1, 2. (a) Nĩkĩ ila ndeto syĩ ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:4 syĩsĩkĩe mũno? (b) Nĩkĩ Mose wawetie ndeto isu?

KWA ĩvinda ĩasa mũno, ndeto thanthatũ sya Kĩevelania ila syatũmĩĩtwe kũandĩka ĩandĩko ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:4 nĩsyĩthĩĩtwe iitũmĩwa nĩ Ayuti ĩla meũvoya mboya ĩmwe yoo ya mwanya. Mavoyaa mboya ĩsu kĩla kwakya na wĩoo. Mboya ĩsu mamĩtaa Shema, na ndeto ĩsu nĩyo ya mbee mũsoanĩ ũsu. Ĩla Ayuti ala makwatĩĩe ndĩni yoo meũvoya mboya ĩsu, methĩawa mayenda kwonany’a ũndũ mo ene meyumĩtye mamũthaithe Ngai e weka.

² Ndeto isu syĩ mũsoanĩ ũsu nimwe katĩ wa ila ndeto sya mũthya Mose watavisye mbaĩ ya Isilaeli. Ĩvinda yĩu moombanĩe ndiĩnĩ sya Moavi na waĩ mwaka wa 1473 Klĩsto ate mũsyae. Yĩu noyo yĩla ĩvinda mbaĩ ya Isilaeli yakilyĩ kũinga ũsĩ wa Yolotani nĩ kana ĩlike Nthĩ ya Watho. (Kũt. 6:1) Ĩtina wa Mose kũtongoesya mbaĩ ĩsu kwa ĩvinda ya myaka 40, endaa yu yĩthĩwe na ũkũmbaũ kwondũ wa matatwa ala maĩ mbee. Mbaĩ ĩsu yaaĩlĩte kũmwĩkwatya Yeova na yaaĩlĩte kũmũthaithaa yĩ ndĩkĩĩku. Kwoou ndeto isu sya mũthya Mose watavisye mbaĩ ĩsu nĩsyamĩkĩie vinya mũno. Mose amina kũweta ĩũlũ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi na mĩao ĩla ĩngĩ Yeova wanengete  mbaĩ ĩsu, nĩw’o ĩndĩ wawetie ila ndeto sya kwĩkĩa vinya syĩ ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:4, 5. (Soma.)

3. Twĩneenea makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?

³ Mo Aisilaeli ala moombanĩte ĩla Mose waneenaa ndeto isu tyo meesĩ kana Yeova Ngai woo nĩ “Yeova ũmwe”? Vai nzika kana nĩmeesĩ ũu. Aisilaeli ala aĩkĩĩku matwĩe mesĩ o Ngai ũmwe na no we mathaithaa. Mathaithaa ũla Ngai wa aa-ĩthe moo Avalaamu, Isaka, na Yakovo. Kwoou-ĩ, nĩkĩ we Mose wamalilikanilye kana Yeova Ngai woo nĩ “Yeova ũmwe”? Kũmanya kana Yeova nĩ ũmwe kũkonanĩtye ata na kũmwenda na ngoo yonthe, thayũ w’onthe, na vinya w’onthe, o tondũ mũsoa wa 5 wonanĩtye? Na kĩla kĩwetetwe ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 6:4, 5 kĩtonya kũtũtethya ata ũmũnthĩ?

4, 5. (a) Weta ũndũ ũmwe wonanaw’a nĩ ndeto ii: “Yeova ũmwe.” (b) Yeova e kĩvathũkany’o ata na ngai ila ithaithawa nĩ mbaĩ?

⁴ Nde maela. Ndeto “ũmwe” kĩthyomonĩ kya Kĩevelania na ithyomonĩ ingĩ mbingĩ nĩ ndeto yonanasya maũndũ maingĩ. No yonany’e kana ũla ũkũwetwa nde maela, nĩ wa mwanya, na vai ũngĩ take. Ĩndĩ ĩla Mose wawetie ndeto isu ndakananĩasya ũla ũmanyĩsyo wa ngai itatũ ũmanyĩaw’a nĩ ndĩni sya ũvũngũ. Ũu ti w’o nũndũ Yeova nĩwe Mũmbi wa matu na nthĩ, na nĩwe Mũsumbĩ Ũla Mũnene Vyũ. Vai Ngai ũngĩ wa w’o eka Yeova, na vai ngai ĩngĩ ĩilyĩ take. (2 Sam. 7:22) Kwoou ĩla Mose wawetie ndeto isu endaa kũlilikany’a Aisilaeli kana vai ũngĩ maaĩle kwĩsa kũthaitha eka Yeova. Maaĩle kwĩsũvĩa maikese kũatĩĩa kĩla kyeekawa nĩ mbaĩ ila syamathyũlũlũkĩte, nĩkwĩthĩwa syo syathaithaa ngai mbingĩ syĩ kĩvathũkany’o. Kwosana na athaithi ma ngai isu, imwe syasyo nĩsyo syasumbĩkĩte syĩndũ imwe syoombiwe. Nasyo ingĩ weethĩaa no ngai ĩmwe yĩkĩte kwĩthĩwa na mĩĩ yĩ kĩvathũkany’o.

⁵ Kwa ngelekany’o, andũ ma Misili mathaithaa ngai ya syũa yeetawa Ra, ngai nga ya yayaya yeetawa Nut, ngai ya nthĩ yeetawa Geb, na ngai ya Nile yeetawa Hapi, o na nĩmathaithaa nyamũ ingĩ mbingĩ ila maitalaa ta ntheu. Mbingĩ sya ngai isu sya ũvũngũ nĩsyakwatie ũkũno mũnene mũno ĩla Yeova waeteie nthĩ ĩsu ala Mothĩny’o Ĩkũmi. Kwasũanĩa Akanaani namo. Ngai ĩla mathaithaa mũno yeetawa Mbaali na maĩkĩĩaa kana nĩyo yatumaa nthĩ ĩsyaa na indo isyaana. O na ĩngĩ maĩkĩĩaa Mbaali no yo ngai ya yayaya, ya mbua, na ya kĩuutani. Na kwĩ kũndũ kwingĩ andũ meekwatasya Mbaali ĩmasũvĩane na mĩisyo. (Mot. 25:3) Ĩndĩ Aisilaeli maaĩlĩte kwĩkala mesĩ kana Ngai woo “nĩwe Ngai” wa w’o, na nĩ “Yeova ũmwe.”—Kũt. 4:35, 39.

6, 7. Weta ũndũ ũngĩ wonanaw’a nĩ ndeto “ũmwe.” Yeova oonanisye ata kana we nĩ Yeova “ũmwe”?

⁶ Ndaalyũkaa na nĩ mũĩkĩĩku. Ndeto ii, “Yeova ũmwe,” no itũmĩwe ĩngĩ kwonany’a kana ĩvinda yonthe Yeova nĩ wa kwĩkwatw’a na ndaemaa kwĩanĩasya kĩeleelo kyake. Yeova ti Ngai mũaanĩku na ti Ngai ũvĩndũkangaa. Ĩvinda yonthe nĩ mũĩkĩĩku, ndaalyũkangaa, ekalaa alũmanĩtye na ala make, na nĩwĩkaa kĩla waweta. Kwa ngelekany’o, ĩtina wa kũmwatha Avalaamu kana akanenga nzyawa syake ĩla Nthĩ ya Watho, nĩweekie syama nene nĩ kana eanĩsye ũndũ ũsu. O na ĩtina wa myaka 430, Yeova ndaĩ aaũlwa nĩ wĩvĩto wake.—Mwa. 12:1, 2, 7; Kuma 12:40, 41.

⁷ Ĩtina wa myaka maana maingĩ, Yeova nĩwatavisye Aisilaeli kana nĩmo ngũsĩ syake na ĩndĩ amea ũũ: “Ninyie we: Vatyaĩ Ngai wombiwe mbee wakwa, o na kũikethĩwa ĩtina wakwa.” Na nĩ kana akindĩlĩle kana kĩeleelo kyake kĩyĩsaa kũalyũka, ongelile kũmea atĩĩ: “Kuma o yĩla kwambĩlĩlye mũthenya no nyie we.” (Isa. 43:10, 13; 44:6; 48:12) Ĩsu yaĩ ndaĩa nene ta kĩ kwa Aisilaeli kũmanya kana mo nĩ athũkũmi ma Ngai ũtaalyũkaa na ũtonya  kũĩkĩĩka maũndũnĩ onthe! O naitũ twaĩle kũmĩtala ta ndaĩa nene mũno.—Mal. 3:6; Yak. 1:17.

8, 9. (a) Nĩ kyaũ Yeova wendaa athaithi make meke? (b) Yesũ akindĩlĩĩle ata ndeto sya Mose?

⁸ Kwoou vate nzika, Mose alilikanasya Aisilaeli kana ĩvinda yonthe Yeova nũmendete na nũmasũvĩaa. Kyu kyaaĩle kũmatetheesya mone kana maaĩlĩte kũmũthaithaa Yeova e weka, na maimwenda na ngoo yoo yonthe, thayũ woo w’onthe, na vinya woo w’onthe. O namo amũika maaĩlĩte kwĩka oou, nĩkwĩthĩwa asyai moo meeaĩwe mamamanyĩasye kĩla ĩvinda meethĩwa namo.—Kũt. 6:6-9.

⁹ Nĩkwĩthĩwa kwenda kwa Yeova kũivĩndũkaa na kĩeleelo kyake kĩialyũkaa, vai nzika kana maũndũ ala ma vata wendaa athaithi make meanĩsye mayaavĩndũka kũvika o na ũmũnthĩ. Nĩ kana etĩkĩle ũthaithi witũ, no nginya o naitũ tũmũthaithae we e weka na tũimwenda na ngoo yitũ yonthe, kĩlĩko kitũ kyonthe, na vinya witũ w’onthe. Kĩu nokyo Yesũ Klĩsto watavisye mũndũ ũmwe wamũkũlĩtye ĩkũlyo. (Soma Maliko 12:28-31.) Kwaekai ĩndĩ twone ũndũ tũtonya kwonany’a na meko maitũ kana nĩtũeleetwe nĩ ndeto ii: “Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe.”

10, 11. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kwonany’a kana tũmũthaithaa Yeova e weka? (b) Ala Aevelania ma mũika moonanisye ata me Mbaviloni kana mamũthaithaa Yeova e weka?

¹⁰ Nĩ kana twonany’e kana Yeova nĩwe Ngai witũ na vai ũngĩ, no nginya tũmũthaithae we e weka. Tũyaĩlĩte kwasya twĩmũthaitha Yeova na ũyĩthĩa ĩvindanĩ yĩu nĩtũũthaitha ngai ingĩ, kana nĩtũũvulany’a ũthaithi ũsu na mawoni na syĩthĩo sya mothaithi angĩ. No nginya tũelewe kana tũyĩsa kũtalanĩlya Yeova na ngai ila ingĩ, o na kũmanya kana nĩwe mũnene na wĩ vinya kwĩ onthe kũitoetye. Nĩkĩ? Nũndũ vai Ngai ũngĩ eka Yeova waĩlĩte kũthaithwa.—Soma Ũvuan’yo 4:11.

¹¹ Ĩvuku ya Ndanieli nĩyĩwetete ĩũlũ wa ala Aevelania ma mũika, namo nĩ Ndanieli, Aanania, Misaeli, na Asalia. Amũika asu nĩmoonanisye kana matw’ĩte kũmũthaitha Yeova e weka ĩla maleile kwĩvukya na malĩu onthe mavuku, o na nĩmaleile kũkunamĩa ũla mũvw’anano wa thaavu waseũvĩthĩtw’e nĩ Nevukatilesa. Nĩmatw’ĩte kana maikaaĩsa kũvulany’a ũthaithi woo.—Nda. 1:1–3:30.

12. Twaĩle kwĩsũvĩana na kyaũ ethĩwa nĩtũkwenda tũkamũthaithaa Yeova e weka?

¹² Nĩ kana twonany’e kana tũmũthaithaa Yeova e weka, no nginya twĩsũvĩe mũno tũikese kwĩtĩkĩlya kĩndũ o na kĩmwe kyose mwanya wake thayũnĩ witũ kana kũkĩtĩkĩlya kĩvulane na ũthaithi witũ. Nĩ maũndũ ta meva twaĩle kwĩsũvĩana namo? Nthĩnĩ wa ĩla Mĩao Ĩkũmi, Yeova nĩwoonanisye nesa vyũ kana andũ make mayaĩlĩte kwĩthĩwa na ngai ingĩ eka we, na no nginya mevathane na ũthaithi w’onthe wa mĩvw’anano. (Kũt. 5:6-10) Ũmũnthĩ ũthaithi wa mĩvw’anano nĩ wa mĩthemba mingĩ, na nĩ vinya kũmanya kana maũndũ amwe mekawa nĩ andũ nĩ ũthaithi wa mĩvw’anano. Ĩndĩ mĩao ya Yeova ndyaalyũka nũndũ no we ũla “Yeova ũmwe.” Ekai twone ũndũ kũmanya ũu kũtonya kũtũtethya.

13. Nĩ maũndũ angĩ meva tũtonya kwĩthĩa twambĩĩie kwenda mũno mbee wa Yeova?

¹³ Ĩandĩko ya Akolosai 3:5 (soma) nĩyĩnengete Aklĩsto ũkany’o ũte wa ngũĩ. Nĩyĩmakanĩtye ĩũlũ wa kĩla kĩtonya kũtuma maeka kũmũthaitha Yeova e weka. Ĩandĩko yĩu yĩwetanĩsye ĩtomo na kũthaitha mĩvw’anano. Na kĩtumi nũndũ kĩndũ kĩla mũndũ wendete mũno, ta kwa ngelekany’o mbesa kana malĩ mbingĩ, nĩkĩtonya kũmũsumbĩka nginya kĩkesa kũtw’ĩka ngai yake. Ĩndĩ wasisya mũsoa ũsu w’onthe nũkwĩthĩa kana meko ala angĩ mathũku mawetetwe vau ve ũndũ makonanĩtye na ĩtomo, na nũndũ wa ũu no makonanĩtye na kũthaitha mĩvw’anano. Twakwatwa  nĩ wendi wa kwĩka maũndũ asu, nĩ laisi mũno wendi ũsu ũkosa mwanya ũla tũnengete Ngai thayũnĩ witũ. We nũkwona ta twaĩle kwĩtĩkĩla tũsumbĩkwe nĩ maũndũ asu nginya wĩse kwĩthĩa kwitũ Yeova ti “Yeova ũmwe”? Aiee, tũyaĩlĩte.

14. Mũtũmwa Yoana anenganie ũkany’o wĩva?

¹⁴ Mũtũmwa Yoana nĩwawetie ũndũ ta ũsu. Aumisye ũkany’o asya kana mũndũ o na wĩva enda maũndũ ma nthĩ, namo nĩ “wendi wa mwĩĩ na wendi wa metho na wĩyĩan’yo wa thayũ,” ũla “wendo wa Asa ndwĩ nthĩnĩ wake.” (1 Yoa. 2:15, 16) Kĩu kĩonany’a kana kĩla ĩvinda twaĩlĩte kũthianaa ngoo sitũ nĩ kana tũmanye ethĩwa nĩsyambĩĩe kwenda kwĩtanĩthya na maũndũ ma nthĩ, kwenda itindo sya nthĩ, na kwĩyanakavya na kwĩkĩa ngũa ta andũ ma nthĩ. O na kwenda nthĩ no kũtume twambĩĩa kwĩmanthĩa “maũndũ manene” ta kũatĩanĩa na kĩsomo kya ĩũlũ. (Yel. 45:4, 5) Twĩ vakuvĩ mũno kũlika nthĩ nzaũ. Kwoou ve vata mũnene wa kũlilikanaa ila ndeto sya Mose. Ethĩwa nĩtwĩsĩ kana “Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe” na tũi na nzika na kĩu, tũkatataa ũndũ tũtonya tũmũthaithae we e weka na kwa nzĩa ĩla wendete.—Aevl. 12:28, 29.

15. Nĩkĩ Vaulo walilikanilye Aklĩsto kana Ngai witũ nĩ “Yeova ũmwe”?

¹⁵ O na ĩngĩ, kũmanya kana Ngai witũ nĩ “Yeova ũmwe,” kũtumaa tũelewa kana endaa athũkũmi make mekale me ngwatanĩo na me na kĩeleelo kĩmwe nũndũ ũu nĩw’o we mwene ũilyĩ. Kĩla kĩkundi kya mbee kya Kĩklĩsto kyaĩ na Ayuti, Akiliki, Alomi, na andũ ma mbaĩ ingĩ syĩ kĩvathũkany’o. Andũ asu onthe maumĩte ndĩninĩ syĩ kĩvathũkany’o, mamanyĩĩte syĩthĩo syĩ kĩvathũkany’o, na mendete maũndũ me kĩvathũkany’o. Nĩkyo kĩtumi amwe meew’aa ve vinya kũatĩĩa mũthaithĩle ũsu mweũ kana kũlwa vyũ nĩ maũndũ ma tene. Kwondũ wa ũu mũtũmwa Vaulo  nĩwoonie aĩle kũmalilikany’a kana Aklĩsto me Ngai o ũmwe, nake nĩ Yeova.—Soma 1 Akolintho 8:5, 6.

16, 17. (a) Nĩ wathani wĩva ũendeee kwĩanĩa ĩvindanĩ yĩĩ, na kyu kĩtumĩte kwĩthĩwa kũilyĩ ata? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kwananga ngwatanĩo yitũ?

¹⁶ Nata ikundi sya Kĩklĩsto ũmũnthĩ? Mwathani Isaia athanie kana ĩvindanĩ ya “mĩthenya ya mũminũkĩlyo,” andũ ma mbaĩ syonthe makambata malike ũthaithinĩ wa w’o wa Yeova. Aisye makasya: “[Yeova] akatũmanyĩsya nzĩa syake, na tũkaendaa nzĩanĩ syake.” (Isaia 2:2, 3) Kote ũtanu mwingĩ mũno kwĩyonea wathani ũsu ũianĩa! Nũndũ wa kĩu, ikundi mbingĩ syĩ na Aklĩsto maumĩte mbaĩnĩ na syĩthĩonĩ syĩ kĩvathũkany’o, na nĩ ma ithyomo syĩ kĩvathũkany’o, na onthe nĩmamũtaĩaa Yeova. Ĩndĩ no kwĩthĩwa ivathũkany’o isu itumaa valika mathĩna twaĩlĩte kũmasũanĩa.

¹⁷ Kwa ngelekany’o, we wosaa ata Aklĩsto ala maumĩte kũndũ kwĩ syĩthĩo syĩ kĩvathũkany’o mũno na i sya kwenyu? No kwĩthĩwa ũtaamanyĩa kĩthyomo kyoo, mwĩkĩĩle woo, mĩtuo yoo, na malĩu moo. Nĩwĩthĩwa wonaa ve kavaa kũtindany’a mũno na ala mũvw’anene kũte kũtindany’a na asu? Nao nata ethĩwa ala matw’ĩkĩthw’a atumĩa kĩkundinĩ kyenyu, kana o mũthyũlũlũkonĩ wenyu na kĩsionĩ kya ovisi wenyu wa ũvonge, nĩ aninangi kwĩ uwe, nĩ ma mbaĩ ĩngĩ, kana maumĩte kũndũ kwĩ syĩthĩo syĩ kĩvathũkany’o na syenyu? We nĩwĩtĩkĩlasya ũndũ ta ũsu wanange ngwatanĩo na kĩeleelo kĩla kĩthĩawa na andũ ma Yeova?

18, 19. (a) Nĩ ũtao wĩva wĩ ĩandĩkonĩ ya Aeveso 4:1-3? (b) Nĩ kyaũ tũtonya kwĩka tũsũvĩe ngwatanĩo ya kĩkundi?

¹⁸ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũikalike mathĩnanĩ ta asu? Kwasũanĩa ĩũlũ wa Aklĩsto ala matwĩe ndũanĩ ya Eveso. Ndũa ĩsu yaĩ na andũ me malĩ na maumĩte kũndũ kwĩ kĩvathũkany’o, na kwoou ve ũtao mũseo mũno Vaulo wamanengie. (Soma Aeveso 4:1-3.) Ĩandĩkonĩ yĩu Vaulo ambie kũweta maũndũ ta wĩnyivyo, ũuu, wũmĩĩsyo, na wendo. Maũndũ asu no tũmaelekany’e na ituĩ ila itw’ĩĩkaa nyũmba. Ĩndĩ o na ethĩwa nyũmba yakĩtwe na ituĩ ndũmu, kĩu kĩitoetye. No nginya nyũmba ĩsu yĩkale ĩisianw’a nayo na ĩiseũvw’a kũla kwathũka nĩ kana ndĩkese kũtuũũka. Vaulo eesũvie Aklĩsto ma Eveso mething’ĩĩsye mũno nĩ kana ‘masũvĩe wĩw’ano ũmwe wa veva.’

¹⁹ Kĩla ũmwe witũ aĩlĩte kũmanya kana e na kĩanda kya kũsũvĩaa ngwatanĩo ĩla yĩ kĩkundinĩ. Tũtonya kwĩanĩsya kĩanda kĩu ata? Mbee, tata mũno wĩthĩwe na nguma ila Vaulo wawetie, nasyo nĩ wĩnyivyo, ũuu, wũmĩĩsyo, na wendo. Weeka ũu, ĩkĩa kĩthito kingĩ ũsũvĩe ũla ‘wovano wa mũuo.’ O tondũ tũlindaa myalĩka ĩla tweethĩa ngũtanĩ sya nyũmba, twaĩlĩte kũtata tũmine kyonthe kĩla twoona kĩtonya kwananga ngwatanĩo ĩla yĩ kĩkundinĩ. Tweeka ũu twĩthĩawa tũisũvĩa mũuo na ngwatanĩo yitũ, nĩkwĩthĩwa isu nĩ syĩndũ sya vata mũno.

20. Nĩ kyaũ kĩtonya kwonany’a kana nĩtũeleetwe nĩ ndeto ii: “Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe”?

²⁰ “Yeova Ngai waitũ nĩ Yeova ũmwe.” Isu nĩ ndeto ngito mũno! Nĩsyanengie Aisilaeli ũkũmbaũ wa kũsinda mathĩna ala makomanie namo me kyalonĩ kyoo kya kũlika Nthĩ ya Watho. Na kũsyĩkĩa ngoonĩ no kũtũnenge ũkũmbaũ wa kũkĩlanĩlya ũla thĩna mũnene ũkilyĩ kũtũkwata, vamwe na ũkũmbaũ wa kũsũvĩa mũuo na ngwatanĩo ĩla tũkethĩwa nayo Nthĩ Nzaũ. Kwoou nĩtũendeee kwonany’a tũmũthaithaa Yeova e weka kwa kũmwenda na kũmũthũkũma na ngoo yonthe, na kwĩthĩwa na kĩthito kingĩ kya kũsũvĩa ngwatanĩo yitũ ya Kĩklĩsto. Tweeka ũu no twĩthĩwe na wĩkwatyo wa kwona Yesũ aianĩsya kĩĩ wathanie ĩũlũ wa ala ũkamatala ta malondu: “Ũkai inyw’ĩ mũathimĩtwe nĩ Asa wakwa, osai ũsumbĩ ũla mwaseũvĩw’e kuma mwambĩlĩlyo wa nthĩ.”—Mt. 25:34.