1, 2. (a) Nĩ mathĩna meva aeni aingĩ makomanaa namo ũmũnthĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.) (b) Mũtũmwa Vaulo alilikanilye Aklĩsto ũndũ wĩva, na ũndũ ũsu umĩlĩtye makũlyo meva?

MBEE wa myaka 30 mĩvĩtu, Osei, ^[1] ũla ũtaĩ Ngũsĩ ĩvindanĩ yĩu, nĩwavikie Europe aumĩte Ghana. Aĩtye ũũ aililikana ĩvinda yĩu: “Ĩla navikie nĩnoonie kana andũ aingĩ mayaũnganaa nakwa. O na nzeve ya kũu yambie kũndelemya. Numĩte kĩwanzanĩ kya ndeke neewie mbevo mbingĩ ndaaĩw’a nginya nambĩĩa kũĩa.” Nũndũ Osei ndeesĩ kĩthyomo kya kũu nesa, aminie mbee wa mwaka ũtakwata wĩa mũseo. Na nũndũ aĩ vaasa na andũ moo, eew’aa ta wĩ weka na eew’aa e na mea ma kũsyoka kwoo.

² Kwasũanĩa ũndũ ũtonya kwenda ala angĩ makwĩke ũkesa kwĩyĩthĩĩla thĩnanĩ ta ũsu wamũkwatie Osei. Tyo wĩw’e mũyo ũkathokw’a nesa Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ, o na kũtw’ĩka wĩ wa nthĩ yĩ kĩvathũkany’o kana wĩ wa langi wĩ kĩvathũkany’o? Mbivilia nĩthuthĩtye Aklĩsto ma w’o ĩkamea atĩĩ: “Mũikolwe nĩ kũmon’ya aenĩ [kana, ekali ma ũeninĩ] wendo.” (Aevl. 13:2) Nũndũ wa ũu ekai tũneenee makũlyo aa: Yeova onaa aeni ata? Nĩkĩ vatonya kwĩthĩwa  vata wa kũalyũla woni witũ ĩũlũ wa aeni? Na tũtonya ata kũtetheesya ala maumĩte nthĩ ingĩ mew’e ta me mũsyĩ ĩla me kĩkundinĩ kitũ?

3, 4. Kwosana na ĩandĩko ya Kuma 23:9, Ngai endaa Aisilaeli makue aeni ata, na nĩkĩ?

³ Ĩtina wa Yeova kũkomboa andũ make kuma Misili, nĩwamanengie mĩao yamonetye ũndũ maaĩle kwĩkalany’a nesa na andũ mate ma mbaĩ yoo ala maumanĩtye namo kũu. (Kuma 12:38, 49; 22:21) Nũndũ kaingĩ andũ ala me ũeninĩ monaa ĩvinda yetu, Yeova nĩweekie mĩvango nĩ kana mekale me asũvĩĩku. Mũvango ũmwe waĩ kũmanenga mwanya wa kũkolany’a ũsyao ũla watiala mĩũndanĩ.—Ali. 19:9, 10.

⁴ Vandũ va kũmalasimĩthya Aisilaeli manenge aeni ndaĩa, Yeova endaa maelewe ũndũ mekwĩw’a. (Soma Kuma 23:9.) Nĩkĩ? Nĩkwĩthĩwa Aisilaeli ‘nĩmeesĩ ngoo ya mwĩkali wa ũeninĩ,’ kana kwa ndeto ingĩ, nĩmeesĩ ũndũ mũndũ wĩw’aa e ũeninĩ. Na kĩtumi nũndũ o na matatw’ĩkĩthĩtw’e ngombo nĩ Amisili, nĩvatonyeka makethĩwa makuawa naĩ nĩmo nĩkwĩthĩwa maĩ ma mbaĩ yĩ kĩvathũkany’o na ndĩni yĩ kĩvathũkany’o. (Mwa. 43:32; 46:34; Kuma 1:11-14) O na kau Aisilaeli nĩmathĩnie mũno ĩvindanĩ yĩu maĩ aeni Misili, Yeova amendaa makue aeni ala maĩ katĩ woo ‘ta ala masyaawa’ mbaĩnĩ yoo.—Ali. 19:33, 34.

5. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmathĩnĩkĩe andũ kuma nthĩ ingĩ o tondũ Yeova wĩkaa?

⁵ O ta ũu, nĩtwĩsĩ nesa kana ũmũnthĩ Yeova nũthĩnĩkĩaa andũ ala mooka ikundinĩ sitũ maumĩte nthĩ ingĩ. (Kũt. 10:17-19; Mal. 3:5, 6) Twatata kũmanya mathĩna ala andũ asu makomanaa namo ta kũvathwa nĩ ala angĩ, kana kwĩthĩwa matesĩ kĩthyomo kitũ nesa, tũilea kũmantha ũndũ tũũmeka ũseo na kũmony’a kana nĩtũkũelewa ũndũ mekwĩw’a.—1 Vet. 3:8.

6, 7. Nĩ kyaũ kĩkwonany’a kana Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa nĩmeemanyĩĩtye ũndũ matonya kwĩka maikethĩwe na kĩmena?

⁶ Ayuti nĩmamenete mũno andũ mate ma mbaĩ yoo, ĩndĩ Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa nĩmeemanyĩĩtye ũndũ matonya kwĩka maikekale tamo. Ĩvinda ya Vendekosito ya mwaka wa 33, Aklĩsto ala mekalaa Yelusaleme nĩmoonisye wendo ala matw’ĩkie Aklĩsto ĩvinda yĩu o na kũtw’ĩka maumĩte mbaĩnĩ syĩ kĩvathũkany’o. (Meko 2:5, 44-47) Nũndũ wa kũmathĩnĩkĩa Aklĩsto ma mbaĩ ingĩ, Aklĩsto asu Ayuti moonanisye kana nĩmeesĩ kĩla kyonanaw’a nĩ ndeto ii, “kũmon’ya aenĩ wendo.”

⁷ Ĩndĩ kĩkundi kya Kĩklĩsto kĩendeee kwĩana nĩvaumĩlile thĩna. Ayuti ala maneenaa Kĩkiliki nĩmambĩĩe kũnyungunyĩsya mayasya kana aka moo ndiwa mayakuawa ta ala angĩ. No kwĩthĩwa thĩna ũsu waumĩlĩte nũndũ maĩ ma mbaĩ yĩ kĩvathũkany’o. (Meko 6:1) Nĩ kana atũmwa mamine thĩna ũsu, nĩmanyuvie aũme mũonza nĩ kenda maĩkĩĩthye vai mũndũ ũnavathũlwa. Aũme onthe ala manyuviwe maĩ na masyĩtwa ma Kĩkiliki. No kwĩthĩwa atũmwa manyuvie aũme asu me na wumo wa Kĩkiliki nĩ kana thĩna ũla waĩ katĩ wa Aklĩsto asu ma mbee ũoleke.—Meko 6:2-6.

8, 9. (a) Tũtonya kũmanya ata kana twĩ na kamena ke vandũ kwelekela andũ ana kana nĩ ta tũkwona mbaĩ yitũ tayo nzeo kwĩ iingĩ? (b) Nĩ kyaũ twaĩle kũveta vyũ ngoonĩ sitũ? (1 Vet. 1:22)

⁸ Maũndũ maingĩ tũkothaa kwĩka tũmekaa tũatĩĩe kĩthĩo kitũ, twĩthĩwe twĩkaa ũu twĩsĩ kana twĩkaa tũtesĩ. (Alo. 12:2) O na mavinda angĩ nĩtũtonya kwĩthĩwa twĩw’aa atũi, kana ala tũthũkũmaa namo, kana o ala tũsomaa namo maivũthya andũ ma wumo wĩ kĩvathũkany’o, mbaĩ yĩ kĩvathũkany’o, kana o langi wĩ kĩvathũkany’o. Kwoou nũseo tũkekũlya-ĩ, ‘Nĩtwĩthĩwa tũlikĩtwe mũno nĩ kĩthĩo kitũ vamwe na mawoni ala andũ methĩawa namo ĩũlũ wa andũ mate ma kwoo? Na twĩw’aa ata ĩla mũndũ watũthekeea nũndũ  wa wumo witũ, kana watata kumany’a kĩthĩo kĩna kya mbaĩ yitũ?’

⁹ Ve ĩvinda mũtũmwa Vetelo wavathaa ala mate Ayuti, ĩndĩ nĩwesie kũveta o kavola mawoni mathũku ala waĩ namo ngoonĩ. (Meko 10:28, 34, 35; Aka. 2:11-14) Kwoou tũkaelya kwĩsa kwĩthĩa nĩ ta twĩ na kamena ke vandũ kwelekela andũ ana, kana nĩ ta tũkwona mbaĩ yitũ tayo nzeo kwĩ iingĩ, twaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito kingĩ mũno tũvete kĩndũ kĩu ngoonĩ. (Soma 1 Vetelo 1:22.) Kĩndũ kĩmwe kĩtonya kũtũtetheesya nĩ kũvindĩĩsya ũndũ ũũ: vai o na ũmwe witũ ũtonya kwasya no nginya etangĩĩwa. Nĩkĩ? Nĩkwĩthĩwa ithyonthe twĩ ene naĩ o na twĩthĩwe tumĩte va. (Alo. 3:9, 10, 21-24) Kwoou ve vata mwaũ wa kwona ta twĩ aseo kwĩ andũ amwe? (1 Ako. 4:7) Woni witũ waĩlĩte kwĩthĩwa ũilyĩ o ta ũla mũtũmwa Vaulo waĩ naw’o. Ĩvinda yĩmwe aandĩkĩie Aklĩsto angĩ etĩkĩw’a mauta valũa amathangaasya aimea ũũ: “Mũti aeni na avĩti ĩngĩ, ĩndĩ mwĩ . . . andũ ma nyũmba ya Ngai.” (Aev. 2:19) Kũng’ang’ana mũno twambĩĩe kwĩthĩwa na woni mũseo ĩũlũ wa andũ ma mbaĩ ingĩ kũkatũtetheesya twĩvw’ĩke ũla mũndũ mweũ.—Ako. 3:10, 11.

10, 11. Mboasi oonanisye ata kana aĩ na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa andũ ala me ũeninĩ?

¹⁰ Ũla mũndũ mũĩkĩĩku weetawa Mboasi aĩ na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa andũ ala me ũeninĩ. Ũu nĩw’o twasisya ũndũ wakuie ũla mũndũ mũka wa Moavi weetawa Luthi. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe Mboasi nĩwaendie kũoa mũũnda wake ĩvinda ya ngetha na avika vau nĩwoonie mũndũ mũka ũte Mũisilaeli e na kĩthito kingĩ mũno kya kũkolany’a ũsyao ũla akethi matia ĩtina. Ĩla Mboasi wamanyie atĩ mũndũ mũka ũsu ambie kwĩtya mwanya wa kũkolany’a ũsyao mũũndanĩ, o na kau mwĩao waĩ vo wamwĩtĩkĩlĩtye kũkolany’a kĩla kyatialw’a, eewie mũyo nginya atavya athũkũmi mamũsumũlĩle iia imwe syovenĩ nĩ kana aikolany’e.—Soma Luthi 2:5-7, 15, 16.

¹¹ Ngewa ĩla Mboasi waeie e na Luthi ĩtina wa vau nĩtumaa twona ũndũ Mboasi wathĩnĩkaa asũanĩa thĩna ũla Luthi ũkwona nũndũ wa kwĩthĩwa e mũeni nthĩ ĩsu. Mbee ambie kwĩa Luthi nathi vakuvĩ na athũkũmi make ma eĩtu nĩ kana ndakathĩnw’e nĩ aũme ala mathũkũmaa vau mũũndanĩ. Na eka ũu, atiie amanya kana Luthi nĩwanengwa kĩw’ũ na lĩu ũmwĩanĩte o tondũ ala aandĩke manengawe. Na ĩndĩ o na kau Luthi aĩ mũeni na ngya, Mboasi ndaamũneeny’a na kĩvũthya ĩndĩ aneenie nake kwa nzĩa ĩkũmwĩkĩa vinya.—Luthi 2:8-10, 13, 14.

12. Kwĩka nesa aeni ala maumĩte kũndũ kũngĩ kũtonya kũmatethya ata?

¹² Kĩndũ kĩmwe kyendeeisye Mboasi nĩ kwona ũndũ Luthi wendete inyia wa mũũme na ngoo yonthe, o na nĩwakiitiwe ngoo amanya kaĩ nĩwatw’ĩte kũmũthaitha Yeova! Ũseo ũla Mboasi woonisye Luthi ũtumaa twona ũndũ Yeova wendete mũndũ mũka ũsu mũno wĩana nũndũ wa ‘kwĩvitha nthwaunĩ sya Ngai wa Isilaeli.’ (Lu. 2:12, 20; Nth. 19:17) Twaatĩĩa ngelekany’o ya Mboasi kwa kwĩka “andũ onthe” ũseo, tũkatuma mona ũla w’o na tũkatuma mamanya kana Yeova nũmendete mũno.—1 Tim. 2:3, 4.

13, 14. (a) Nĩkĩ twaĩle kũtata mũno tũkethasye aeni ala mooka Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtethya ethĩwa nũemawa nĩ kũea ngewa na mũndũ wa mbaĩ ĩngĩ?

¹³ Nzĩa ĩmwe ya kwĩka nesa aeni ala maumĩte kũndũ kũngĩ nĩ kũmakethya wĩ mũtanu ĩla wamona Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. No kwĩthĩwa wonete kana aeni ala mooka nĩmakothaa kwĩthĩwa na nthoni na nĩmaemawa nĩ kũlikana na andũ ala angĩ. No kwĩthĩwa aeni asu masũanĩa mũeele woo kana kĩlasi kyoo mew’aa me vathei meeyĩelekany’a na angĩ ma ũko wĩ kĩvathũkany’o kana nthĩ ĩngĩ. Kwoou nũseo tũkosa ĩtambya ya mbee ne ithyĩ nĩ kana tũmony’e nĩtũkwendeew’a nĩmo kuma ngoonĩ. Ethĩwa kĩthyomonĩ kyenyu  mwĩ na ĩla vulongulamu ya JW Lugha, no ũmĩtũmĩe ĩũtetheesye kũmanya ũndũ ũtonya kũkethya aeni na kĩthyomo kĩla kyoo.—Soma Avilivi 2:3, 4.

¹⁴ Nũtonya kwĩw’a ũiemwa nĩ kũea ngewa na mũndũ wa mbaĩ ĩngĩ. Wenda ũeke kwĩw’a ũu no ũtate kũmũtavya ũndũ mũna ĩũlũ waku we mwene. Weeka ũu ndũlea kwĩthĩa vala mũvathũkanĩe nĩ vanini mũno waelekany’a na maũndũ ala mũtuteny’e. Na ndũlea kwĩthĩa kana kĩla kĩthĩo kĩ ũseo wakyo na ũthũku wakyo.

15. Ethĩwa ve aeni meũtata kũmanyĩa kwĩkala kũla twĩkalaa, nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmaelewe?

¹⁵ Nĩ kana ũtetheesye aeni ala me kĩkundinĩ kyenyu mew’e ta me mũsyĩ, ĩkũlye ĩkũlyo ta yĩĩ, ‘Takethĩwa ninyie nĩthamĩĩe nthĩ ĩngĩ nenda andũ mangue ata?’ (Mt. 7:12) Kwoou momĩĩsye ĩla maendeee kũtata mamanyĩe kwĩkala kũu. Ya mbee no tũlee kũelewa ũndũ masũanĩaa maũndũ kana ũndũ mekaa makwatwa nĩ maũndũ mana. Ĩndĩ vandũ va kwona kana maĩle kũmanyĩa na kwĩtĩkĩla kĩthĩo kya kwenyu, wĩona ata ũkametĩkĩla mailyĩ o ũndũ mookie mailyĩ?—Soma Alomi 15:7.

16, 17. (a) Ithyĩ tũtonya kwĩka ata nĩ kana tũtume ndũũ na ala maumĩte kũndũ kũngĩ? (b) Nĩ matambya meva tũtonya kwosa tũtetheesye aeni ala mathamĩĩe kĩkundinĩ kitũ?

¹⁶ Kwĩkĩa kĩthito tũmanye maũndũ mana ĩũlũ wa kũla aeni asu maumĩte na syĩthĩo syoo, no kũtũtetheesye ũkethĩa nĩ laisi kũlikana namo. Kwa ngelekany’o, ĩla tũkwĩka ũthaithi witũ wa mũsyĩ no tũvange kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa syĩthĩo sya aeni ala mathamĩĩe kĩkundinĩ kitũ kana kĩsionĩ kitũ. Ũndũ ũngĩ ũtonya kũtũtetheesya tũtume ndũũ na aeni ta asu nĩ kũmathokya kwitũ tũĩsanĩe namo. Ethĩwa Yeova nũmavingũĩe “Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ mũomo wa mũĩkĩĩo,” nĩkĩ tũteka take tũkavingũĩa aeni ala methĩwa me “ma nyũmba ya mũĩkĩĩo” mĩomo yitũ?—Meko 14:27; Aka. 6:10; Yovu 31:32.

¹⁷ Twamantha ĩvinda ya kũtindany’a na ala methĩwa mathamĩĩe kwitũ, tũkeethĩwa  tũtonya kwona nesa ũndũ mekĩĩte kĩthito mamanyĩanĩe na syĩthĩo sitũ. Ĩndĩ nĩvatonyeka tũkona ve ĩtambya twaĩle kwosa tũmatetheesye mamanye kĩthyomo kitũ nesa. O na ĩtambya yĩngĩ tũtonya kwosa nĩ kũmamanthĩĩsya mĩvĩa mĩna ya silikalĩ ĩla ĩtonya kũmatetheesya kũkwata wĩkalo mũseo kana wĩa wĩ kavaa. Kwosa matambya ta asu no kũtethye mũno ana-a-asa ala aeni.—Nth. 3:27.

18. Nĩ ngelekany’o yĩva ĩtonya kũtethya aeni ala mathamĩĩa nthĩ ĩngĩ?

¹⁸ Ĩndĩ o na kũtw’ĩka ithyĩ nĩtũũtata tũtetheesye ala aeni, mo ene nĩmaĩle kwĩka kyonthe kĩla matonya mamanyĩe syĩthĩo sya nthĩ ĩla mathamĩĩa. Ngelekany’o ya Luthi no ĩmatethye mũno. Mbee, Luthi nĩwanengete ndaĩa syĩthĩo sya nthĩ ĩla wathamĩĩe, na nĩkyo kĩtumi weetisye mwanya wa kũkolany’a mosyao mũũndanĩ. (Lu. 2:7) O na kau vaĩ mwĩao weetĩkĩlĩtye andũ kũkolany’a ũsyao ũla watiala mũũndanĩ, Luthi ndaaona andũ ta maĩ na thiĩ wake na kwoou aivanga elika mũũndanĩ wene akolanĩtye ateũkũlya. Kelĩ, ĩla woonw’a ũseo nĩwatũngaa mũvea. (Lu. 2:13) Ĩla aeni maatĩĩa ngelekany’o ta ĩsu ya Luthi, nĩ laisi mũno ana-a-asa vamwe na ekali ma kĩsio kĩla maĩ makamanenga ndaĩa.

19. Nĩ kyaũ kĩtumaa twĩka nesa aeni ala me naitũ?

¹⁹ Yeova nĩwonetye mbaa andũ mumo mwingĩ mũno kwa kũmetĩkĩlya mew’e ũvoo mũseo o na ethĩwa nĩ ma mbaĩ yĩva. Ũsu nĩ ũndũ ũtũtanĩthasya mũno. Ĩndĩ no kwĩthĩwa ĩla andũ amwe maĩ nthĩ ya kwoo mataaĩsa kwona mũndũ ũmamanyĩsya Mbivilia, kana makethĩwa mataĩ matonya kũlikana na andũ ma Yeova. Ĩndĩ nũndũ yu ĩtina wa kũthamĩĩa nthĩ yitũ nĩmakwatĩte mwanya wa kwĩthĩwa vamwe naitũ, tyo ũndũ ũseo tũkamatetheesya makew’a ta me mũsyĩ? O na kau no kwĩthĩwa ũkwati witũ wĩ mũnini kana tũkethĩwa tũtamatethya mũno, ĩla twameka nesa twĩthĩawa tũimaĩkĩĩthya kana Yeova nũmendete. Kwoou, ekai ‘twĩyĩelekany’e na Ngai’ kwa kũtata ũndũ tũtonya twĩke nesa aeni ala me naitũ.—Aev. 5:1, 2.