Ĩyũmbany’e Kwondũ wa Mawũmũ Ala Ũtonya Kũkomana Namo

“Nĩnatwie kũeka kũnyw’a sikala nĩsũvĩe ũima wa mwĩĩ wa kana kaitũ, kala kaĩ kanasyawa o mĩtũkĩ. Na nũndũ wa ũu nĩnombĩĩie ũvano nyũmbanĩ yitũ waandĩkĩtwe, ‘Ndũkanyw’ĩĩe Sikala Vaa.’ Ĩndĩ o na ĩsaa yĩmwe yĩtavĩtĩte, nĩnakwatiwe nĩ wendi wa kũnyw’a sikala na ũu watuma nosa sikala, namĩkwatya, na namĩnyw’a.”​—Yoshimitsu, kuma Japan.

OO tondũ ngewa ya Yoshimitsu ĩkwonany’a, mavinda maingĩ yĩla mũndũ ũkwenda kũeka sikala, nũkomanaa na mawetu. O na ĩngĩ, ũkunĩkĩli wĩonany’a kana andũ 90 kwa 100 ala mendaa kũeka sikala nĩmaemawa na maisyokea kĩmanyĩo kĩu. Kwoou weeyũmbanĩsya nesa mawetu ala matonya kumĩla yĩla ũkwenda kũeka sikala, ũkeethĩa nĩ laisi mũnango kwaku kũkĩlya vinya kĩmanyĩo kĩu. Nĩ mawetu amwe meva andũ aingĩ makomanaa namo?

Waũni wa sikala: Mavinda maingĩ wendi wa kũnyw’a sikala wĩthĩawa wĩ mwingĩ mĩthenyanĩ ĩtatũ ya mbee kũma yĩla mũndũ wanyw’a sikala yake ya mũthya. Ĩndĩ wendi ũsu nĩwambĩĩaa kũoleka ĩtina wa syumwa ta ilĩ. Mũndũ ũmwe wanyusaa sikala aĩtye atĩĩ: “Ĩvindanĩ yĩu wendi ũsu wũkaa ũithela, ndwĩkalaa kwa ĩvinda yĩasa.” O na nĩvatonyeka ĩtina wa myaka kauta ũkakwatwa nĩ wendi ũsu ĩngĩ. Na veethĩwa ũu, ndũketĩkĩle wendi ũsu ũtume ũsyokea sikala. Eteela ndatĩka ta itano ũu ivĩte na wendi ũsu nũũthela.

Mathĩna ma mwĩĩ: Mĩthenyanĩ ya mbee andũ aingĩ maeka sikala, nĩmakothaa kũombosya mũno, kĩlĩko kyoo nĩkĩkothaa kũtangatanga , na nĩmongelaa kĩlo na mĩtũkĩ. Na o na nĩvatonyeka makakwatwa nĩ kyalya, kwĩw’aa mainyeewa, kũnyala mũno, kũkooa, na nũndũ wa kũlea kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo mayĩkalaa maithata, kana o na mavinda angĩ makethaa makw’ĩte ngoo. Ĩndĩ mathĩna maingĩ katĩ wa asu nĩmathelaa ĩtina wa katĩ wa syumwa inya nginya thanthatũ.

Ve maũndũ mana ũtonya kwĩka makaũtetheesya ĩvindanĩ yĩu yũmũ. Kwa ngelekany’o:

● No wongelange ĩvinda yĩla ũtũmĩaa kũkoma.

● No ũtate kũnyusaa kĩw’ũ kingangĩ kana kĩw’ũ kya matunda, na ũitata kũĩsaa malĩu matonya kwaka mwĩĩ waku.

● No ũtate kwĩkaa masoesi mũnango, ĩndĩ kwa kĩthimo kĩla kyaĩle.

● Na yĩla ũũveva, kũnaa visa wone ũndũ ũũkusya nzeve ĩtheete mavũinĩ maku.

Maũndũ matonya kũkũamũkĩsya wendi wa kũnyw’a sikala: Aa nĩ maũndũ wĩkaa kana ũndũ wĩw’aa ũkatũma wĩthĩwa na wendi ũsu. Kwa ngelekany’o, nĩvatonyeka ũkethĩwa wanyusaa sikala kaingĩ yĩla ũũnyw’a kĩndũ kĩna. Ethĩwa ũu nĩw’o vailye, waeka sikala, ĩvathanae vyũ na kĩndũ kĩu wanyusaa kĩtonya kũkũamũkĩsya wendi ũsu. Na ĩtina wa ĩvinda ũkatanĩaa kũnyw’a syĩndũ syĩ kĩvathũkany’o ũteũkwatwa nĩ wendi wa sikala.

Ĩndĩ ũw’o nĩ kana mũndũ no ekale na wendi ũsu kwa ĩvinda yĩasa o na ĩtina wa nicotine kũthela vyũ mwĩĩnĩ. Torben, ũla tũwetie vau mwambĩĩonĩ aĩtye: “Myaka ĩkũmi na kenda nĩyavĩtĩte kuma naeka kũnyw’a sikala, ĩndĩ neew’aa nditatĩka kũmĩnyw’a yĩla ngũnyw’a kaawa.” Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ndũkakw’e ngoo. O na kau ve maũndũ mana twĩkaa makatuma twĩthĩwa na wendi wa kũnyw’a sikala, wendi ũsu nũthelaa o ũndũ ĩvinda yĩendeee kũvĩta na mũthya ũithela vyũ.

Ĩndĩ ethĩwa wanyusaa sikala yĩla ũũnyw’a ũkĩ, ũtonya kũtetheka ata? Yĩla ũendeee kwĩkĩa kĩthito ũeke kũnyw’a sikala, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa ũĩ ũkevathana na ũkĩ na kũndũ kũla ũkĩ ũtesawa. Na kĩtumi nũndũ mavinda maingĩ andũ masyokeaa sikala yĩla meũnyw’a ũkĩ. Nĩkĩ tũkwasya ũu?

● O na kĩthimo kĩnini mũno kya ũkĩ no kĩtume mũndũ atanĩa mũnango kũnyw’a sikala

● Yĩla andũ meũnyw’a ũkĩ me vamwe, mavinda maingĩ mekaa ũu mainyw’a sikala.

● Yĩla mũndũ wanyw’a ũkĩ yĩthĩawa yĩ vinya kwake kwĩka motwi kwa nzĩa ya ũĩ na ũyĩthĩa ti laisi kwĩsiĩa. Na nĩkyo kĩtumi Mbivilia yaĩtye: ‘Mbinyu nĩvetaa ũmanyi.’—Osea 4:11

Atindany’a: Nyuva kwa ũĩ andũ ala ũtindany’a namo. Kwa ngelekany’o, ĩvathane na andũ ala manyusaa sikala kana ala matonya ũkũthokya mũnyw’e sikala vamwe. O na ĩngĩ, ĩvathane na andũ matonya kũũtũla ngoo kana ũkũthekeea aĩ nũndũ nũenda kũeka sikala.

Mathĩna ma ngoo na kĩlĩko: Ũkunĩkĩli ũmwe weekiwe woonanisye kana andũ elĩ katĩ wa atatũ, ala masyokeaa kũnyw’a sikala nĩmakothaa kwĩthĩwa na mesilya maingĩ na nĩmambĩĩaa kũthata na mĩtũkĩ ĩvinda ĩkuvĩ matanamba kũsyokea kĩmanyĩo kĩu. Ethĩwa ũndũ mũna ũtumaa ũkwatwa nĩ wendi wa kũnyw’a sikala nĩwaumĩla, tata ũndũ ũtonya welelũkye kĩlĩko kyaku kĩikasũanĩe o kũnyw’a sikala. Na nĩ kana wĩke ũu, no wĩke maũndũ ta kũnyw’a kĩw’ũ, kũtanyuka sitingamu, kana o kũthi ndembea. Usũasya kĩlĩko kyaku na maũndũ maseo na ma kwaka. Na no wĩke ũu kwa kũmũvoya Ngai aũtetheesye kana kwa kwosa ĩvinda ũsome ndeto yake Mbivilia.—Savuli 19:14.

Mosũanĩo ala Waĩle Kwĩvathana Namo

● Nĩkusya o savalĩ ũmwe tũ.

Ũw’o Wa Maũndũ: Ĩkusya o yĩmwe ya sikala no yumye nicotine ĩtoetye kũthũkũma nthĩnĩ wa nusu ya ũtalo wa tũsamũ tũla twĩthĩawa kĩlĩkonĩ tũkusasya nicotine kwa masaa atatũ. Na mavinda maingĩ kĩu kĩtumaa mũndũ eka kũsyokea sikala vyũ.

● Kũnyw’a sikala no kũndetheesye kũola mesilya.

Ũw’o Wa Maũndũ: Ũkunĩkĩli wonanasya kana syũki ya sikala (nicotine) yĩkaa kwongeleela mesilya ala mũndũ wĩ namo. Kĩla kĩtumaa mũndũ wa sikala ona ta ĩmũtetheeasya kũola mesilya, mũno mũno, no ũndũ wa kwĩthĩwa mathĩna ala wĩw’aa atamĩnyw’ĩte nĩmaolekaa kwa kavinda amina kũmĩnyw’a.

● Vau nĩvikĩte ndyamba kũeka sikala.

Ũw’o Wa Maũndũ: Kwĩthĩwa na woni ũtaĩle no kũtume mũndũ akw’a ngoo. Mbivilia yaasya: “Ethĩwa nũnyalaa mũthenya wa thĩna, vinya waku nĩ mũnini.” (Nthimo 24:10) Kwoou ĩvathane na woni ũtaĩle wa kana ndũtonya kũsinda kĩmanyĩo kĩu. Mũndũ w’onthe o na wĩva ũla ũkwenda kũeka kũnyw’a sikala, na ũkũatĩĩa myolooto ĩtonya kũmũtetheesya eke ũu ta ĩla twoona ĩkasetinĩ yĩĩ no avote kwĩka ũu.

● Nyie nditonya kũmĩanĩsya na mathĩna ala mangwatĩte nũndũ wa kũeka sikala.

Ũw’o Wa Maũndũ: Ĩĩ nĩ w’o tũiũlea, mathĩna ala maumĩlaa mũndũ aeka sikala mayĩthĩawa me laisi, ĩndĩ nĩmaolekaa ĩtina wa syumwa mbũthũ. Kwoou, lũmany’a na ũtwi waku. Na ethĩwa wendi wa kũnyw’a sikala nĩwasyoka ĩtina wa myei kana myaka kauta, ndũkamake, wendi ũsu ndũema kũthela, na o na no ũthele ĩtina wa ndakĩka o mbũthũ. Ndũema kũthela waendeea kwĩsiĩĩa vyũ ndũkakwatye sikala ĩngĩ.

● Nĩ na thĩna wa kĩlĩko.

Ũw’o Wa Maũndũ: Ethĩwa nũendeee kũiitwa ũwau mũna wa kĩlĩko ta kũkw’a ngoo kana o ũwau ũngĩ, kũlya ndakĩtalĩ waku aũtetheesye kũeka sikala. Na nĩvatonyeka akatw’a kũũvĩndũĩa ũiiti nĩ kana aũtetheesye kũolanga mathĩna ala matonya kwĩthĩwa maetetwe nĩ kũnyw’a sikala.

● Ngaeka na ndyĩsa kũsyokea sikala ĩngĩ, no nĩtũlĩke ngoo mũno.

Ũw’o Wa Maũndũ: O tondũ vethĩawa kwa andũ aingĩ, yĩla mũndũ ũkwenda kũeka kũnyw’a sikala no eyĩthĩe asyokeie kĩmanyĩo kĩu. Ĩndĩ ũu ti kwonany’a kana nũemetwe vyũ. Endeea na kwĩkĩa kĩthito nĩ kana wĩanĩsye ũtwi waku. Kwĩyĩthĩa ũkusisye sikala ĩngĩ ti kwonany’a nĩwasindwa. Kũmĩsyokea vyũ nĩkw’o kũsindwa, na nĩkw’o kũtonya kũũtũla ngoo. Kwoou waĩle kũendeea kũtata ĩngĩ na ĩngĩ kũeka, na mũthya ũkavota kũsinda kĩmanyĩo kĩu vyũ.

Kwavindĩĩsya ngelekany’o ya Romualdo, ũla wanyw’ĩte sikala kwa myaka 26 na yu ũminĩte myaka mbee wa 30 kuma aeka. Aielesya aĩtye atĩĩ: “O na ndililikana nĩ mavinda meana nasyokeie kũnyw’a sikala. Na o kĩla ĩvinda nasyokea kĩmanyĩo kĩu kĩthũku, neew’aa nakw’a ngoo mũno na ndyĩwa ndaĩlĩte. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, nĩnatwie vyũ kwĩthĩwa na ũnyanya mũseo vamwe na Yeova Ngai na nĩnamũkũlilye mavinda maingĩ mboyanĩ andetheesye na mũthya nĩnakĩlilye vinya kĩmanyĩo kĩu.”

Kĩlungu kya mũthya ĩkasetinĩ yĩĩ nĩkĩũneenea maũndũ angĩ meana ũna matonya kũũtetheesya wĩthĩawe wĩ mũtanu ĩtina wa kũeka sikala.

[Ĩsandũkũ/​Visa]

KĨLAIKŨ KĨTHĨAWA KĨ KĨTHŨKU O NA ETHĨWA KĨTŨMĨWA ATA

Kĩlaikũ nĩkĩtũmĩawa kwa nzĩa mbingĩ syĩ kĩvathũkany’o. O na syĩndũ ĩmwe ĩseũvĩtw’e na kĩlaikũ nitesawa ndukanĩ sya kũta malĩu ala makaa mĩĩ na ndawa ila ĩseũvaw’a na mĩtĩ. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Ngwatanĩo ya Nthĩ Yonthe ya Ũiiti (WHO) yaĩtye: “O na kĩlaikũ kĩkethĩwa kĩtũmĩwa kwa nzĩa yĩva no kĩetae mũndũ mathĩna matonya kũtuma asya thayũ wake.” Mũndũ no akw’e kumana na mowau maetawe nĩ kĩlaikũ, ta kwa ngelekany’o, kanza kana mowau angĩ makonanĩtye na ngoo. Sikala no ĩtume kana kasyawa kena mathĩna ma mwĩĩ ethĩwa inya wako nũnanyusaa sikala e mũito. Nĩ syĩndũ ĩmwe ta syĩva ĩseũvĩtw’e na kĩlaikũ?

Bidis: Ii nĩ sikala nini ilingawa na moko, na mũno mũno inyusawa nthĩ sya Asia. Na syũki ya sikala ya mũthemba ũũ yumasya mũae mwingĩ, nzeve mbingĩ ya carbon monoxide, na ĩmilaa mũno kwĩ sikala ila ikothaa kũtũmĩwa nĩ andũ aingĩ.

Cigars: Ũũ wĩthĩawa wĩ mũsokoto wa kĩlaikũ ũlingĩtwe na ĩtũ ya kumbatũ kana ĩthangũ yĩseũvĩtw’e na kumbatũ. Sikala ĩĩ yĩthĩawa yĩ kĩvathũkany’o na sikala ingĩ nũndũ mũndũ no amĩkusye o na ĩte ngwatye na aimilwa.

Sikala syĩtawa kreteks kana clove: Ii nĩ sikala syĩthĩawa iseũvĩtw’e na kĩlaikũ na kĩvulanĩtw’e na ũsyao wa mũtĩ wĩtawa clove. Kĩlaikũ nĩkyo kĩthĩawa kĩ kingangĩ mũsokotonĩ wa sikala ĩsu. Sikala sya mũthemba ũũ syumasya mũae mwingĩ, nzeve ya carbon monoxide, na imilaa mũno kwĩ sikala ila itũmĩawa nĩ andũ aingĩ.

Kĩko: Kũnyw’a kĩlaikũ ũitũmĩa kĩko kũyĩsa kũũsiĩĩa ndũkakwatwe nĩ mathĩna, nũndũ kwĩka ũu no kũtume mũndũ akwatwa nĩ kanza na mowau o ala makwataa andũ nũndũ wa sikala.

Mbakĩ: Mũndũ no anyenye kana akanyungĩa mbakĩ. Mbakĩ ĩmwe ĩtũmĩawa isionĩ sya Southeast Asia yĩtawa gutkha. Yĩla mũndũ wamĩnyenya, kumbatũ ũla ũmilaa (nicotine) wĩ nthĩnĩ wayo nũlikaa nthakamenĩ na ũinyaĩĩka mwĩĩnĩ. Vai kĩvathũkany’o kya mbakĩ na kĩlaikũ nũndũ no yĩetee mũndũ mathĩna o ala ala mũndũ ũkwatawa nĩ mo nũndũ wa sikala.

Water pipes (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Ĩĩ nĩ nzĩa ĩngĩ ĩtũmĩawa kũkusya kĩlaikũ, vala syũki yakyo yambaa kwĩsĩlw’a mũtũnginĩ wa kĩw’ũ yĩtanavika kanyw’a. Ĩndĩ kwĩsĩlya syũki ya kĩlaikũ kĩw’ũnĩ kũyĩsa kũola sumu kana syĩndũ ingĩ syĩthĩawa syũkinĩ yĩu ila ĩtumaa mũndũ akwatwa nĩ kanza syalika mavũinĩ.

[Ĩsandũkũ/​Visa]

ŨNDŨ ŨTONYA KŨTETHEESYA MŨNDŨ AEKE SIKALA

● Ĩthĩwa na woni ũla waĩle. Mũtũngĩe mũvea na ũimũkatha nũndũ wa kĩthito kĩla wĩthĩĩtwe ayonany’a vandũ va kũmũtetya. Kũmwĩa, “Nĩnĩsĩ kana no ũvote kũeka kũnyw’a sikala watata ĩngĩ.” kwĩ kavaa kwĩ kũmwĩa, “Kwasisya yu, nĩwasyokea sikala ĩngĩ!”

● Ekeaa kuma ngoonĩ. Tata ũndũ ũtonya ndũkoveee ndeto nthũku ngoonĩ mũndũ ũendeee kũng’ang’ana aeke kũnyw’a sikala ũtonya kũũtavya yĩla ũthatĩte. Matavye ndeto nzeo ta, “Nĩnĩsĩ ti laisi kũekana na kĩmanyĩo kĩĩ, ĩndĩ nĩngũtana noona kĩthito kĩla wĩkĩĩte nĩ kana ũekane nakyo.” Ĩvathane na ndeto ta, “O na kavaa yĩla wanyusaa sikala!”

● Ĩthĩwa wĩ mũnyanya wa w’o. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Mũnyanya nĩwendanaa ĩndĩ yonthe; na mwana-a-ĩthe asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.” (Nthimo 17:17) Ĩĩ, ĩthĩwa na wũmĩĩsyo na ũimwony’a ũla ũkwenda kũeka sikala kana nũmwendete “ĩndĩ yonthe” o na maũndũ meethĩwa mailye ata.