“Twambĩĩie kũneena na mwĩĩtu witũ ĩũlũ wa ũkĩ e na myaka thanthatũ. Twasengʼie mũno tweethĩa esĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ wa ũkĩ o na kwĩ ũndũ twasũanĩaa.”—Alexander.

•  Kĩla waĩle kũmanya

•  Kĩla waĩle kwĩka

•  Kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa ũkĩ

 Nĩ ũndũ wa vata kũneena na syana syaku ĩũlũ wa ũkĩ. Ndũketeele nginya mwana waku avĩtũkye myaka 13. Khamit ũla wĩkalaa Russia aĩtye ũũ: “Naasya keka no tweesĩ twĩthĩwa twaneenie na kamwana kaitũ ĩũlũ wa kũtũmĩa ũkĩ nesa ke o kanini. Nesie kwĩvũnya kũtũ maũndũ mathũkie kĩtumi nũndũ nĩnesie kũmanya kana kamwana kau kakwa kaĩ kamanyĩie kũnywʼa ke na myaka 13.”

 Nĩkĩ ve vata wa kũneena na mwana waku?

•   Maũndũ ala mawetawa nĩ syana ila ingĩ sukulu, ala mawetawa matangasonĩ ma viasala, na ala monanawʼa televiseninĩ no matume syana syĩthĩwa na woni ũtaĩle ĩũlũ wa ũkĩ.

•   Kwosana na livoti ĩmwe ya Amelika yeekĩiwe kũla kwĩkĩawa ũkunĩkĩli wa mowau (U.S. Centers for Disease Control and Prevention), katĩ wa andũ 100 ala manyusaa ũkĩ nthĩ ĩsu, wĩthĩaa 11 nĩ syana.

 Nĩkyo kĩtumi o namo matakĩtalĩ mathuthasya asyai mamanyĩsye syana syoo ũthũku wa kũtũmĩa ũkĩ naĩ kuma syĩ o nini. Matonya kwĩka ũu ata?

 Vindĩĩsya makũlyo ala syana syaku itonya kwĩthĩwa namo. Syana syĩ nini syĩkũlasya makũlyo maingĩ na o ũndũ syaendeea kwĩana nowʼo makũlyo asu mongelekaa. Nũndũ wa ũu nũseo ũkekalaa wĩyũmbanĩtye kũsũngĩa makũlyo masyo nesa. Kwa ngelekanyʼo:

•   Kana kenda kũmanya ũndũ ũkĩ ũsamaa no ũkatavye ũsamaa ta ĩtunda yĩ ngaati, ĩndĩ ve mĩthemba ĩmwe yĩ wũũ.

•   Kakwĩa keenda kũsama ũkĩ, no ũkatavye ũkĩ wĩ vinya mũno na nũthũaa syana nini. Kaelesye ũndũ mũndũ wĩwʼaa anywʼa: Ũkĩ nũtumaa mũndũ ausya, ĩndĩ mũndũ anywʼa mwingĩ nũkwatawa nĩ nthyũũwa, akambĩĩa kwĩkanyʼa ta mũndũ mũtumanu, na ayambĩĩa kũweta maũndũ na ĩtina ayĩlila nĩkĩ ũwetie ũu.—Nthimo 23:29-35.

 Amba kwĩmanyĩsya. Mbivilia yaasya atĩĩ: “Mũndũ wĩ kĩlĩko nũtethasya wĩ na ũmanyi.” (Nthimo 13:16) Nĩwaĩle kwĩthĩwa wĩsĩ mĩao ya nthĩ yenyu ĩla ĩkonetye kũtũmĩa ũkĩ. Weeka ũu ũkeethĩwa wĩyũmbanĩtye kũtetheesya mwana waku.

 Osa ĩtambya ya kũneenea ũndũ ũsu. Mũsyai ũmwe kũma nthĩ ya Britain wĩtawa Mark aĩtye: “Kũnywʼa ũkĩ nĩ ũndũ syana itonya kwĩthĩwa itaeleawa nesa. Nyie nakũlilye kamwana kakwa ke na myaka nyanya kana ve ũthũku kũnywʼa ũkĩ. Ndyaakonethya ta tũũneenea ũndũ mũito mũno nũndũ ndyendaa kewʼe wia. Kĩu nĩkyatumie kangelesya woni wako kateũmbitha.”

 Nĩ kana mwana waku akwatye vyũ kĩla ũũmũmanyĩsya ĩũlũ wa kũnywʼa ũkĩ, nũseo ũkaneenea ũndũ ũsu mavinda maingĩ. No mũũneeneae ũimũmanyĩsya maũndũ angĩ ta ũndũ ũtonya kwĩsũvĩa e lelũnĩ, kana yĩla ũũmũmanyĩsya ĩũlũ wa maũndũ makonetye kũmanyana kĩ-mwĩĩ.

 Ĩthĩwa wĩ ngelekanyʼo nzeo. Syana syĩthĩawa iilye ta mũto. O tondũ mũto ũnyusaa kĩwʼũ, nowʼo syana iatĩĩaa maũndũ ala syĩkwona mayĩkwa nĩ andũ ala me vakuvĩ, na ũkunĩkĩli wonanasya kana mũno mũno itataa kwĩyĩelekanyʼa na asyai masyo. Kwoou, ethĩwa wĩkaa kũnywʼa nĩ kana ũusye wakwatwa nĩ maũndũ meũkũya kĩlĩko, ũkeethĩawa ũyĩkĩa kĩlĩkonĩ kya syana syaku kana ndawa ya mathĩna nĩ ũkĩ. Ndũkatate kwĩthĩwa wĩ ngelekanyʼo nthũku. Tata vyũ we mwene ũtũmĩae ũkĩ nesa.