Vakuvĩ Ngũsĩ sya Yeova 1,500 nĩsyakwie ĩvindanĩ ya ũla Ũaani Mũnene. Ĩvindanĩ yĩu kwaĩ Ngũsĩ ta 35,000 ila syekalaa nthĩ ya Germany na nthĩ ila syasumbĩkĩtwe nĩ silikalĩ ya Nazi. Ngũsĩ imwe nĩsyĩsĩkĩe syooaiwe nĩ kyaũ ĩndĩ ingĩ iyĩsĩkĩe kĩla kyasyũaie. Nũndũ ũkunĩkĩli no ũendeee, ũvoo mweũ ĩũlũ wa ũtalo na maũndũ angĩ makonanĩtye na ũaani ũsu nĩmatonya kũwetwa o tũendeee.

•  Syo syooaiwe ata?

•  Syo syathĩnawʼa nĩkĩ?

•  Syo syooaĩwe va?

•  Imwe ila syooaiwe

•   Kũawa: Vakuvĩ Ngũsĩ 400 syooaĩiwe nthĩ ya Germany na nthĩ ila syasumbĩkĩtwe nĩ silikalĩ ya Nazi. Ngũsĩ mbingĩ ila syooaiwe syambaa kũtwawa kotinĩ, ikasilĩlwa kũawa, na ĩndĩ iitilwa mũtwe. Nasyo ingĩ syeekaa kũathwa kana iisũwʼa o na itambĩte kũvikwʼa kotinĩ.

•   Kũthĩnwʼa mũno: Mbee wa Ngũsĩ 1,000 nĩsyakwʼĩĩe yela na kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ sya Nazi. Mathũkũmĩthawʼa kana makathĩnwʼa nginya makakwʼa, makavatwa lĩu kana kĩwʼũ, makalekeleelwʼa mbevo, makawaa, kana makaema kũiitwa nesa. Nũndũ wa kũthĩnwʼa mũno, angĩ nĩmakwie kavinda kavũthũ ĩtina wa kũthawʼa, Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wathela.

•   Maũndũ angĩ: Ngũsĩ imwe syakwie ĩla syavingĩiwe tũsũmbanĩ twaĩ na nzeve yĩ na sumu. Nasyo ingĩ syakwie ĩtina wa matakĩtalĩ kũitũmĩa kũtatĩthya ndawa na ũiiti mũna, kana kũtonywa singano syĩ na sumu.

 Ngũsĩ sya Yeova syathĩniwʼe nũndũ wa kũlũmanyʼa vyũ na myolooto ya Mbivilia. Ĩla silikalĩ ya Nazi yendie Ngũsĩ sya Yeova syĩke kĩla Mbivilia ĩleete, syo nĩsyaleile vyũ. Syatwie ‘kũmwĩwʼa Ngai nũndũ nĩwe mũsumbĩ, vandũ va kũmewʼa andũ.’ (Meko ma Atũmwa 5:29) Kwasisya maũndũ elĩ ala syeekie syonanyʼe nĩsyatwʼĩte kũmwĩwʼa Ngai vyũ.

1.   Kũlea kũkwata mbau ngalĩko o na ĩmwe maũndũnĩ ma siasa. O tondũ Ngũsĩ sya Yeova syĩkaa kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe, Ngũsĩ ila syaĩ kwʼo ĩvindanĩ ya Nazi iyaaĩtĩkĩla o na vanini kũkwata mbau ngalĩko o na ĩmwe maũndũnĩ ma siasa. (Yoana 18:36) Na kwoou, iyaaĩtĩkĩla

   •   Kũlika itanĩ kana kũkwata mbau makaũ.—Isaia 2:4; Mathayo 26:52.

   •   Kũkũna kula kana kũlika ngwatanĩonĩ sya silikalĩ ya Nazi.—Yoana 17:16.

   •   Kũkũnĩa kĩvendela kya swastika saluti kana kũkethanyʼa na ngethi ya “Heil Hitler!”—Mathayo 23:10; 1 Akolintho 10:14.

2.   Kũlũmya mũĩkĩĩo woo. O na kau Ngũsĩ sya Yeova nĩsyathingʼĩĩawʼa ikaĩe mũĩkĩĩo wasyo, nĩsyaendeeie

   •   Kũmbana kwondũ wa kũvoya na kũthaitha.—Aevelania 10:24, 25.

   •   Kũtavanyʼa ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ na kũnyaĩĩkya mavuku mamĩneeneete.—Mathayo 28:19, 20.

   •   Kwonyʼa atũi masyo ũseo, ala nĩ vamwe na Ayuti.—Maliko 12:31.

   •   Kũlũmya vyũ mũĩkĩĩo wasyo kwa kũlea kwĩkĩa saii valũa wonanĩtye kana nĩsyakaĩa mũĩkĩĩo.—Maliko 12:30.

 Vulovesa ũmwe wĩtawa Robert Gerwarth aĩtye kana Ngũsĩ sya Yeova “nokyo kĩkundi kyoka kyathĩniwʼe nũndũ wa mũĩkĩĩo wakyo ĩvindanĩ ya silikalĩ ya Nazi.” a Avungwa angĩ ala meethĩawa kambinĩ sya mathĩna vamwe na Ngũsĩ nĩmambĩĩie kũsyenda nũndũ wa kũlũmanyʼa vyũ na mũĩkĩĩo wasyo. Mũvungwa ũmwe kuma Austria aisye: “Mayĩendaa kaũnĩ. Monaa nĩ kavaa moawe kwĩ kũaa mũndũ ũngĩ.”

•   Kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ: Ngũsĩ ila mbingĩ syakwʼĩĩe kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ. Syoovewe kambinĩ ta Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, na Sachsenhausen. No kambinĩ ya Sachsenhausen yĩ yoka, vesĩkĩe nesa kana nĩvo Ngũsĩ sya Yeova ta 200 syooaĩwe.

•   Yela: Ngũsĩ imwe syathĩnĩawʼa yela nginya ikakwʼa. Nasyo ingĩ syakwie nũndũ wa mawũũmĩsye ala syakwatie iikũlwʼa makũlyo, nũndũ syeekaa kũlasimĩthwʼa imasũngĩe.

•   Kũla syooaĩwe: Mũno mũno Ngũsĩ sya Yeova syooaĩwe yelanĩ ya Berlin-Plötzensee, Brandenburg, na Halle/Saale. Eka o yela isu, kwĩ kũndũ kũngĩ ta 70 kwĩsĩkĩe kũla Ngũsĩ syooaĩwe.

•  Ĩsyĩtwa: Helene Gotthold

   Vala wooaĩwe: Plötzensee (Berlin)

   Helene, aĩ mũtwae na aĩ na syana ilĩ, na akwatĩtwe mavinda kauta. Mwakanĩ wa 1937, ĩvinda yĩmwe aikũlwʼa makũlyo nĩwathĩniwʼe mũno na kĩu kyatuma mwana wake akwʼa ate mũsyae. Na kwĩ Matukũ 8, Mwei wa 12, 1944, nĩwatililwe mũtwe na masinĩ ya kũtila andũ mũtwe e yela ya Plötzensee, yĩla yĩ Berlin.

•  Ĩsyĩtwa: Gerhard Liebold

   Vala wooaĩwe: Brandenburg

   Twĩ Matukũ 6, Mwei wa 5, 1943, Gerhard nĩwatililwe mũtwe e na myaka 20, myaka 2 kuma ĩthe atilwa mũtwe e o yelanĩ yĩu. Aandĩkĩie andũ ma mũsyĩ wake na mwĩĩtu ũla weevaasya valũa wa kũtaanĩsya amatavĩtye atĩĩ: “Takeka Mwĩaĩi ndaanenga vinya ndyĩthĩwa nĩvikĩte vaa mbikĩte.”

•  Ĩsyĩtwa: Rudolf Auschner

   Vala wooaĩwe: Halle/Saale

   Rudolf atililwe mũtwe kwĩ Matukũ  22, Mwei wa 9, 1944, e na myaka 17. Valũanĩ wa kũtaanĩsya ũla waandĩkĩie inyia wake, amwĩie: “Ve ana-a-asa aingĩ matilĩtwe mũtwe, kwoou o nakwa nĩngũmĩĩsya kwĩkwa ũu.”