Ve maũndũ mana maĩle kũsũanĩwa. Mbee Aklĩsto mayaĩle kwĩthĩwa alũsani. Meaĩwe makewa maatĩĩe mĩao ya nthĩ yoo ethĩwa ndĩvĩtũũkanĩte na mĩao ya Yeova. (Mt. 22:21; Alo. 13:1, 2; Aevl. 13:18) O na nĩmatataa mũno manenge ndaĩa syĩthĩo sya kwoo vamwe na mawoni ala methĩawa na andũ ma kwoo. Na nĩmekĩaa kĩthito ‘mende atũi moo o tondũ meyendete.’ (Mt. 22:39; Alo. 12:17, 18; 1 Ath. 4:11, 12) Myolooto ĩsu no ĩtetheesye Aklĩsto onthe o na ethĩwa matwĩe va mamanye maĩle kwĩthĩwa na woni mwaũ ĩũlũ wa kũnenga athũkũmi ma silikalĩ mũthĩnzĩo kana o kĩndũ kĩnini.

Kũndũ kwingĩ ti lasima mũndũ anenge mũthũkũmi wa silikalĩ kĩndũ nĩ kana amũthũkũme ũndũ vaĩle. Kũndũ ta kũu athũkũmi ma silikalĩ nĩmatethasya wĩa ũla silikalĩ ĩmanengete, na mayĩtasya kĩndũ o na mayĩthĩawa mekwatĩtye kwĩsa kũnengwa kĩndũ kĩngĩ eka mũsaala ũla maandĩkĩwe. Nthĩ mbingĩ ĩla athũkũmi ma silikalĩ me wĩanĩ, mĩao nĩmavatĩte kwĩtya kĩndũ kĩnini kana kwĩtĩkĩla kũkĩnengwa. Kwĩka ũu nĩ kũtũla mĩao o na ethĩwa matethya wĩa ũla matethya maatĩĩe mũtalatala ũla waĩle. Andũ nthĩ ta isu matalaa kũnenga mũthũkũmi wa silikalĩ kĩndũ kĩnini nĩ ũndũ ũmwe na kũmũonga, o na ethĩwa kamũthĩnzĩo kau mamũnenga kainaalyũla kĩndũ wĩanĩ ũla mũthũkũmi ũsu wa silikalĩ ũkũtethya. Ethĩwa Mũklĩsto ekalaa nthĩ ta isu o na ndaĩlĩte kwĩsa kwĩkũlya ethĩwa nũseo, kana ti ũseo, kũnenga mũthũkũmi wa silikalĩ kĩndũ kĩnini kana mũthĩnzĩo. Kũnengane syĩndũ ta isu kwĩthĩwa kwĩ kũthũku.

Ĩndĩ kwĩ nthĩ ingĩ ite mĩao ta ĩsu kana wĩthĩaa ĩ mĩao yĩ vo ĩndĩ ndĩatĩĩawa mũno, na kwoou andũ kũu mayonaa ta ũthũku kwĩtĩkĩla kana kwĩtya kĩndũ kĩnini. Nthĩ imwe athũkũmi ma silikalĩ matũmĩaa ũkũmũ ũla me naw’o kũvena andũ mbesa kana kwĩtya syĩndũ kuma kwa ala maĩlĩte kũmathũkũma. Athũkũmi ta asu mayĩkaa ũndũ o na ũmwe mate anenge kĩndũ. Kũndũ ta kũu andũ nĩmeawa nĩmaume o kĩndũ nĩ athũkũmi ala maandĩkĩthasya mĩtwaano, ala mosanasya koti, ala manenganae valũa sya kwĩtĩkĩlya mwako ũendeee, na ala mekaa maũndũ angĩ ta asu. O na kau andũ nĩmaĩle kũthũkũmwa nĩ silikalĩ, ĩla athũkũmi asu ma silikalĩ maema kũnengwa kĩndũ, mavĩngĩĩsaa maũndũ ũkethĩa andũ maikwata kĩla mekwenda kana ũkethĩa kwĩsa kũkĩkwata nĩ thĩna mũthei. O na livoti ya nthĩ ĩmwe yaisye kana nthĩ ĩsu andũ ma mũvĩa wa  kũvosya mwaki mayĩsa kwambĩĩa kũvosya vandũ vakwata mwaki matesie kũtw’ĩlwa kĩndũ kĩnene.

Kũndũ kũla kũilyĩ ũu amwe monaa vatatonyeka kwĩkala mateũnengane kĩndũ. Na kwoou Mũklĩsto no one kũnengane kamũthĩnzĩo kana kĩndũ kĩnini no ũndũ ũmwe na kwongeleela kĩla ũkwĩsaa kũĩva nĩ kana atethew’e wĩa mũna. Ĩndĩ Aklĩsto ala mekalaa kĩsionĩ kĩ na ũlũsani mwingĩ maĩle kwĩsũvĩa mũno maikese kũlanĩlw’a nĩ kyaũ Ngai wonaa kyaĩle na nĩ kyaũ wonaa kĩtaĩle. Maĩle kũlilikana kana kũnengane kĩndũ kĩnini nĩ kana ũtetheew’e o vandũ ũkwĩsaa kũtetheew’a nĩ kĩvathũkany’o vyũ na kũnengane kĩndũ kĩnini nĩ kana ũtetheew’e vandũ ũte na lũũsa wa kũtetheew’a. Kũndũ kwĩ ũlũsani mũno andũ amwe nĩmanengae mũthũkũmi wa silikalĩ kĩndũ kĩnini nĩ kana ameke ũndũ mũna silikalĩ ĩtetĩkĩlĩtye mekwe. O na ĩngĩ nĩmatonya kũnenga mũsikalĩ kana mũnene mũna wa silikalĩ kĩndũ kĩnini nĩ kana maikaumw’e vainĩ mũna mooneka maĩle kumw’a. Kũneena ũla w’o, nĩ mavĩtyo kũnengane kĩndũ ta mũthĩnzĩo wĩ na kĩeleelo kya kũongana, na nĩ mavĩtyo kwĩtĩkĩla kũongwa na kĩndũ o na ethĩwa wĩĩwa nĩ mũthĩnzĩo. Kwĩka maũndũ asu elĩ nĩ kwelelũkya ũsili wa katĩ.—Kuma 23:8; Kũt. 16:19; Nth. 17:23.

Aklĩsto aingĩ aima nĩmamanyĩĩtye wasya woo wa ngoo kwosana na Mbivilia, na kwoou ĩla athũkũmi ma silikalĩ meetya kĩndũ kĩnini wasya ũsu ndũmetĩkĩlasya kũmanenga. Monaa makeka ũu methĩwa mayĩtĩkĩlya ũlũsani ũendeee, na methĩwa mayonany’a kana ũlũsani ti mũthũku. Na nũndũ wa kĩtumi kyu mayĩtĩkĩlaa kũnenga athũkũmi ta asu mũthĩnzĩo o na ũmwe.

Aklĩsto aima nĩmesĩ kana kũnengane kĩndũ kĩnini nĩ kana wĩkwe ũndũ silikalĩ ĩtetĩkĩlĩtye nĩkũtonya kwĩthĩwa ne ũndũ ũmwe na kũongana. Ĩndĩ ethĩwa syĩthĩo sya kwoo vamwe na mawoni ala methĩawa na andũ ma kũu nimetĩkĩlĩtye, Aklĩsto amwe nĩmatonya kũnenga mũthũkũmi wa silikalĩ o kĩndũ kĩnini kya kũtũnga mũvea nĩ kana amatetheesye vandũ o waĩle kũmatetheesya kana ndakamatindye vate kĩtumi. O na mavinda angĩ Aklĩsto amwe nĩmatonya kũthi maiitĩwe sivitalĩnĩ ya silikalĩ vate ndĩvi, ĩndĩ mo maitw’a kũnenga ndakĩtalĩ ila syamaiita mĩthĩnzĩo nĩ kana maitũngĩe mũvea. Aklĩsto asu manenganae mĩthĩnzĩo ĩsu maminĩwa ĩndĩ ti matanamba kũiitwa, nĩ kana maikese kwoneka ta meĩkaa kũongana kana ta mekwendaa maiitwe ũndũ mo mekwenda.

Vaitonyeka tũkaneenea maũndũ onthe ala matonya kwĩkĩka nthĩ syonthe. Ĩndĩ o na ethĩwa Mũklĩsto ekalaa kũndũ kwĩ na syĩthĩo iilyĩ ata, aĩle kũtw’a kwĩka kĩndũ wĩsĩ kĩmũtia e na wasya mũseo wa ngoo. (Alo. 14:1-6) Aklĩsto mayaĩle kũtũla mĩao ya silikalĩ. (Alo. 13:1-7) Mayaĩle kwĩka kĩndũ o na kĩva kĩtonya kwanangĩa Yeova ĩsyĩtwa kana kĩkalulutĩkya angĩ. (Mt. 6:9; 1 Ako. 10:32) Na ĩndĩ ũtwi ũla mekwĩka waĩle kwonany’a nĩmendete atũi moo.—Mko. 12:31.

Ĩandĩko ya Luka kĩlungu kya 15 yĩwetete ngelekany’o nzeo mũno ya mũndũ wĩ na ndĩthya ya malondu 100. Na mũndũ ũsu aasya ĩlondu yĩmwe, aitia ala angĩ 99 weũnĩ na aithi kũyĩmantha “mũvaka ayona.” Yesũ aendeeie kwasya: “Na ayona, akĩyilĩĩla ituonĩ syake, akĩw’a mũyo. Na avika kwake, aimeta anyanyae na atũi make, akĩmea, Tanai vamwe nakwa, nũndũ nĩnoona ĩlondu yakwa yĩla yĩĩ yau.” Yesũ aminĩĩe na kwasya ũũ: ‘Nĩngũmũtavya, ta ũu vakeethĩwa ũtanu ĩtunĩ nũndũ wa ũmwe mwathe akĩalyũla ngoo, kwĩ ala alũngalu mĩongo kenda na kenda, ala mate vata wa kũalyũla ngoo.’​—Luka 15:​4-7.

Mĩsoa ĩla ĩthyũlũlũkĩte ĩsu yonanĩtye kana Yesũ awetie ndeto isu nĩ kana alũnge mesilya ma aandĩki na Avalisi, ala mamumanasya nũndũ wa kũtindany’a na aumya ma koti na eki ma naĩ. (Luka 15:​1-3) Yesũ aisye kana ĩtunĩ nĩkwĩthĩawa na ũtanu ĩla mwĩki wa naĩ weelila. Kyu no kĩtume twĩkũlya-ĩ, ‘Ethĩwa ĩtunĩ nĩkwĩthĩawa na ũtanu, vaa ĩũlũ wa nthĩ o na vo tyo vaĩlĩte kwĩthĩwa ũtanu o ũsu ĩla mwĩki wa naĩ weelila, avĩndũka, na aseũvĩsya nyaaĩ syake nzĩa ndũngalu?’​—Aevl. 12:⁠13.

Ve kĩtumi kĩseo kya kũtana ĩla mũndũ watũngwa kĩkundinĩ. O na kau no nginya mũndũ ũsu ekĩe kĩthito nĩ kana ekale alũmanĩtye na Ngai, ayĩsa kũtw’ĩka nĩwatũngwa no nginya ethĩwe eeambĩte kwĩlila. Na kwoou nĩ ũtanu kwitũ kwona elilĩte. Kwoou atumĩa mamina kũtangaasa kana mũndũ ũnaĩ mũtenge nĩwatũngwa, no tũkũnange mbĩ twenda, ĩndĩ tũyĩka ũu twĩ na ndaĩa.

Andũ amwe matwĩe Yelusaleme ĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ masũanĩaa atĩ ĩla ndia ya Vethesita yaĩ ĩtonya kũvosya mũndũ ĩla ‘yakwaithangw’a.’ (Yoa. 5:​1-7) Kyu kyatumaa andũ ala mamanthaa ũvosyo mombanĩa vo.

Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana ndia ya Vethesita nĩ vandũ aatĩĩi ma ndĩni ya Kĩyuti maĩ na kĩthĩo kya kũthi maketheesye vo. Kĩw’ũ kya ndia ĩsu kyeeka ta kĩũtheea kyongelawa kĩngĩ kyumĩte ndianĩ ĩngĩ yatinanĩte nayo. Ũkunĩkĩli ũla weekiwe woonanisye kana ndia isu syelĩ syaanĩtw’e na ũkũta. Ũkũta ũsu wenzĩtwe ĩima, na ĩima yĩu nĩyo yavingũawa kĩw’ũ kĩkesĩla vau kĩkathi kũlika na nthĩ ndianĩ ĩsu andũ malikaa methesye. Ĩla kĩw’ũ kyavingũĩwa, kyalikaa kĩsembete na kwoou kĩw’ũ kĩla kyaĩ ndianĩ ĩsu ya Vethesita kĩyaĩ kĩema kwĩkala ta kyakwaithangw’a.

Nũseo kũmanya kana ĩandĩko ya Yoana 5:​4, yĩla yĩwetete kana mũlaĩka nĩwe wakwaithangasya kĩw’ũ kĩu, yĩi ala mavukunĩ ma Kĩkiliki ma tene manengetwe ndaĩa mũno, ta kwa ngelekany’o, yĩla ĩvuku yĩtawa Codex Sinaiticus ya mwaka wa 300 na kĩndũ. Ĩndĩ vau Vethesita, Yesũ nĩwavavoesye mũndũũme waĩ mũwau kwa ĩvinda ya myaka 38. Mũndũũme ũsu avoiw’e vau kwa vau, o na atalikĩte ndianĩ ĩsu.