Myakanĩ ya mĩtũkĩ, ũtalo wa andũ ma mũika ala methĩĩtwe mayĩyũaa nĩwongelekete mũno nthĩ imwe. Nĩkĩ ũndũ ũsu wĩkĩkĩte? Noĩthwa mwana waku asũanĩaa kwĩyũaa?

Kĩlungunĩ kĩĩ

•  Nĩkĩ asyai maĩle kũsũanĩa mũno ĩũlũ wa syana kwenda kwĩyũaa?

•  Ũtonya kũmanya ata ethĩwa mwana waku nũsũanĩaa kwĩyũaa?

•  Ũtonya kwĩka ata ethĩwa mwana waku nũsũanĩaa kwĩyũaa?

 Kuma mwaka wa 2009 nginya 2019, ũtalo wa amanyĩwʼa ma sekondalĩ ala matũlĩkĩte ngoo mũno nthĩ ya Amelika nĩwongelekile kwa kĩlungu kya 40 ĩũlũ wa 100. O na ĩngĩ ũtalo wa ala meeyũaie nĩwongelekile ĩvindanĩ yĩu. a

 “Andũ ma mũika ũmũnthĩ makwatawa nĩ mathĩna maito mũno . . . Mathĩna asu nĩmanangĩte ilĩko syoo mũno.”—Vivek H. Murthy, Ndakĩtalĩ Ũla Mũnene wa Kũthĩnza, Amelika.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Veva mũtũlĩku ũtumaa mavĩndĩ moma.”—Nthimo 17:22.

 Sũanĩa maũndũ aa maatĩĩe.

•   Maũndũ ala mamũkwatĩte. Ve ũndũ mũthũku ũkwatĩte mwana waku, ta kwa ngelekanyʼo, kũlewa, kũtiana na mũndũ mũna maĩ ndũũ, kũlea kwona ũndũ mũna ũyĩanĩa, kana kũkwʼĩĩwa nĩ mũndũ wendete? Ethĩwa wĩ vo, noĩthwa maũndũ asu mamũũmĩĩtye mũno kwĩ ũndũ ũũsũanĩa?

•   Mwĩkalĩle wake. Mwana waku nũekete kũtũmĩa ĩvinda vamwe na anyanya make kana andũ ma mũsyĩ, kana nũekete kwendeewʼa nĩ maũndũ ala ũnatanĩaa? Nĩwĩthĩwa anenganĩte syĩndũ syake ila wendete mũno?

•   Ndeto syake. We mwana waku nũneeneaa ĩũlũ wa kĩkwʼũ kana akaweta maũndũ ta, “Wĩthĩwa wĩ ũseo mũno ta keka ndi thayũ”? Nũwetaa kana we ndekwenda kwĩthĩwa e mũio kwaku?

   Kwa wʼo, maũndũ amwe mwana waku ũtonya kũweta nĩmatonya kwĩthĩwa ne ‘kũvulũka’ ndeto. (Yovu 6:3) Ĩndĩ maũndũ angĩ ala ũkũweta no monanyʼe eenda kũtetheewʼa. Kwoou ndũkatate kũvũthĩĩsya ũndũ o na ũmwe mwana waku ũkũweta ĩũlũ wa kwenda kwĩyũaa.

 Ethĩwa mwana waku asya kana nũsũanĩaa kwĩyũaa, no ũmũkũlye-ĩ, “Nũsũanĩĩte nĩ ĩndĩĩ kana ũkeeka ũu ata?” Ũsũngĩo wake no ũũtetheesye ũkamanya ũndũ ũsu waĩle kũthĩnĩkĩwa na mĩtũkĩ yĩana ata.

 “Twĩ asyai, no tũlee kũkũlya syana sitũ makũlyo tũikĩa kĩla itonya kũweta. Ĩndĩ ethĩwa kĩla iũweta nĩkyo kĩ ngoonĩ, nĩ ũndũ wa vata tũmanye nesa nĩkĩ ikwĩwʼa ũu.”—Sandra.

 Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mosũanĩo ma mũndũ ngoonĩ nĩ ta kĩthima kĩliku, ĩndĩ mũndũ wĩ ũmanyi nũtonya kũmakusya maume.”—Nthimo 20:5, Good News Translation.

•   Manya kĩla mwana waku ũkũsũanĩa, na ũndũ ũkwĩwʼa ngoonĩ, ĩndĩ ũyĩka ũu wĩ na wũmĩĩsyo. Mbee, mũkathe nũndũ wa kũlea kũvithanyʼa maũndũ. Na ĩndĩ no ũmwĩe: “Nĩenda kũmanya maũndũ ala wĩthĩĩtwe ũikomana namo na ũndũ wĩthĩĩtwe ũyĩwʼa. Ndavye nĩ maũndũ meva maũkwatĩte” kana, “No ũngelesye ũndũ maũndũ methĩĩtwe mailye?”

   Ĩthukĩĩsye mwana waku nesa ayĩũsũngĩa. Ndũkasembee kũmwĩa kana ũsu no ũndũ mũnini ũmũkwatĩte, kana ũsembee kũmũtavya kĩla kĩtonya kũmina “mathĩna make.”

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Kĩla ũmwe no nginya ethĩwe e mĩtũkĩ ya kwĩthukĩĩsya, ate na mĩtũkĩ ya kũneena, na atathataa mĩtũkĩ.”—Yakovo 1:19.

•   Ĩka mũvango ũmũsũvĩe. Tetheesya mwana waku amanye na ayĩandĩka maũndũ aa maatĩĩe:

   Maũndũ waĩle kũsisya. Nĩ maũndũ meva mavinda maingĩ wĩthĩawa ayĩka kana aisũanĩa atanamba kũkwatwa nĩ mesilya ma kwĩyũaa?

   Maũndũ matonya kũmũtetheesya. Nĩ maũndũ meva mamũtetheeasya mũnango aolange mawĩmakĩo, na ayĩeka kũsũanĩa kwĩyũaa?

   Andũ matonya kũmũtetheesya. Mwana waku nĩwĩthĩawa na andũ ũtonya kũmakũlya mamũtetheesye yĩla wakwatwa nĩ thĩna? No wĩthĩwe wĩ ũmwe wa asu, mũndũ ũngĩ mũima mũmũĩkĩĩe, ndakĩtalĩ wĩsene na maũndũ ma kĩlĩko, kana kĩkundi kĩmanyĩĩtwʼe kũtetheeasya andũ ala me na mosũanĩo ma kwĩyũaa.

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mosũanĩo ma ala athingu maelete wingĩnĩ wa syĩndũ.”—Nthimo 21:5.

•   Ĩkala wĩ metho. Endeea kũsyaĩĩsya ũndũ mwana waku ũendeee, o na ĩtina wa kũeka kwĩwʼa ũndũ ũneewʼaa.

   “Yĩla kĩmwana kyakwa kyandavisye kana nĩkĩekie kwĩwʼa kĩyenda kwĩyũaa, noonaa thĩna ũsu ta wathela. Ĩndĩ ũu ti wʼo vailye o na vanini. Ũndũ ũtataĩĩwe nũtonya kumĩla na mĩtũkĩ, na ũituma mũndũ ambĩĩa ĩngĩ kũsũanĩa kwĩyũaa.”—Daniel.

   Tetheesya mwana waku wa mũika aelewe ũwʼo wa vata wa kana kĩla tũkwĩwʼa ngoonĩ sitũ kĩyĩkalaa ĩvinda yĩasa. Ĩvuku The Whole-Brain Child yaĩtye, “Kĩthĩawa kĩilye o ta nzeve. Yĩla kwĩ mbua, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa ũtumanu mũno tũkaũngama mbuanĩ na tũyĩtwʼa aĩ tũikuĩĩwa. O na twĩthĩwa twĩ atumanu mũno tũkasũanĩa kana syũa yĩikaaumĩla ĩngĩ.”

•   Tavya mwana waku maũndũ meũtuma akũĩkĩĩa: Mũtavye kana nũmwendete na ũimũĩkĩĩthya kana mavinda onthe ũkeethĩawa vo kwondũ wake. O na no wongele kũmwĩa, “Ngeekaa kyonthe kĩla ndonya nĩ kana ngũtetheesye kũmĩanĩsya na ũndũ ũũ.”

   Mwolooto wĩ Mbivilianĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; Na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.”—Nthimo 17:17.