1-3. (a) O na twĩthĩwe twĩ va, nĩ ũndũ wĩva waĩle kwĩthĩwa new’o wa vata vyũ kwitũ? (b) Ala mekwĩmanyĩsya kĩthyomo kĩeni makomanaa na mawetu meva, na kĩu kĩtuma twĩkũlya makũlyo meva? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

ŨMŨNTHĨ Ngũsĩ mbingĩ vyũ sya Yeova niendeee kwĩkĩa kĩthito itetheesye kwĩanĩa kwa ũla wathani wa kũtavany’a ũvoo mũseo “kwa kĩla mũthemba na mbaĩ na kĩthyomo na ũko wa andũ.” (Ũvu. 14:6) We wĩ ũmwe wa ala maendeee kwĩmanyĩsya kĩthyomo kĩeni? No kwĩthĩwa wĩ misonalĩ, kana ũkethĩwa ũthamĩĩe nthĩ yĩ na vata mũnene wa atavany’a? Kana nĩwĩthĩwa wambĩĩe kũmbana na kĩkundi kĩtũmĩaa kĩthyomo kĩte kyaku?

² Athũkũmi onthe ma Ngai nĩmaĩle kwona ũima woo wa kĩ-veva na wa mĩsyĩ yoo new’o ũndũ ũla wa vata vyũ. (Mt. 5:3) Ĩndĩ nũndũ wa kwĩthĩwa na maũndũ maingĩ, mavinda amwe no twone wĩ ũndũ wĩ vinya kwitũ kwĩthĩwa na mũvango mũseo wa kwĩmanyĩsya Mbivilia. Kwongela kĩu, ana-a-asa ala mathamĩĩa nthĩ ĩngĩ makatavany’e kw’o nĩmakwatawa nĩ mathĩna ma mũthemba ũngĩ.

³ Kwa ngelekany’o, o na kau ana-a-asa asu nĩmethĩawa na vata wa kwĩmanyĩsya kĩthyomo kya ku, ũndũ ũngĩ maĩle kwĩka nĩ kũĩkĩĩthya kana nĩmeethĩwa na mũvango wa kwĩmanyĩsya maũndũ ala maliku ma Ngai mate kũtĩĩa. (1 Ako. 2:10) Matonya kwĩka  ũu ata ethĩwa maikũelewa nesa kĩthyomo kĩla kĩtũmĩawa kĩkundinĩ kĩla mathamĩĩa? Na nĩkĩ asyai Aklĩsto maĩle kũĩkĩĩthya Ndeto ya Ngai nĩyalika ngoonĩ ya mwana woo?

4. Nĩ kyaũ kĩtonya kũlikya ngwatanĩo yitũ na Yeova mũisyonĩ? Nengane ngelekany’o.

⁴ Ethĩwa wasoma Ndeto ya Ngai na kĩthyomo kya kũla ũthamĩĩe ndũkũelewa, kĩu no kĩlikye ngwatanĩo yaku na Yeova mũisyonĩ mũnene. Kwa ngelekany’o, mwakanĩ wa 400 na kĩndũ Klĩsto ate mũsyae, Neemia nĩwathĩnĩkie mũno ĩla waendie Yelusaleme na eethĩa syana imwe sya Ayuti ala masyokete kuma Mbaviloni itatonya kũneena Kĩevelania. (Soma Neemia 13:23, 24.) Nũndũ syana isu iyakwatasya vyũ kĩla kyaandĩkĩtwe Ndetonĩ ya Ngai, ngwatanĩo ĩla syaĩ nayo na Ngai na mbaĩ yoo yaendeee kwonza.—Nee. 8:2, 8.

5, 6. Nĩ ũndũ wĩva asyai amwe mathamĩĩe nthĩ ĩngĩ mesĩte kũmanya, na nĩkĩ vethĩĩtwe ũu?

⁵ Asyai amwe Aklĩsto me nthĩ sya ũeninĩ nĩmesĩte kwĩthĩa kana syana syoo niekete kwenda ũw’o mũno tondũ syawendete tene. Nũndũ wa kwĩthĩwa iyĩeleawa nesa kĩthyomo kĩla kĩũtũmĩwa ũmbanonĩ, syana isu iikiitawa ngoonĩ nĩ maũndũ ma kĩ-veva ala meũneenewa Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ. Mwana-a-asa ũmwe wĩtawa Pedro, ^[1] nĩwathamĩĩe Australia kuma South America e na mũsyĩ wake. Aĩtye atĩĩ: “Ĩla mũndũ ũkũelew’a maũndũ ma kĩ-veva, ngoo yake nĩyaĩle kwĩw’a yakiitwa.”—Luka 24:32.

⁶ Ĩla tũũsoma kĩndũ na kĩthyomo kĩte kitũ, kĩndũ kĩu nĩkĩtonya kũema kũtũkiita ngoonĩ nesa kwĩ takeka twĩkĩsomaa na kĩthyomo kitũ. O na eka ũu, kwĩthĩwa ũtesĩ nesa kĩthyomo kĩeni no kũtume kĩlĩko kyaku kĩnoa mũno nginya ũkethĩa ndũũmũthaitha Yeova ũndũ vaĩle. Kwoou o na kau no twende kwona tũiendeea kũtanĩa kũmũthũkũma Yeova twĩ nthĩ ĩngĩ, nĩ ũndũ wa vata mũno twĩkĩe kĩthito tũsũvĩe ngwatanĩo yitũ nake.—Mt. 4:4.

7. Nĩ kwa nzĩa yĩva andũ ma Mbaviloni matatie kũvĩndũa Ndanieli aatĩĩe syĩthĩo syoo na ndĩni yoo?

⁷ Ĩla Ndanieli na anyanyae matwaiwe Mbaviloni, andũ ma kũu nĩmatatie kũmavĩndũa maatĩĩe syĩthĩo syoo kwa kũmamanyĩsya “kĩthyomo kya Akalitei.” O na eka ũu, mũnene ũla wamamanyĩasya nĩwamatw’ĩĩe masyĩtwa ma ku Mbaviloni. (Nda. 1:3-7) Ĩsyĩtwa yĩla Ndanieli watw’ĩĩwe yaumanĩte na ngai ĩla nene ya Mbaviloni yeetawa Veli. No kwĩthĩwa Mũsumbĩ Nevukatilesa eendaa kwonethya Ndanieli kana Ngai wake, Yeova, aĩ anaminwa vinya nĩ ngai ya Mbaviloni.—Nda. 4:8.

8. Nĩ kyaũ kyatetheeisye Ndanieli aendeea kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Yeova o na e nthĩ ya ũeninĩ?

⁸ O na kau Ndanieli nĩwanengiwe malĩu ala maseo maĩsawa nyũmbanĩ ya mũsumbĩ, “nĩwetw’ĩĩe ngoonĩ yake kana ndakevukya.” (Nda. 1:8) Nĩkwĩthĩwa ndaaeka kwĩmanyĩsya “mavuku” matheu kwa kĩthyomo kyake, kĩu nĩkyamũtetheeisye kũendeea kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Yeova o na e nthĩ ya ũeninĩ. (Nda. 9:2) Nũndũ wa ũu, o na ĩtina wa kwĩkala Mbaviloni myaka vakuvĩ 70, aendeeie kwĩtwa na ĩsyĩtwa yake ya Kĩevelania.—Nda. 5:13.

9. Kwosana na Savuli ya 119, Ndeto ya Ngai yamũtetheeisye mũandĩki wa savuli ĩsu ata?

⁹ Mũandĩki wa Savuli ya 119 nĩwatetheeiw’e nĩ Ndeto ya Ngai akwata vinya wa kwĩkala e kĩvathũkany’o na andũ ma ĩvinda yake. Nũndũ anene amwe maĩ mbee ũsumbĩnĩ nĩmamũneeneaa naĩ, aĩ no nginya omĩanĩsye namo. (Sav. 119:23, 61) Na kwoou mũandĩki ũsu nĩweetĩkĩlilye Ndeto ya Ngai ĩlike nthĩnĩ vyũ ngoonĩ yake.—Soma Savuli 119:11, 46.

10, 11. (a) Twaĩle kwĩthĩwa na kĩeleelo kĩva ĩla tũkwĩmanyĩsya Ndeto ya Ngai? (b) Tũtonya kwĩanĩsya kĩeleelo kyu ata? Nengane ngelekany’o.

¹⁰ O na kau no kwĩthĩwa twĩthĩawa na maũndũ maingĩ kĩkundinĩ, kana tũkethĩwa tũkwatanĩte wĩanĩ witũ wa kĩ-mwĩĩ, ithyonthe nĩtwaĩle kũmantha ĩvinda ya kwĩmanyĩsya ithyĩ ene na ya kwĩthĩwa na ũthaithi wa mũsyĩ. (Aev. 5:15, 16) Ĩndĩ kĩeleelo kitũ kya kwĩmanyĩsya kĩyaĩle kwĩthĩwa no kũsoma ũvoo mwingĩ, kana o kũseũvya maelesyo ala tũkaumya maũmbanonĩ. Vandũ va ũu, twaĩle kũĩkĩĩthya Ndeto ya Ngai nĩyalika ngoonĩ sitũ na nĩyalũlũmĩlya mũĩkĩĩo witũ.

¹¹ Nĩ kana twĩanĩsye kĩu no nginya ĩla tũkwĩmanyĩsya tũthime maũndũ nesa nĩ kana wĩthĩe tũisũanĩa mavata ma ala angĩ tũinolwa nĩ mavata ala maitũ ma kĩ-veva. (Avi. 1:9, 10) No nginya twĩkale twĩsĩ kana ĩla tũkwĩyũmbanĩsya ũtavany’a, maũmbano, kana o ũvoo mũna tũaĩwe, ti nginya kĩla twasoma kĩtũtethye. Kwa ngelekany’o, o na kau no nginya mũui asame lĩu atanamba kwĩvũĩa andũ, ndesa kwĩkalw’a no kalĩu kau ũkũsama. Ethĩwa nũkwenda aendeee kwĩthĩwa na mwĩĩ mũseo no nginya amanthe ĩvinda aye. O ta ũu, ithyĩ ene nĩtwaĩle kũtata ũndũ tũtonya tũĩthye ngoo sitũ na lĩu wa kĩ-veva ũla ũtonya kwĩanĩsya mavata maitũ ene.

12, 13. Nĩkĩ ana-a-asa aingĩ ala matavanasya isionĩ ineenawa kĩthyomo kĩeni monaa ve vata wa kwĩmanyĩsya Mbivilia na kĩthyomo kyoo ene?

¹² Ana-a-asa aingĩ ala mathamĩĩe nthĩ ĩngĩ matavany’e kw’o nĩmonete kana nĩmatethekaa mũno ĩla kĩla ĩvinda memanyĩsya Mbivilia na ‘kĩthyomo kyoo ene, kĩla masyaiwe nakyo.’ (Meko 2:8) O namo amisonalĩ nĩmethĩawa mesĩ kana nĩ kenda mekale me alũmu me kũla matũmĩtwe, mayĩsa kwĩkwatya o kaũmanyi kanini kala makwataa maũmbanonĩ.

¹³ Mwana-a-asa Alain, ũla wĩthĩĩtwe ayĩmanyĩsya kĩthyomo kya Persian kwa ĩvinda ya myaka nyanya, aĩtye atĩĩ: “Ĩla  ngwĩyũmbanĩsya maũmbano na kĩthyomo kya Persian, mũno mũno nambĩĩa kũsũanĩa kĩthyomo kyu vandũ va kũsũanĩa kĩla ngwĩmanyĩsya. Na kwoou nũndũ kĩlĩko kyakwa kĩthĩawa kĩkwetye kwĩmanyĩsya kĩthyomo, wĩthĩaa ngoo yakwa ndĩũkiitwa nĩ maũndũ ala ngũsoma. Kĩu nĩkyo kĩtumaa kĩla ĩvinda nĩmantha ĩvinda ya kwĩmanyĩsya Mbivilia na mavuku angĩ maitũ na kĩthyomo kĩla nasyaiwe nakyo.”

14. Nĩ ũndũ wĩva asyai maĩle kũĩkĩĩthya, na nĩkĩ?

¹⁴ Nĩ ũndũ wa vata asyai Aklĩsto maĩkĩĩthye kana Ndeto ya Ngai nĩyalika ngoonĩ na kĩlĩkonĩ kya mwana woo. Ĩtina wa kũtavany’a kĩsionĩ kya kĩthyomo kĩeni kwa ĩvinda ya myaka mbee wa ĩtatũ, mwana-a-asa wĩtawa Serge na mũka, Muriel, nĩmamanyie kaĩ kĩmwana kyoo kĩla kyaĩ na myaka 17 kĩyatanĩaa ũtavany’a na maũmbano. Muriel aĩtye atĩĩ: “Kĩmwana kitũ kyeew’aa ũtulu mũno kũtavany’a na kĩthyomo kĩeni o na kau mbeenĩ nĩkyatanĩaa kũtavany’a na kĩthyomo kitũ kya French.” Nake Serge aĩtye ũũ: “Ĩla twamanyie kana ũndũ ũsu nĩwatumaa kĩmwana kitũ kĩteka maendeeo, nĩtwatwie kũsyoka kĩkundinĩ kitũ kya tene.”

15. (a) Nĩ maũndũ meva matonya kũtuma asyai matw’a kũsyoka kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩla syana syoo syĩsĩ nesa? (b) Nĩ ũtao wĩva asyai manengetwe ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:5-7?

¹⁵ Nĩ maũndũ meva matonya kũtuma asyai matw’a kũsyoka kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩla syana syoo syĩsĩ nesa? Mbee vyũ, nĩmaĩlĩte kũsisya ethĩwa me na ĩvinda yĩtoetye vamwe na syĩndũ sya kũtũmĩa nĩ kana matetheesye syana syoo imwende Yeova, na ũyĩthĩa ĩvindanĩ o yĩu nĩmaitetheesya imanye kĩthyomo kĩu kĩeni. Kelĩ, nĩmatonya kwĩthĩa syana syoo niekete kwendeew’a nĩ kũtavany’a, kũthi maũmbanonĩ, kana o na niekete kwendeew’a nĩ kũmũthũkũma Yeova syĩ kĩsionĩ kyu kĩeni. Veethĩwa vailyĩ ũu, asyai Aklĩsto no mavange kũsyoka kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩla syana syoo syĩsĩ nesa nginya ĩla syana isu syĩĩthĩwa na ngwatanĩo ndũmu na Yeova.—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:5-7.

16, 17. Asyai amwe mathamĩĩe kĩsionĩ kĩeni mekĩte ata nĩ kana matetheesye syana syoo iane kĩ-veva?

¹⁶ Kĩvathũkany’o na asyai asu, ve asyai angĩ makwatĩte nzĩa sya kũmanyĩsya syana syoo matũmĩĩte kĩthyomo kĩla syasyaiwe nakyo, ĩndĩ ĩvindanĩ o yĩu ũyĩthĩa maendaa maũmbano kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩeni. Kwa ngelekany’o, mwana-a-asa wĩtawa Charles e twĩlĩtu tũtatũ twĩ na myaka katĩ wa 9 na 13, na e na mũsyĩ wake mombanaa na kĩkundi kya kĩthyomo kya Lingala. Aĩtye atĩĩ: “Twatwie tũkatũmĩaa kĩthyomo kitũ ĩla tũũmanyĩsya syana sitũ kana ĩla tũkwĩka ũthaithi wa mũsyĩ. Ĩndĩ mavindanĩ ta asu no twĩsaa kwĩka mathaũ tũtũmĩĩte kĩthyomo kya Lingala nĩ kana syana sitũ itanĩe kwĩmanyĩsya kĩthyomo kĩu.”

¹⁷ Nake Kevin e na twĩlĩtu twĩlĩ, kamwe ka myaka ĩtano na kaangĩ nyanya. O namo me kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩeni, na kwoou ve ũndũ ũla wĩkaa nĩ kana atethye syana syoo nĩkwĩthĩwa iikwatasya vyũ kĩla kĩendeee maũmbanonĩ. Aĩtye: “Nĩ na kĩveti kyakwa twĩmanyĩasya na twĩlĩtu twitũ tũtũmĩĩte kĩthyomo kitũ kya French. O na ĩngĩ, nĩtwavangie kĩla mwei tũkaendaa ũmbano wa kĩthyomo kya French, na nĩtwosaa mwanya wĩanĩ nĩ kana tũthi maũmbanonĩ manene ma kĩthyomo kitũ.”

18. (a) Nĩ mwolooto wĩva wĩ ĩandĩkonĩ ya Alomi 15:1, 2 ũla ũtonya kũũtetheesya ũmanye wĩĩka ata nĩ kana mwana waku atetheke? (b) Nĩ maũndũ meva asyai angĩ monete matonya kũtethya? (Sisya maelesyo ma mũthya.)

¹⁸ Vate nzika, kĩla mũsyai nĩwaĩle kũmanya nĩ ũndũ wĩva ũtonya kwĩka akatetheesya syana syake syĩthĩwe na ngwatanĩo nzeo na Yeova. ^[2] (Aka. 6:5) Ũla Muriel eeĩ anawetwa aĩtye kana e na mũũme nĩmendaa mũno kwĩkala kĩkundinĩ kĩla mathamĩĩe kya kĩthyomo kĩeni, ĩndĩ nĩ kana kĩmwana kyoo  kĩtetheke maũndũnĩ ma kĩ-veva, nĩmatwie kuma kĩsionĩ kyu. (Soma Alomi 15:1, 2.) Nake mũũme, Serge, yu asũanĩa ũtwi ũsu meekie asasya meekie ũtwi mũseo mũno. Aĩtye ũũ: “Kuma ĩla twaumie kĩsionĩ kyu na twathi kĩkundinĩ kya kĩthyomo kya French, kĩmwana kitũ nĩkyeekie maendeeo na kyavatiswa. Yu kĩmwana kyu nĩ vainia wa kĩla ĩvinda. Na eka ũu, kĩendeee kũsũanĩa kũthamĩĩa kĩkundinĩ kya kĩthyomo kĩngĩ.”

19, 20. Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtwendete Ndeto ya Ngai?

¹⁹ Nũndũ wa wendo mwingĩ ũla Yeova wĩthĩĩtwe naw’o, nũtumĩte Ndeto yake, Mbivilia, ĩkwatĩkana kwa ithyomo maana maingĩ nĩ kana ĩtetheesye ‘andũ onthe mamanye ũla w’o.’ (1 Tim. 2:4) Nĩwĩthĩawa esĩ kana ngwatanĩo yitũ nake ĩlũlũmĩlaa nesa vyũ ĩla tweemanyĩsya Mbivilia na kĩthyomo kĩla twasyaiwe nakyo.

²⁰ Ĩndĩ o na twĩthwe twĩ va, nĩtwaĩle kũĩkĩĩthya kana nĩtwaĩthya ngoo sitũ lĩu mũmũ wa kĩ-veva. Kwoou tweemanyĩsya Maandĩko kĩla mũthenya na kĩthyomo kĩla twasyaiwe nakyo, ithyĩ ene vamwe na mĩsyĩ yitũ tũkasũvĩa ngwatanĩo yitũ na Yeova, na ũndũ ũsu ũkoonany’a kana nĩtwendete Ndeto yake.—Sav. 119:11.