1-3. (a) Nĩkĩ tũte na nzika kana no tũtw’ĩke anyanyae ma Ngai? (b) Twĩĩmanyĩsya ĩũlũ wa aaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

KWĨ kũndũ kũtatũ Mbivilianĩ kũwetete kana Avalaamu aĩ mũnyanyae wa Ngai. (2 Mav. 20:7; Isa. 41:8; Yak. 2:23) Vai mũndũ ũngĩ ũwetetwe ĩmwe kwa ĩmwe Mbivilianĩ akewa aĩ mũnyanyae wa Ngai eka Avalaamu. Nũndũ wa ũu, no twasye atĩ Avalaamu e weka no we mũndũ ũla waatuma ndũũ na Yeova? Tũyĩsa kwasya ũu nĩkwĩthĩwa Mbivilia o ĩsu noyo ĩwetete kana vai mũndũ ũtatw’ĩka mũnyanyae wa Ngai.

² Ndeto ya Ngai nĩwetete andũ aingĩ mũno, aka o na aũme, ala maĩ aĩkĩĩku na mamũkĩaa Yeova. Andũ asu nĩmamũĩkĩĩe na nĩmatw’ĩkie anyanyae. (Soma Savuli 25:14.) Kwa ngelekany’o, mũtũmwa Vaulo nĩwawetie ĩũlũ wa ‘mũumbĩ mũnene wa ngũsĩ.’ No nginya asu onthe wawetie methĩwe maĩ anyanyae ma Ngai. (Aevl. 12:1) Asu onthe maĩ andũ aseo na ma mĩthemba yĩ kĩvathũkany’o.

³ Ĩsomonĩ yĩĩ twĩsũanĩa vamwe ĩũlũ wa anyanyae atatũ ma Yeova mawetetwe Mbivilianĩ. Twĩĩmanyĩsya ĩũlũ wa andũ aa: (1) Luthi, ũla waĩ kĩveti ndiwa kuma Moavi na waĩ mũĩkĩĩku. (2) Esekia, ũla waĩ mũsumbĩ mũlũngalu wa Yuta. Na (3) Meli, ũla waĩ inyia wa Yesũ na waĩ na wĩnyivyo. Kũsũanĩa ũndũ kĩla ũmwe woo watatie ethĩwe mũnyanyae wa Ngai kũtonya kũtũtetheesya ata?

4, 5. Nĩ ũtwi wĩva mũito Luthi waaĩlĩte kwĩka, na nĩkĩ ũtwi ũsu waĩ mũito? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 13.)

⁴ Kwamba kũkũna visa wone aka atatũ ndiwa me kyalonĩ. Mesĩle ndiĩnĩ sya Moavi ngũa syoo ikũnĩtwe nĩ kĩseve kĩla kĩ kw’o. Aka asu ndiwa nĩ Naomi na aka-a-mwana elĩ, ala nĩ Luthi na Oliva. Nayu maendangĩte Oliva aitw’a kũsyoka mũsyĩ kũla ũsyaĩwe o kũu Moavi. Ĩndĩ Naomi nũtw’ĩte vyũ kũthi nginya avike Isilaeli, kũla waumie. Ĩla Oliva wakwata nzĩa asyoka kwoo, Naomi atianĩw’a na Luthi, na o nake e na ũtwi wa kwĩka. No kwĩthĩwa ataakomana na ũndũ ũngĩ ũitavĩte ũu. No anyuvaa ũndũ ũmwe katĩ wa aa elĩ: kũsyoka kwa andũ moo kũu Moavi kana kũlũmany’a na inyia wa mũũme, Naomi, na maiendany’a Mbethi-leemu.—Lu. 1:1-8, 14.

⁵ Waĩ ũndũ wĩ laisi mũno kwa Luthi kwasya kana nũndũ inyia na andũ angĩ ma mũsyĩ me kũu Moavi, no mamwose makekala nake. Na nengĩ ũsu waĩ ũndũ ũtonyeka nũndũ Moavi kwaĩ mũsyĩ vyũ. Syĩthĩo sya kũu nĩsyo weanĩte nasyo, kĩthyomo kya kũu nĩkyo weanĩte esĩ, na andũ ma kũu nĩmo maĩ andũ make ki. Naomi ndaĩ esa kũmwatha kana mavika Mbethi-leemu akatanĩa maũndũ ta asu. Nĩkyo kĩtumi weeie Luthi natiwe kũu Moavi. Ndaĩ esa kũĩkĩĩthya aka-a-mwana asu make kana akamamanthĩa aũme na mĩsyĩ. Ĩndĩ Luthi esĩ oou, we eekie ata? Aĩ kĩvathũkany’o vyũ na Oliva, nũndũ Mbivilia yaĩtye kana Oliva ‘asyokie kwa andũ make, na kwa ngai yake.’ (Lu. 1:9-15) We Luthi nĩwĩthĩwa aĩ na mea ma kũsyokea ngai sya andũ make? Ũsũngĩo nĩ aiee.

6. (a) Luthi eekie ũtwi wĩva mũseo? (b) Nĩkĩ Mboasi waisye kana Luthi no ta ũmanthĩte wĩvitho nthwaunĩ sya Yeova?

⁶ No kwĩthĩwa Luthi amanyĩĩtw’e ĩũlũ wa Yeova nĩ Naomi kana akamanyĩw’a nĩ mũũme atanamba kũkw’a. Nĩweesĩ kana Yeova ndailyĩ ta ngai sya Moavi. Na nĩweesĩ kana Ngai ũla waaĩle kwenda na kũmũthaitha nĩ Yeova. Ĩndĩ kũmanya ũu kwĩ kw’oka kũyaĩ kũmũtethya. Luthi aĩ no nginya eke ũtwi ũla waĩle. Kwoou we nĩwatwie kũmũthaitha Yeova? Ĩĩ, nĩweekie ũtwi ũsu mũseo. Eeie Naomi atĩĩ: “Andũ maku makeethĩwa andũ makwa, na Ngai waku Ngai wakwa.” (Lu. 1:16) Nĩtwĩw’aa twakiitwa ngoo twasũanĩa ũndũ Luthi wamwendete Naomi. Ĩndĩ amwendete Yeova mbee wa ũu. Nĩkyo kĩtumi o na ĩvinda yĩmwe mũndũ weetawa Mboasi wamũkathie Luthi nũndũ wa kũmantha wĩvitho nthwaunĩ sya Yeova. (Soma Luthi 2:12.) Ngelekany’o ĩsu Mboasi watũmĩie no ĩtũlilikany’e ĩũlũ wa kaswii kevithĩte nthwaunĩ sya ĩthe wako. (Sav. 36:7; 91:1-4) Yeova asũvĩie Luthi oou. Yeova nĩwamũathimie nũndũ wa mũĩkĩĩo wake, nake Luthi ndaaĩsa kwĩlila nũndũ wa ũtwi ũla weekie.

7. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya ala makĩaa kwĩyumya mamũthũkũme Yeova?

⁷ O na kau andũ aingĩ nĩmemanyĩasya ĩũlũ wa Yeova, nĩmakĩaa kũmantha wĩvitho kwake. Nĩmakĩaa kwĩyumya mamũthũkũme na maivatiswa. Ethĩwa we nũkĩaa kwĩyumya ũmũthũkũme Yeova, waaĩsa kwĩkũlya nĩkĩ ũkĩaa? Kĩla mũndũ wĩ thayũ e ngai ĩla ũthaithaa. (Yos. 24:15) Nĩkĩ we ũtatw’a kũthaitha Ngai ũla ũmwe waĩle kũthaithwa? Nzĩa ĩla nzeo vyũ ĩtonya kwonany’a nũmũĩkĩĩe Yeova nĩ kwĩyumya ũmũthũkũme. Akaũtetheesya wĩanĩsye wĩvĩto waku na wũmĩĩsye mathĩna o na meva ala ũtonya kũkomana namo. Ũu now’o Ngai wamũtetheeisye Luthi.

8. Elesya ũndũ Esekia waeiwe.

⁸ Esekia aĩ kĩvathũkany’o na Luthi nũndũ we aĩ wa mbaĩ yavathĩtwe ĩmũthũkũmae Yeova. Ĩndĩ ti Aisilaeli onthe mamũthaithaa Yeova ũndũ vaĩle. Mũsumbĩ Aasu, ũla waĩ ĩthe wa Esekia, aĩ ũmwe wa asu. Aasu aĩ mũndũ mũthũku mũno nũndũ nĩwatumie andũ ma  Yuta matw’ĩka athaithi ma mĩvw’anano, o na nĩwavukisye ĩkalũ ya Yeova, yĩla yaĩ Yelusaleme. O na nĩ kyeva kũvindĩĩsya ũndũ Esekia waeiwe, nũndũ ana-a-inya amwe makwie na thĩna mwingĩ maivĩvw’a me thayũ mathembewe ngai ya ũvũngũ.—2 Asu. 16:2-4, 10-17; 2 Mav. 28:1-3.

9, 10. (a) Nĩkĩ Esekia waĩ atonya kwĩana akundĩkĩte ngoo? (b) Nĩkĩ tũyaĩle kũmũthatĩa Ngai? (c) Nĩkĩ tũyaĩle kũsũanĩa kana no nginya twĩĩka ũndũ tweethĩie mũsyĩ kwĩkawa?

⁹ Esekia aĩ o atonya kwĩana e mũndũ ũkundĩkĩte ngoo na ũthatĩe Ngai. Amwe monaa ta me na kĩtumi kĩseo kya ‘kũmũnyungunyĩsya Yeova’ kana kũthatĩa ũseũvyo wake, o na kau maũndũ ala makomanĩte namo ti maito ta ala Esekia wakomanie namo. (Nth. 19:3) Namo angĩ maasya kana nũndũ mĩsyĩ ĩla meanĩie ti mĩseo, maikesa kwĩthĩwa na mwĩkalĩle mũseo, na no kwĩthwa makavĩtũũkany’a matambya o ala asyai moo mavĩtũũkanisye. (Esek. 18:2, 3) We wĩona mawoni asu ta ma w’o?

¹⁰ Kwosana na ngewa ya Esekia, ũsũngĩo nĩ: Aiee, ũu ti w’o o na vanini! Vai mũndũ wĩsa kũũngama akanengane kĩtumi kĩseo kya kũmũthatĩa Yeova, nũndũ Yeova tiwe ũtumaa andũ mathĩnĩa nthĩ ĩno. (Yovu 34:10) Kũneena ũla w’o, asyai no matume syana syoo iana syĩ nzeo kana ikeana syĩ nthũku. (Nth. 22:6; Ako. 3:21) Ĩndĩ ũu ti kwasya kana ethĩwa mwana asyaĩwe mũsyĩ mũthũku, no nginya etw’ĩka mũndũ mũthũku. Ũu ti w’o nũndũ Yeova anengete kĩla ũmwe witũ mũthĩnzĩo wa mwanya, naw’o nĩ ũtonyi wa kũnyuva kĩla ũkwenda kwĩka na ũndũ ũkwenda kwĩana ailyĩ. (Kũt. 30:19) We Esekia atũmĩie mũthĩnzĩo ũsu ata?

11. Nĩkĩ Esekia eana watw’ĩkie ũmwe wa asumbĩ ala aseo vyũ ma Yuta?

¹¹ Ĩthe wa Esekia aĩ ũmwe wa asumbĩ ala athũku vyũ ma Yuta, ĩndĩ Esekia eana, atw’ĩkie ũmwe wa asumbĩ ala aseo vyũ ma nthĩ ĩsu. (Soma 2 Asumbĩ 18:5, 6.) Ĩthe wa Esekia amũtiĩe ngelekany’o nthũku vyũ, ĩndĩ vaĩ andũ angĩ aseo waĩ atonya kũatĩĩa ngelekany’o syoo. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yake kwaĩ mwathani Isaia, Mika, na Osea. Kwasũanĩa Mũsumbĩ Esekia aivindĩĩsya mũno mawathani ala aũme asu aĩkĩĩku maumasya, na kwa nzĩa ĩsu ayĩeka motao ma Yeova malike ngoonĩ yake. Nũndũ wa kwĩka ũu, nĩwatwie kũlũnga maũndũ ala ĩthe weekĩte. Na kwoou  nĩwoosie ĩtambya ya kũthesya ĩkalũ, kũthemba nthembo kwondũ wa naĩ sya Aisilaeli, na kũvanga kambeini nene ya kwananga mĩvw’anano yonthe ĩla yathaithawa. (2 Mav. 29:1-11, 18-24; 31:1) O na ĩla Esekia wesa kũkomana na maũndũ maito, eekaa maũndũ e na ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo. Kwa ngelekany’o, ĩla Senakelivu mũsumbĩ wa Asuli wavangie kũvithũkĩa Yelusaleme, Esekia amwĩkwatisye Ngai amatangĩĩe, na ndeto syake na ngelekany’o yake nĩsyatumie andũ mosa vinya. (2 Mav. 32:7, 8) Na ĩndĩ ĩvinda yĩmwe ĩla Esekia wakwatiwe nĩ mĩtũlyo na alũngwa, nĩweelilile enyivĩtye. (2 Mav. 32:24-26) Kwoou no twasye vyũ kana Esekia ndaaeka mũeele ũla waeiwe naw’o ũmwanangĩe thayũ wake. Vandũ va ũu, aekie thayũ wake wonany’e kana we aĩ mũnyanyae wa Yeova na aĩ ngelekany’o nzeo ĩtonya kũatĩĩwa.

12. O ta Esekia, aingĩ ũmũnthĩ mekĩte ata nĩ kana matw’ĩke anyanyae ma Yeova?

¹² Nũndũ nthĩ ĩno tũtwĩe andũ nĩ ang’endu mũno na mayendanĩte, syana mbingĩ ieawa nĩ asyai matasyendete na mataisũvĩaa. (2 Tim. 3:1-5) Ĩndĩ o na kau Aklĩsto aingĩ ũmũnthĩ maeetwe oou, nĩmosete ĩtambya makatw’ĩka anyanyae ma Yeova. O tondũ ngewa ya Esekia yonanĩtye, o namo nĩmaĩkĩĩthĩtye kana ti lasima thayũ wa mũndũ wanangwe nĩ ũndũ ũeetwe. Yeova nũtũnengete mwanya wa kwĩnyuvĩa ũndũ tũkwenda kwĩka, na nĩ ndaĩa nene kwitũ kũtũmĩa mũthĩnzĩo ũsu nesa nĩ kana tũlũmany’e nake na tũimũetea ngatho na nguma, o tondũ Esekia weekie.

13, 14. Nĩkĩ no twasye kana wĩa ũla Meli wanengiwe ndwaĩ mũvũthũ? Meli asũngĩie Kavilieli ata?

¹³ Ĩtina wa myaka maana maingĩ kuma ĩvinda yĩu ya Esekia, ve mwĩĩtu Mũyuti kuma Nasaleti watw’ĩkie mũnyanyae mũnene wa Yeova. Vai mũndũ ũngĩ ĩũlũ wa nthĩ waanengwa wĩa ũilyĩ ta ũla mwĩĩtu ũsu wanengiwe. Wĩa ũla wanengiwe waĩ kũitava Mwana mũsyawa weka wa Ngai, na ĩndĩ esa kũmũsyaa aimũea! Kwasũanĩa ũndũ Yeova waĩkĩĩte mwĩĩtu ũsu wa Eli weetawa Meli mũno wĩana nginya amũnenga kĩanda kĩnenevete ũu. Ĩndĩ we wĩona Meli ta weewie ata mũthenya ũla wanengiwe wĩa ũsu?

¹⁴ Kĩla mũndũ ũtonya kũsũanĩa mũno nĩ ũndũ wĩa ũsu Meli wanengiwe waseũvĩte, ĩndĩ ayũlwa kana ve maũndũ mana matonya kwĩthĩwa mamũthĩnasya. Lilikana kana Kavilieli amũtavisye kana akaitava o na atakomete na mũndũũme. Mũlaĩka ũsu wa Ngai ndaatavya Meli atĩ nũkwĩtwaa newe mwene akatavye andũ ma mũsyĩ na atũi kĩla kĩtumĩte aitava. Kwoou no kwĩthĩwa Meli eekũlasya mo andũ memwosa ata. Na no kwĩthĩwa athĩnĩkaa asũanĩa ĩũlũ wa mũndũũme ũla wamwĩvaĩtye. Esaa kũmũĩkĩĩthya Yosevu ata kana ndaakoma na mũndũũme o na kau aĩ mũito? Na eka ũu, kĩanda kĩu wanengiwe kya kũea, kũsũvĩa, na kũmanyĩsya Mwana mũsyawa weka wa Ũla  wĩ Ĩũlũ wa Onthe kĩyaĩ kĩanda kya ngũĩ! Mwa o na tũyĩsa kũmanya maũndũ onthe ala Meli weew’aa maimũthokoa kĩlĩko Kavilieli amina kũneena nake! Ĩndĩ nĩtwĩsĩ ũsũngĩo ũla wanengie Kavilieli. Amũsũngĩie amwĩa: “Sisya, nyie nĩ ngombo ya Mwĩaĩi [Yeova]; nĩwĩthĩwe kwakwa o ta ndeto syaku.”—Luka 1:26-38.

15. Nĩkĩ no twasye Meli aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu mũno?

¹⁵ Meli aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu mũno, kana ti w’o? Mũndũ mũka ngombo eethĩawa eyumĩtye eke ũndũ vwana wake ũkwenda. Kwoou ĩla waisye we nĩ ngombo ya Yeova, aisye ũu nũndũ aiĩte maũndũ onthe mokonĩ make, na nĩweeyumĩtye eke ũndũ we ũkwenda. Nĩweeyumĩtye amũthũkũme vyũ o na ethĩwa emwĩa eke ata. Ĩndĩ kyo nĩ kyaũ kyatumĩte ethĩwa na mũĩkĩĩo ta ũsu? Vai mũndũ ũsyaawa na mũĩkĩĩo. Nĩ kana twĩthĩwe na mũĩkĩĩo, no nginya twĩkĩe kĩthito na tũitetheew’a nĩ Ngai. (Aka. 5:22; Aev. 2:8) We Meli aaĩkĩa kĩthito nĩ kana alũlũmĩlye mũĩkĩĩo wake? Ĩĩ, na ve kĩtumi kya kwasya ũu. Kwaekai twone ũndũ weethukĩĩasya vamwe na ndeto syake.

16. Twĩsĩ ata kana Meli nĩweethukĩĩasya nesa ĩla angĩ meũneena?

¹⁶ Ũndũ Meli weethukĩĩasya. Mbivilia ĩtũnengete ũtao ũũ: “Kĩla mũndũ nĩethĩwe mwĩwi wa mĩtũkĩ, na kũlea kũneena mĩtũkĩ.” (Yak. 1:19) We Meli nĩweethukĩĩasya nesa ĩla angĩ meũneena? Ũsũngĩo nĩ ĩĩ. Ĩvuku ya Luka nĩyĩwetete mavinda elĩ Meli weethukĩĩisye nesa maũndũ maito ala mawetawa, na ĩtina amantha ĩvinda amavindĩĩsye. Ĩvinda yĩmwe nĩ ĩla Yesũ wasyaiwe, ĩla aĩthi maendie kũla kwĩ Meli na mamũtavya ũvoo ũla matavĩtw’e nĩ mũlaĩka. Na ĩvinda yĩngĩ nĩ yĩla Yesũ waĩ kĩmwana kya myaka 12. Ĩvinda yĩu atavisye Meli ũndũ wamũsengy’a. Mavinda asu elĩ, Meli nĩweethukĩĩisye kĩla wataviw’e, akĩkĩa kĩlĩkonĩ, na akĩvindĩĩsya mũno.—Soma Luka 2:16-19, 49, 51.

17. Nĩ kyaũ tũtonya kwĩmanyĩsya twasũanĩa ndeto ila Meli waneenaa?

¹⁷ Ndeto sya Meli. Ndeto mbingĩ ila Meli waneenie iyaandĩkwa Mbivilianĩ. Ũneeni wake ũla mũasa vyũ wĩ ĩandĩkonĩ ya Luka 1:46-55. Ndeto isu syĩ nthĩnĩ wa ĩandĩko yĩu syonanĩtye kana Meli nĩwasomete Maandĩko nesa. Ndeto isu syĩthĩawa iilyĩ ta imwe syĩ ĩla mboyanĩ ya Aana, inyia wa mwathani Samueli. (1 Sam. 2:1-10) No kwĩthĩwa ũneeninĩ ũsu Meli awetie ndeto syĩ kũndũ ta 20 Maandĩkonĩ. Maũndũ asu metũĩkĩĩthya kana Meli ndakĩaa kũneenea maũndũ ala weemanyĩĩtye Maandĩkonĩ. Nĩweekĩĩte ngoonĩ maũndũ onthe ala wamanyĩĩtw’e nĩ ũla Mũnyanyae mũnene, Yeova Ngai, na nĩwamaweteaa andũ angĩ.

18. Tũtonya kwĩka ata twĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta wa Meli?

¹⁸ O naitũ mavinda amwe Yeova no atũnenge wĩa tũtonya kwona wĩ vinya mũno. Ĩndĩ o tondũ Meli weekie, nĩtwĩnyivasye na tũyia maũndũ onthe mokonĩ ma Yeova, tũte na nzika kana nũkũtũtetheesya. No twĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta wa Meli ethĩwa tũkethukĩĩasya nesa ĩla tũũmanyĩw’a ĩũlũ wa Yeova na ieleelo syake, ethĩwa tũkavindĩĩasya kĩla tweemanyĩsya, na ethĩwa tũkatanĩaa kũtavya angĩ kĩla tweemanyĩsya.—Sav. 77:11, 12; Luka 8:18; Alo. 10:15.

19. Nĩ kyaũ twĩsĩ tũkakwata ethĩwa tũkaendeeaa kwĩyĩelekany’a na andũ ala maĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu?

¹⁹ Nũũ ũtonya kwasya kana Luthi, Esekia, na Meli mayaĩ anyanyae ma Yeova o tondũ Avalaamu waĩ mũnyanyae wa Yeova? Asu onthe vamwe na ala angĩ mawetetwe ũla ‘mũumbĩnĩ mũnene wa ngũsĩ,’ na vamwe na angĩ methĩĩtwe me aĩkĩĩku o na kuma ĩvinda ya tene, nĩmakwatie ĩla ndaĩa nene ya kwĩthĩwa me anyanyae ma Ngai. Tũikaaeke kwĩyĩelekany’a na andũ ta asu. (Aevl. 6:11, 12) Twaendeea kwĩka ũu, no twĩkale tũte na nzika kana ĩtuvi yĩla tũkakwata nĩ ĩnene, nayo nĩ kwĩthĩwa anyanyae ma Yeova tene na tene!