1, 2. (a) Mũtwaano wambĩĩie ata? (b) Atamu na mũka matonya kwĩthĩwa maĩ na woni mwaũ ĩũlũ wa mũtwaano? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

MŨTWAANO ti ũndũ mweũ o na vanini andũnĩ. Kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa ũndũ wambĩĩe na kĩeleelo kyaw’o no kũtũtetheesye twĩthĩwe na woni waĩlĩte ĩũlũ waw’o na tũiũtanĩa. Ngai amina kũmba mũndũ wa mbee, Atamu, nĩwamũeteie nyamũ syonthe nĩ kenda aitw’ĩĩe masyĩtwa. Ĩndĩ “kwondũ wa ũ mũndũ kũtyaaoneka mũtetheesya ũmwaĩle.” Kwoou Ngai nĩwamũkomethisye Atamu na amumya wau ũmwe awũmba mũndũ mũka, na ĩndĩ amũetee ũ mũndũ mũka. (Soma Mwambĩlĩlyo 2:20-24.) Kwoou Ngai nĩwe wambĩĩisye mũtwaano.

² Yesũ nĩwawetie kana Yeova nĩwe waneenie ndeto ii: “Mũndũ akatia ĩthe na nyinyia, na akalũman’ya na mũka wake; na me elĩ makeethĩwa mwĩĩ ũmwe.” (Mt. 19:4, 5) Ngai atũmĩie wau wa Atamu kũmba mũndũ mũka wa mbee, na ũu woonanisye kana andũ asu elĩ maaĩle kwĩthĩwa na mũtwaano mũlũmu. Kwoou vayaĩ mũvango wa kũthasya mũtwaano, o na vayaĩ mũvango  wa mũndũũme kũtwaa iveti mbingĩ kana mũndũ mũka kũtwawa nĩ aũme aingĩ.

3. Nĩ kyaũ kyaĩ kĩeleelo kĩnene kya mũtwaano?

³ Atamu nĩwendete mũka wake na amwĩtie Eva. Na nũndũ ‘nĩwamwaĩle,’ aĩ ethĩwe “mũtetheesya” wake na ũu wesaa kũtuma mekala na ũtanu maendeee kwĩanĩsya ianda syoo me andũ matwaanĩte. (Mwa. 2:18) Kĩeleelo kĩnene kya mũtwaano kyaĩ kusũsya andũ ĩũlũ wa nthĩ. (Mwa. 1:28) Ana na eĩtu maĩ matie asyai moo, o na kau nĩmamendete mũno, na maitwaana na kwambĩĩsya mĩsyĩ yoo. Andũ maĩ mausũsye nthĩ ũndũ vaaĩle na maithanthasya wĩkalo woo kũvika nthĩ yonthe yĩthĩwe ĩilyĩ mũũnda wa Eteni.

4. Nĩ kyaũ kyakwatie mũtwaano wa mbee?

⁴ Mũtwaano wa mbee nĩwakwatiwe nĩ mathĩna nũndũ Atamu na Eva matũmĩie naĩ ũthasyo woo wa kwĩnyuvĩa kwa kũlea kũmwĩw’a Yeova. Satani, kana Ndevili, ũla wĩtĩtwe “nzoka ĩla ngũũ,” nĩwakengie Eva aĩkĩĩa kana aya ũsyao wa “mũtĩ wa kũmanyĩthya ũseo na ũthũku” akeethĩwa na ũmanyi wa mwanya wa kũtw’a ũla ũseo na ũla ũthũku. Eva ndaakũlya mũũme woni wake ĩũlũ wa ũndũ ũsu, na ũu woonanisye kana ndaamũnenga ndaĩa tawe waaĩle kũtongoesya mũsyĩ. Nake Atamu, vandũ va kũmwĩw’a Ngai, nĩweetĩkĩlile ĩtunda yĩla wanengiwe nĩ Eva.—Ũvu. 12:9; Mwa. 2:9, 16, 17; 3:1-6.

5. Tũtonya kwĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa ũndũ Atamu na Eva mamũsũngĩie Yeova?

⁵ Ĩla Ngai wambĩĩie kũsilĩla andũ asu elĩ, Atamu ailĩĩlile mũka mavĩtyo. Aisye atĩĩ: “Mũndũ mũka ũla wanengie ethĩwe nakwa, nĩwe ũnengie wa mũtĩ, na naya,” nake Eva asya kana nzoka nĩyo ĩmũkengie. (Mwa. 3:12, 13) Matũmĩie itumi ite vala syĩĩ kwĩtetea! Ĩndĩ nũndũ mayaamwĩw’a Yeova, nĩwamasilĩile. Ũsu nĩ ũkany’o mũnene ta kĩ kwitũ! Kwoou nĩ kana mũtwaano wĩthĩwe wĩ mũseo, ala matwaanĩte nĩmaĩle kũmwĩw’a Yeova na kĩla ũmwe woo aimanya kana akaumya ũtalo kwondũ wa meko make.

6. Ũtonya kũelesya ata ĩandĩko ya Mwambĩlĩlyo 3:15?

⁶ Ĩtina wa Satani kwĩka ũndũ weekie mũũndanĩ wa Eteni, Yeova nĩwanengie andũ wĩkwatyo. Wĩkwatyo ũsu ũwetetwe nthĩnĩ wa wathani wa mbee wa Mbivilia. (Soma Mwambĩlĩlyo 3:15.) Kwosana na wathani ũsu, kyũmbe kĩu kya veva kyaĩ kĩse kũtumbwa (kwanangwa) nĩ “ũsyao” wa “mũndũ mũka.” Kwĩsĩla wathani ũsu Yeova nĩwatumie andũ maelewa o vanini ngwatanĩo ya mwanya ĩla yĩthĩawa katĩ wake na syũmbe mbingĩ sya veva ila imũthũkũmaa ĩtunĩ. Ĩtina wa ĩvinda, Maandĩko nĩmavuanisye kana Ngai aĩ ese kũtũma ũmwe katĩ wa syũmbe syake sya veva nĩ kana ‘etumba’ Ndevili na aituma andũ ala ewi methĩwa na wĩkwatyo ũla asyai ma mbee maaisye. Wĩkwatyo ũsu nĩ kwĩkala ĩũlũ wa nthĩ tene na tene, kwosana na ũndũ Yeova wendaa kuma tene.—Yoa. 3:16.

7. (a) Nĩ kyaũ kyakwatie mĩtwaano kuma Atamu na Eva mavĩtya? (b) Mbivilia yaĩtye mũndũ na mũka maĩle kwĩkalany’a ata?

⁷ Ũlei wa Atamu na Eva nĩwaeteie mũtwaano woo mathĩna, o vamwe na mĩtwaano ĩla ĩngĩ yonthe. Kwa ngelekany’o, Eva na aka ala angĩ maĩ makwatawe nĩ woo ĩla me ĩvu, o na ĩvinda ya kũsyaa. Aka maĩ methĩwe na wendi mwingĩ kwelekela aũme moo, namo aũme maĩ masumbĩke iveti syoo, o na amwe mayithĩny’a o tondũ tũkwona mĩtwaanonĩ mingĩ ũmũnthĩ. (Mwa. 3:16) Mbivilia yaĩtye kana aũme maĩle kũtongoesya iveti syoo kwa nzĩa ya wendo. Nasyo iveti syaĩle kwĩnyivĩsya aũme masyo. (Aev. 5:33) Andũ ala matwaanĩte mekalany’a nesa, maũndũ ala matonya  kũete mathĩna mũtwaanonĩ woo nĩmaolekaa kana makathela vyũ.

8. Ũtonya kũelesya kyaũ ĩũlũ wa mũtwaano kuma ĩvinda ya Atamu kũvika ĩvinda ya Noa?

⁸ Atamu na Eva matanamba kũkw’a nĩmasyaie anake na eĩtu. (Mwa. 5:4) Mwana woo wa mbee, Kaini, atwaie ũmwe katĩ wa eĩtu ma mũsyĩ woo. Ũmwe katĩ wa nzyawa sya Kaini ũla weetawa Lameki, nĩwe waĩ wa mbee Mbivilianĩ kũtwaa iveti ilĩ. (Mwa. 4:17, 19) Kuma ĩvinda ya Atamu kũvika ĩvinda ya Noa no andũ anini mawetetwe ta mamũthaithaa Yeova. Amwe moo maĩ Aveli, Enoko, na Noa na mũsyĩ wake. Mbivilia yaĩtye kana ĩvindanĩ ya Noa ‘ana ma Ngai nĩmoonie kana eĩtu ma andũ maĩ aseo; na meetwaĩa aka, onthe ala manyuvie.’ Mĩtwaano ĩsu yeethĩiwe katĩ wa aka na alaĩka asu meevw’ĩkĩte mĩĩ ya andũ nĩyatumie kũsyawa mamũndũ manene meetawa Nevilimu. O na eka ũu, “ũthũku wa mũndũ waĩ mũnene kũũ nthĩ na kĩla kĩsũanĩo kya malilikano ma ngoo yake kyaĩ kyathe vyũ mavinda onthe.”—Mwa. 6:1-5.

9. Yeova eekanie ata na andũ athũku ĩvinda ya Noa, na ũndũ ũsu waĩle kũtũmanyĩsya kyaũ?

⁹ Yeova nĩwauisye mbua mbingĩ mũno ĩvinda ya Noa nĩ kenda anange athũku. Ĩvinda yĩu andũ maendeee o na maũndũ moo, ta kũtwaana, na nũndũ wa ũu mayaaosa kwa ũito kĩla “Noa, mũtavan’ya wa ũlũngalu,” wamatavasya ĩũlũ wa wanangĩko ũla waĩ vakuvĩ. (2 Vet. 2:5) Yesũ aelekanilye maũndũ ala maĩ kw’o ĩvinda ya Noa na maũndũ ala tũkwona ũmũnthĩ. (Soma Mathayo 24:37-39.) Ũmũnthĩ andũ aingĩ nĩmaleaa kwĩthukĩĩsya ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai, ũla ũendeee kũtavanw’a nthĩ yonthe wĩthĩwe ũkũsĩ kwa mbaĩ syonthe nthĩ ĩno nthũku ĩtanamba kwanangwa. Kwoou tũyaĩlĩte kũeka maũndũ ta kũtwaana na kũea syana matume twambĩĩa kwona mũthenya wa Yeova ta wĩ vaasa.

10. (a) Mbaĩnĩ mbingĩ nĩ maũndũ meva ma ũlaalai meekawa nĩ andũ aingĩ? (b) Nĩkĩ tũtonya kwasya mũtwaano wa Avalaamu na Sala waĩ ngelekany’o nzeo?

¹⁰ Noa na ana make matwaĩte kĩla mũndũ kĩveti o kĩmwe. Ĩndĩ ĩtina wa ĩla mbua mbingĩ aũme aingĩ nĩmambĩĩie kũtwaa iveti mbingĩ. Mbaĩnĩ mbingĩ ũlaalai nĩweekawa nĩ andũ aingĩ o na nĩwalikĩtw’e ũthaithinĩ. Kwa ngelekany’o, ĩla Avalamu (Avalaamu) na mũka wake Salai (Sala) mavikie Kanaani, nthĩ ĩla Ngai wameie mathi, meethĩie yusũĩte maũndũ mathũku ala matumaa mũtwaano ũtanengwa ndaĩa. Kwoou Yeova nĩwatwie kana ndũa ya Sotomo na ya Ngomola syaĩle kwanangwa nũndũ andũ ala mekalaa ndũanĩ isu nĩmeekaa maũndũ mavuku ma ũlaalai kana kũmetĩkĩlya maendeee. Avalaamu nĩwatongoesye mũsyĩ wake nesa, nake Sala nĩwaiie ngelekany’o nzeo ya kwĩnyivĩsya mũũme. (Soma 1 Vetelo 3:3-6.) O na Avalaamu nĩwaĩkĩĩthisye kana mwanae Isaka atwaa mũthaithi wa Yeova. O nake Isaka eekie oou kwondũ wa mwana wake Yakovo, ũla ana make mesie kũtw’ĩka mbaĩ 12 sya Isilaeli.

11. Mĩao ya Mose yasũvĩaa Aisilaeli ata?

¹¹ Ĩtina wa ĩvinda Yeova nĩwatianĩie ũtianĩo na nzyawa sya Yakovo (Isilaeli). Ĩvinda yĩu, Mĩao ya Mose yaĩ na myolooto ĩla yatetheeasya andũ maũndũnĩ makonetye mũtwaano, ta kũtwaa iveti mbingĩ. Mĩao ĩsu nĩyasũvĩaa Aisilaeli kĩ-veva nũndũ nĩyamavatĩte kũtwaana na andũ matamũthaithaa Yeova. (Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 7:3, 4.) Ĩvinda yĩu vaumĩla mathĩna maito mũtwaanonĩ atumĩa nĩmo makothaa kũtetheesya  ala me na mathĩna asu. Ethĩwa mũndũ ti mũĩkĩĩku mũtwaanonĩ, e na kĩwĩu, kana e na nzika ĩũlũ wa ũndũ mũna, maũndũ asu nĩmathĩnĩkĩawa kwa nzĩa yaĩlĩte. Kũthasya mũtwaano nĩkweetĩkĩlĩtw’e, ĩndĩ vaĩ mĩao yakonetye ũndũ ũsu. Kwa ngelekany’o, mũndũũme aĩ atonya kũnenga mũka valũa wa kũthasya mũtwaano ethĩwa nĩwoona e na “ũndũ ũtaĩle.” (Kũt. 24:1) O na kau ‘ũndũ ũsu ũtaĩle’ ndũeleetw’e, no twasye kana ndwakonetye tũmaũndũ tũnini tũte vala tũĩ.—Ali. 19:18.

12, 13. (a) Aũme amwe ma ĩvinda ya Malaki meekanaa ata na iveti syoo? (b) Mũndũ mũvatise akosa kĩveti kyeene kana mũũme weene, vethĩwa ata?

¹² Ĩvinda ya mwathani Malaki, Ayuti aingĩ nĩmatũmĩaa ũseleke nĩ kana mathasye mĩtwaano yoo. Manengae iveti syoo valũa wa kũthasya mũtwaano nũndũ wa kĩtumi o na kĩva kĩla maĩ matonya kũsũanĩa. Aũme ta asu malũngasya iveti syoo ila matwaie me ma mũika, na nĩvatonyeka makethĩwa meekaa ũu nĩ kana matwae ingĩ ite ngũũ kana itamũthaithaa Yeova. O na ĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, aũme Ayuti nĩmatũmĩaa ũseleke kũthasya mĩtwaano yoo “kwondũ wa kĩla ũndũ” o na ethĩwa nĩ wĩva. (Mt. 19:3) Yeova Ngai nĩwamenete nzĩa ta ĩsu ya ũseleke ya kũthasya mũtwaano.—Soma Malaki 2:13-16.

¹³ Ũmũnthĩ andũ ma Yeova mayamba kwĩtĩkĩlya ũseleke ũendeee mũtwaanonĩ. Ĩndĩ nata mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae akosa kĩveti kana mũũme weene na amina kũthasya mũtwaano ũ wake aitwaana nake? Mũndũ ũsu akaema kwĩlila no atengwe nĩ kana kĩkundi kĩendeee kwĩthĩwa kĩ kĩtheu. (1 Ako. 5:11-13) Na nĩ kana ese kũtũngwa kĩkundinĩ no nginya ethĩwe na “ũsyao ũla waĩle ũalyũlo wa ngoo.” (Luka 3:8; 2 Ako. 2:5-10) Vai ĩvinda yĩwetetwe yĩla yaĩle kũvĩta nĩ kana mũndũ ũla wĩkĩte ũndũ ta ũsu wa ũseleke atũngwe kĩkundinĩ, o na vala maũndũ asu ma ũseleke mekĩkaa o mavinda maũtala andũnĩ ma Ngai. O na ũu wĩ o vo ũndũ ta ũsu ndwaĩle kũvũthĩĩw’a. No vavĩte ĩvinda yĩasa, o ta mwaka kana o mbeange, mwĩki ũsu wa naĩ ayĩsa kwĩlila kuma ngoonĩ. Na o na ethĩwa nĩwatũngwa kĩkundinĩ no nginya eumya ũtalo “mbee wa kĩvĩla kya sila kya Ngai” onany’e nĩweelilile kuma ngoonĩ kana ndaaĩlila.—Alo. 14:10-12; sisya ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya (Kĩsũngũ) ya 15/11/1979, ĩth. 31-32.

14. Mĩao yeanĩisye ũndũ wĩva?

¹⁴ Mĩao ya Mose yatongoeisye Aisilaeli kwa ĩvinda ya myaka mbee wa 1,500. Nĩyatetheeisye andũ ma Ngai malilikanae myolooto yake ĩla mekwĩka maũndũ ma mũsyĩ na angĩ maingĩ, na yamatongoesya kũvika ĩla Masia wookie. (Aka. 3:23, 24) Ĩla Mĩao ya Mose yaekie kũtũmĩwa Yesũ amina kũkw’a, Ngai nĩwambĩĩsye mũvango ũngĩ. (Aevl. 8:6) Mũvangonĩ ũsu, tũmaũndũ tũmwe twa ĩla Mĩao nĩtwaekie kũatĩĩwa.

15. (a) Nĩ mwolooto wĩva ĩũlũ wa mũtwaano waĩle kũatĩĩwa kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto? (b) Mũklĩsto aĩle kũsũanĩa maũndũ meva atanamba kũthasya mũtwaano?

¹⁵ Ĩla Yesũ wakũlilw’e ĩkũlyo nĩ Avalisi asũngĩie asya kana o na kau Mose nĩweetĩkĩlĩtye kũthasya mũtwaano, ‘kũiailyĩ ũu kuma mwambĩlĩlyonĩ.’ (Mt. 19:6-8) Kwoou Yesũ oonanisye kana mwolooto ũla Ngai wanenganie mũũndanĩ wa Eteni ĩũlũ wa mũtwaano waĩ ũendeee kũatĩĩwa kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto. (1 Tim. 3:2, 12) Nũndũ andũ ala matwaanĩte nĩ “mwĩĩ ũmwe,” nĩmaĩle kũlũmany’a vamwe na mayĩthĩwa na wendo katĩ woo, o vamwe na kũmwenda Ngai, nĩ kenda mũtwaano woo wĩthĩwe wĩ mũlũmu.  Mũndũ ndatonya kũtwaana ĩngĩ ethĩwa athasya mũtwaano wake kwondũ wa itumi ingĩ eka ũlaalai. (Mt. 19:9) Veonekana kana mwathani Osea nĩwamũekeie mũka wake Ngomeli, ũla waĩ kĩlaalai. Kwoou mũndũ no atw’e kũmũekea mũndũ ũla ũtwaanĩte nake ethĩwa nĩweelila ĩtina wa kwĩka ũlaalai. O nake Yeova nĩwaekeie Aisilaeli meelila ĩtina wa kwĩka ũlaalai wa kĩ-veva. (Osea 3:1-5) Ũndũ ũngĩ nĩ kana ethĩwa mũndũ nĩwĩsĩ ũla matwaanĩte nĩwĩkĩte ũlaalai, na o vailyĩ oou aikoma nake, ũu wĩthĩawa ũyonany’a kana nĩwamũekea na nde na kĩtumi kya Maandĩko kya kũthasya mũtwaano woo.

16. Yesũ aisye ata ĩũlũ wa mũndũ kwĩkala atatwaanĩte kana ate mũtwae?

¹⁶ Ĩtina wa Yesũ kwonany’a kana Aklĩsto ma w’o mayaĩle kũthasya mũtwaano kwondũ wa itumi ingĩ eka ũlaalai, nĩwasyokie aweta ĩũlũ wa “ala manengetwe” mũthĩnzĩo wa kwĩthĩwa matonya kwĩkala matatwaanĩte kana mate atwae. Asyokie asya kana ‘ũla ũtonya kũwosa, nawose.’ (Mt. 19:10-12) Andũ aingĩ nĩmatw’ĩte kũmũthũkũma Yeova matatwaanĩte kana mate atwae nĩ kana meke ũu mate kwelelũkw’a nĩ ũndũ. Nĩtwaĩle kũmakatha kwondũ wa ũtwi woo.

17. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya Mũklĩsto atw’e kana nũkũtwaana (kana kũtwawa)?

¹⁷ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya mũndũ atw’e kana nũkũtwaana (kana nũkũtwawa) kana ndeĩka ũu? Mũndũ nĩwaĩle kũtw’a ethĩwa nĩ ũndũ ũtonyeka kwake kwĩkala atatwaanĩte kana ate mũtwae. Mũtũmwa Vaulo oonanisye kana nũseo mũndũ kwĩkala atatwaanĩte kana ate mũtwae. O na ũu wĩ o vo nĩwaisye atĩĩ: “Nũndũ wa molaalai, kĩla mũndũ nĩethĩwe na kĩveti kyake mwene, na kĩla mũndũ mũka nake nĩethĩwe na mũũme wake mwene.” Asyokie asya atĩĩ: “Ethĩwa maitonya kwĩyũmĩĩsya, nĩmatwaane: nũndũ nĩ ũseo kũtwaana kwĩ kwakana mwaki.” Kũtwaana kana kũtwawa nĩkũtonya kũtetheesya mũndũ ndakaeke wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ ũtume eka maũndũ mathũku ta kwĩkwatanga mamutha ma ũsyai, kana ũlaalai. O na ĩngĩ, ala meenda kũtwaana kana kũtwawa nĩmaĩle kũsũanĩa ĩũlũ wa ũkũũ woo nũndũ mũtũmwa ũsu aĩtye: “Ethĩwa mũndũ o na wĩva [eĩw’a atekala ũndũ vaĩle atatwaanĩte], na ethĩwa nĩwavĩta ũseo wa wana wake, na ethĩwa kwĩ vata wa ũu, nĩeke ũndũ ũnũkwenda; ndekwĩka naĩ; nĩmatwaane.” (1 Ako. 7:2, 9, 36; 1 Tim. 4:1-3) Ĩndĩ mũndũ ndaĩle kũtwaana nũndũ wa wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ ũla ũtonya kwĩthĩwa naw’o e wa mũika. Nĩkĩ? Nũndũ mũndũ ta ũsu nũtonya kwĩthĩwa ate mũimu ũndũ ũtonya kwĩanĩsya maũndũ ala maĩle kwĩanĩw’a nĩ mũndũ ũtwaanĩte kana mũtwae.

18, 19. (a) Andũ ala meũtwaana maĩle kwĩthĩwa mekĩte ata? (b) Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe yĩneenea kyaũ?

¹⁸ Mũklĩsto ũla ũkwenda kũtwaana aĩle kwĩthĩwa eyumĩtye amũthũkũme Yeova na amwendete na ngoo yonthe, na aĩlĩte kũtwaana na ũngĩ ũilyĩ oou. Maĩle kwĩthĩwa mendanĩte mũno ũkethĩa nĩmekwenda kwĩkalany’a vamwe matwaanĩte. Vate nzika, makakwata ũathimo nũndũ wa kũatĩĩa ũtao wa kũtwaana kana kũtwawa o “nthĩnĩ wa Mwĩaĩi.” (1 Ako. 7:39) Mamina kũtwaana makeethĩa kana Mbivilia nĩyo ĩnenganĩte ũtao ũla waĩle vyũ ũla ũtonya kũmatetheesya mũtwaanonĩ.

¹⁹ Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũneenea Maandĩko matonya kũtetheesya andũ matwaanĩte methĩwe matonya kũkitana na mathĩna ala mekw’o ‘mĩthenyanĩ ĩno ya mũminũkĩlyo,’ o na kau aũme na aka aingĩ mekaa maũndũ matonya kwananga mũtwaano. (2 Tim. 3:1-5) Nthĩnĩ wa Ndeto yake, Yeova nũtũnengete ũtao ũla waĩle nĩ kenda mĩtwaano yitũ yĩthĩwe yĩ mĩseo na yĩ na ũtanu, o tũendeee kũkinyĩla nzĩanĩ ya thayũ ũtathela twĩ vamwe na andũ make.—Mt. 7:13, 14.