Mavinda amwe mwana waku no akwĩe, “Mwa nditonya ũndũ ũũ, wĩ vinya mũno, nditonya kũũelewa!” Nũemawa na mĩtũkĩ nĩ kwĩka maũndũ ala mena vinya. A vaku ndwendaa kwona mwana waku aithĩnĩka, ĩndĩ nĩwendaa amanye ũndũ ũtonya kũkĩlya mawetu vinya. Nĩwaĩle kũsembea kũmũtetheeasya? Nĩwaĩle kũmũeka aeke kũtata? Kana waĩle kũmũmanyĩsya kũmĩĩasya?

 Kũmĩĩsya nĩ kwa vata. Yĩla asyai mamanyĩsya mwana woo kwĩthĩwa na ũtonyi wa kwĩkaa maũndũ na kĩthito, vethĩawa ve laisi kwake kwĩkaa nesa sukulu, kwĩthĩwa e mũtanu na e na ũima mũseo wa mwĩĩ, na kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na ala angĩ. Kĩvathũkanyʼo na ũu, yĩla asyai masiĩĩa mwana woo ndakakwatwe nĩ mawetu na mamũtetheesya ndakaemwe nĩ kwĩka maũndũ, vethĩawa ve laisi kwake kũkwʼa ngoo, kwĩwʼa atatonya maũndũ, na esa kũtwʼĩka mũndũ mũima ayĩkalaa ate mwĩanĩe.

 Ũtonyi wa kũmĩĩsya no ũlũlũmĩĩlwʼe. O na syana nini no ilũlũmĩĩlye ũtonyi wasyo wa kwĩka maũndũ na kĩthito na kũthĩnĩkĩa mathĩna. Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe woonanisye kana syana syĩ na ũkũũ wa myei 15 no itate ũndũ itonya kwĩka ũndũ wĩ vinya ethĩwa nĩsyoonie mũndũ mũima aingʼangʼana kũwĩka vandũ va kwona maũndũ mayĩkĩka vate kĩthito.

 “Nĩngũlilikana ndimanyĩsya twĩlĩtu twakwa ũndũ tũtonya kwova ndii sya iatũ syatwʼo. Ũsu ti ũndũ ũtonya kwĩmanyĩsya na mũthenya ũmwe. Kĩla ĩvinda tũkwova ndii sya iatũ syatwʼo, twaĩ tũtonya kũkua ndatĩka 10 nginya 15 tũitata kũlilikana ũndũ syovawa. Ĩtina nĩnesaa kũtũtetheesya. Nĩtwakuie myei kauta tũikaaĩsa kũmanya, o na mavinda amwe nĩtwaĩaa, ĩndĩ ĩtina nĩtwesie kũmanya. Naĩ o ndonya kwĩyololoesya maũndũ kwa kũtũthooea iatũ ite sya kwova na ndii. Ĩndĩ mavinda angĩ, o naitũ ta asyai no nginya tũmĩĩsye nĩ kana tũmanyĩsye syana sitũ kũmĩĩsya.”—Colleen.

 Ũtonyi wa kũmĩĩsya no wonze. Asyai amwe no monzye ũtonyi wa syana syoo wa kũmĩĩsya mateũmanya. Matonya kwĩka ũu ata? Nũndũ wa asyai amwe kwenda kũtetheesya syana syoo syĩwʼe syĩ sya vata, nĩmasembeaa kũitetheesya yĩla syakomana na mawetu kana ikwĩka ũndũ wĩ vinya. Ĩndĩ kwĩka ũu no kumĩlye mathĩna. Mũandĩki ũmwe wĩtawa Jessica Lahey aandĩkie atĩĩ, “Kĩla ĩvinda twalikĩlĩĩla na twatetheesya syana sitũ yĩla syakomana na mawetu no ta twĩthĩawa tũisyonyʼa ũtheinĩ kana syo ii na ũmanyi, ũtonyi, na kana tũisyĩkĩĩe.” a Mawumĩlo ma kwĩka ũu nĩ meva? Syana no syĩthĩwe itonya kũtũlĩka ngoo na mĩtũkĩ ĩvindanĩ yũkĩte syakomana na mawetu, iisũanĩa syaĩlĩte kũtetheewʼa nĩ mũndũ mũima.

 Ithangaasye ithũkũme na kĩthito. Asyai no mamanyĩsye syana syoo kũmĩĩsya kwa kũinenga mawĩa ala itonya kwĩka kwosana na ũkũũ wasyo. Kwa ngelekanyʼo, twana tũla twĩna ũkũũ wa katĩ wa myaka ĩtatũ nginya ĩtano no tũtetheesye maũndũnĩ makonetye kũvũa ngũa na kũvanga nesa syĩndũ syatwʼo sya kũthaũka. Syana ila nenange no itetheesye kũthi kũthooa lĩu, kũvanga na kũthesya mesa, kũkolanyʼa kĩko, na kũvangũla syĩndũ. Andũ ma mũika no meke maũndũ ala me na vinya ta kũthesya, kũseũvya na kũtũngĩĩa syĩndũ ila mbanangĩku. Mavinda amwe syana no syĩthĩwe ĩte kwenda kũthũkũma, ĩndĩ nitethekaa yĩla asyai masyo maimanyĩsya kũthũkũma mawĩa ma mũsyĩ kuma syĩ nini. Itethekaa ata? Nĩsyĩmanyĩasya ũndũ itonya kũthũkũma na kĩthito, na kĩu kĩkaitetheeasya kũthĩnĩkĩa maũndũ momũ wĩanĩ yĩla syĩtwʼĩka andũ aima.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Wĩanĩ wʼonthe ve ũtandĩthyo.”—Nthimo 14:23.

 “Ndũkanange ĩvinda ũinenga syana wĩa aĩ nĩ kana syĩkale ikwatene. Vai mũndũ wĩsa kwenda kĩu, o na kana. Inenge wĩa o ũla itonya kũtethya. Ethĩwa mwana waku nĩ mũnini, mũnenge wĩa wa kũvangũla kĩtoo syĩndũ ila ũtonya kũvikĩla. Ũithambya ngalĩ, mũeke athambye kũndũ kũla kwĩ ĩtheo na kũtonya kwĩthĩwa kũte laisi kwaku kũvikĩla. Na ĩndĩ ũyĩthĩwa wĩyũmbanĩtye kũkatha mwana waku nũndũ wa kũthũkũma na kĩthito.”—Chris.

 Tetheesya mwana waku kũmanya ũndũ ũtonya kwĩka ũndũ wĩ vinya. Mavinda amwe syana nitũlĩkaa ngoo na mĩtũkĩ ethĩwa iyĩsĩ ũndũ itonya kũtethya wĩa mũna. Kwoou yĩla ũũmanyĩsya mwana waku kũtethya wĩa ũtesĩ, no wĩke maũndũ aa maatĩĩe. Mbee, amba kũtethya wĩa ũsu mwana waku asyaaĩsye. Syoka ũũtethye vamwe nake. Na ĩndĩ ũisyoka ũsyaĩĩsye mwana waku aiũtethya, na ũimũtavya kũla ũtonya kwaĩlangya. Mũthya, eka mwana waku atethye wĩa ũsu ũteũmũtetheesya.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Nĩnamwiĩa ngelekanyʼo, nĩ kana o ũndũ nyie neeka, o nenyu mwĩkae o ta ũu.”—Yoana 13:15.

 “Nĩnĩyooneete ũtheinĩ kana, ithyĩ ta asyai no nginya twĩthĩwe twĩ ngelekanyʼo nzeo ethĩwa nĩtũkwenda syana sitũ syĩthĩwe itonya kũmĩĩsya. No nginya twĩthĩwe na nguma ĩla tũkwenda syĩthĩwe nayo.”—Doug.

 Tetheesya mwana waku aelewe kana kĩla mũndũ nũngʼangʼanaa na mavinda amwe akaemwa nĩ kwĩka maũndũ ũndũ vaĩle. Elesya mwana waku mavinda wangʼangʼanie kwĩka ũndũ wĩ vinya ĩndĩ watetheka waema kũkwʼa ngoo. Mũtetheesye aelewe kana nĩ ũndũ wĩthĩawa mũndũ kwĩwʼa ve vinya kwĩka maũndũ ũtaameka ĩngĩ, na no emanyĩsye kuma kwa mavĩtyo make. Ĩkĩĩthya mwana waku kana kwĩka maũndũ ũndũ vataĩle kũyĩsa kũtuma ũeka kũmwenda. O tondũ malangũ maendeea na kũmesya vinya o ũndũ maendeea na kũtũmĩka, nowʼo ũtonyi wa mwana waku wa kũmĩĩsya ũendeeaa na kũlũlũmĩĩla o ũndũ waendeea kũkomana na mawetu. Kwoou yĩla mwana waku wakomana na mawetu, vandũ va kũsembea kũmũtetheesya, mũnenge ĩvinda ambe kũngʼangʼana, o na mawetu asu mamũtũla ngoo. Ĩvuku yĩtawa How Children Succeed yaĩtye atĩĩ, “ũndũ ũla mũseo vyũ ũtonya kũtetheesya mũndũ wa mũika ethĩwe e mũlũmu na e mũimu nĩ kũtata kwĩka maũndũ ala matonya kwĩthĩwa me vinya kwake kũmeka ũndũ vaĩle.”

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Nĩ ũseo kwa mũndũ kũkua ĩsoki wananĩ wake.”—Iĩo 3:27.

 “Yĩla waeka syana syaku ingʼangʼane kwĩka ũndũ mũna wĩ vinya o syĩsĩ kana Mami na Tata no maitetheesye, kĩu nĩkĩitetheeasya mũno. Ĩtina wa ĩvinda ĩna, niekaa kũngʼangʼana na ũyĩthĩa syĩ na ũtũĩka na iyĩthĩwa ite na nzika kana kũmĩĩsya nĩ kwa vata mũno.”—Jordan.

 Katha kĩthito ĩndĩ ti ũĩ. Kwa ngelekanyʼo vandũ va kwasya, “Weeka nesa mũtianinĩ ũsu! Wĩ mũĩ mũno,” no wasye: “Weeka nesa mũtianinĩ ũsu! Nĩnendeewʼa nĩ ũndũ ũnasomie na kĩthito.” Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata kũkatha kĩthito vandũ va ũĩ? Dr.  Carol Dweck aĩtye kũkatha ũĩ wa syana “kũtumaa syĩthĩwa na nzika ĩũlũ wa ũtonyi wasyo wa kwĩka ũndũ wĩ vinya kana ĩla syeeka maũndũ ũndũ vataĩlĩte.” Aendeee kwasya: “Ethĩwa asyai nĩmekwenda kwĩka syana syoo nesa, ũndũ ũla wa vata matonya kwĩka nĩ kũimanyĩsya kwendeewʼa nĩ kwĩka maũndũ me na vinya, kwĩmanyĩsya kuma kwa mavĩtyo masyo, kũtanĩa kũthũkũma na kĩthito, kũtata nzĩa nzaũ sya kwĩka maũndũ na kũendeea kwĩmanyĩsya. Meeka ũu, kĩu no kĩtetheesye syana syoo iikatũlĩkae ngoo syaema kũkathwa.” b

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũndũ nũtatawa nĩ kũtaĩwa kwake.”—Nthimo 27:21.