ĨVINDA yĩmwe Mwĩaĩi Yesũ aisye ũũ ĩũlũ wa mũndũ mũna: “We nĩ mũio mũnyuve kwakwa, wa ũkua syĩtwa yakwa kwa Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ, na asumbĩ.” (Meko 9:​15) Vau Yesũ awetaa ĩũlũ wa mũndũ waĩ anatia mũĩkĩĩo wake wa tene na akatw’ĩka Mũklĩsto. Ũsu nĩ ũla Mũyuti wesie kũmanyĩka ta mũtũmwa Vaulo.

Ũmwe wa “asumbĩ” asu Yesũ wawetie nĩ mũsumbĩ wa Lomi weetawa Nero. We wĩw’a ata ũkesa kũlasimĩka kũtetea mũĩkĩĩo waku mbee wa mũtongoi ta ũsu? Ĩndĩ o na vetete o ũu vetete, Aklĩsto mekĩĩtwe vinya meyĩelekany’e na Vaulo. (1 Ako. 11:⁠1) Ũndũ ũmwe tũtonya kwĩka tũatĩĩe ngelekany’o ya Vaulo nĩ kũsisya ũndũ watataa kwĩtetea atũmĩĩte mĩao ya ĩvinda yĩu ĩla wesa kũsikatwa.

Mĩao ya Mose nĩyo yatũmĩawa mbaĩnĩ ya Isilaeli, na nĩyo yatongoeasya mwĩkalĩle wa Ayuti onthe ala malũmanĩtye na mbaĩ yoo. Ĩndĩ ĩtina wa Vendekosito ya mwaka wa 33, athaithi ala ma w’o mayoovetwe nĩ Mĩao ĩsu. (Meko 15:​28, 29; Aka. 4:​9-​11) O na ũu wĩ o vo, Vaulo na Aklĩsto ala angĩ mayaneeneaa Mĩao ĩsu naĩ, na kĩu nĩkyamatetheeisye kũtavany’a isionĩ mbingĩ sya Ayuti mateũlikĩlĩĩlwa. (1 Ako. 9:​20) O na mavinda maingĩ Vaulo nĩwaendaa masinakokenĩ na akatavya andũ ala meesĩ Ngai wa Avalaamu atũmĩĩte Maandĩko ma Kĩevelania.​—Meko 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Atũmwa nĩmatwie kana wĩa wa kũtavany’a ũkaũngamĩawa ndũanĩ ya Yelusaleme. O na nĩmakothaa kũmanyĩsya ĩkalũnĩ yĩla yaĩ kũu. (Meko 1:4; 2:​46; 5:​20) Mavinda kwa mavinda, Vaulo nĩwaendaa Yelusaleme na vau ndũanĩ ĩsu nĩvo wesie kũkwatĩwa. Kuma ĩvinda yĩu nĩwambĩĩe kũsila ĩkoani yĩla yesie kũmũvikya Lomi.

Mo anene ma silikalĩ ya Lomi maĩ na mawoni meva ĩũlũ wa maũndũ ala Vaulo wamanyĩasya? Nĩ kana tũkwate ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu nũseo twambe tũmanye-ĩ, mo Alomi moonaa ndĩni ata? Nthĩnĩ wa ũsumbĩki wa Lomi, vai mbaĩ yalasimĩthaw’a kũtia ndĩni yayo ate o ĩla Alomi moona ndĩni ĩsu nĩtonya kũetee Silikalĩ mũisyo kana kũthũkya mĩkalĩle ya andũ.

 Lomi nĩyanengete Ayuti ũthasyo mwingĩ ũsumbĩkinĩ wayo. Ĩvuku yĩmwe yaĩtye: “Ndĩni ya Kĩyuti nĩyakuawa kwa nzĩa ya mwanya nĩ ũsumbĩki wa Lomi. . . . Ayuti nĩmanengetwe mwanya wa kũthaitha ũndũ mekwenda na ndyaĩ lasima mathaithe Ngai ila syathaithawa nĩ Alomi. O na nĩmeetĩkĩlĩtw’e kũendeesya maũndũ ndũanĩ syoo matũmĩĩte mĩao ĩ yoo.” (Backgrounds of Early Christianity) O na ĩngĩ Ayuti nĩmanengetwe mwanya wa kũlea kũlika itanĩ. * Kwoou ĩla Vaulo watwie kũtetea Ũklĩsto e mbee wa anene ma Lomi aĩ atonya kũtũmĩa maũndũ asu onthe mĩao ya Lomi yeetĩkĩlĩtye Ayuti.

Ala mamũvĩngaa Vaulo matumaa ala me na ũkũmũ vamwe na andũ ala angĩ mokĩlya kĩtuu nĩ kana avũwe. (Meko 13:50; 14:​2, 19; 18:​12, 13) Kwaeka twone ũndũ ĩvinda yĩmwe kwaendie. Ĩvindanĩ yĩu atumĩa Aklĩsto ala maĩ kĩkundinĩ kya Yelusaleme mavikĩiwe nĩ ngewa syaeawa nĩ Ayuti mayasya kana Vaulo atinie kũmanyĩsya andũ “matie Mose.” Ngewa ta isu ivikĩĩte Ayuti ala maĩ manatw’ĩka Aklĩsto mĩtũkĩ, syaĩ itonya kũtuma mona Vaulo ta wavũthĩtye mĩao ya Ngai. O na ngewa isu syaĩ itonya kũtuma Nzama ya Ayuti ĩtw’a kana Aklĩsto nĩ kĩkundi kya andũ ala maleanĩte na ndĩni ya Ayuti. Kyu kĩthĩĩtwe, Ayuti onthe ala maĩ ngwatanĩo na Ũklĩsto mayaĩ malea kwosewa ĩtambya. Maĩ matonya kũvathanw’a na ala angĩ ndũanĩ, na maivatwa vyũ kũtavany’a ĩkalũnĩ kana masinakokenĩ. Nũndũ wa itumi isu atumĩa meeie Vaulo kana nũseo ose ĩtambya nĩ kana aĩkĩĩthye ngewa isu nĩ sya ũvũngũ. Mamwĩie nalike ĩkalũnĩ eke ũndũ mũna ũtaĩ mũvatane o na kũtw’ĩka Ngai ndamũtalĩle kũwĩka.​—Meko 21:18-27.

Vaulo nĩwaatĩĩie woni wa atumĩa na kĩu nĩkyo kyatumie akwata myanya mingĩ ya “kũwũkitĩa na kũlũlũmĩlya ũla ũvoo mũseo.” (Avi. 1:⁠7) Kwaendie ata? Alika ĩkalũnĩ Ayuti nĩmookĩlilye nduuthĩ na menda kũmũaa. Mũnene wa nguthu ya asikalĩ oona ũu nĩwakwatie Vaulo. Ĩndĩ asikalĩ makililye mayenda kũmũkũna ivoko, Vaulo amaumbũlĩla kana we nĩ laiaa wa Lomi. Kyu kyatumie atwawa Kaisalea. Vau nĩvo anene ma Lomi ala masumbĩkĩte Yutia mathũkũmĩaa. Vaulo e vau aĩ na mwanya mũnene wa kumya ũkũsĩ mbee wa anene asu e na ũkũmbaũ. Ũsu nĩ mwanya ũtaĩ ũkwatĩkana oou laisi. Ĩndĩ nĩwatumie andũ ala matonya kwĩthĩwa mateesĩ Ũklĩsto nesa maũmanya mũnango.

Kĩlungu kya 24 kya Meko ma Atũmwa kĩwetete Vaulo e mbee wa ngavana Mũlomi wa Yutia weetawa Velike. Ngavana ũsu no weesĩ tũmaũndũ tũmwe Aklĩsto maĩkĩĩaa. Ayuti maimũtwaa vau mamũsikatĩe kũtũla mĩao ya Lomi maũndũnĩ ta atatũ. Maisye kana mbee, nĩwambĩlĩlye mong’endu katĩ wa Ayuti onthe kũu kw’onthe, kelĩ aĩ mũtongoi wa kyama kĩna kĩthũku, na katatũ endaa kũvukya o ĩkalũ yĩla yaĩ mokonĩ ma Alomi. (Meko 24:​5, 6) Maũndũ asu me atatũ maĩ matonya kũtuma atw’ĩĩwa kĩnyonga.

Nĩ ũndũ mũseo ũmũnthĩ ta twĩ Aklĩsto tũkasisya ũndũ we Vaulo weekie asikatĩwa maũndũ asu. Vaulo ekalile auĩtye na ndaĩ na kĩvũthya. Ayĩtetea nĩwawetie ĩũlũ wa ĩla Mĩao na Athani, na asya kana nĩwaĩlĩte kũnengwa ũthasyo wa kũthaitha ‘Ngai wa aasa make.’ Ũthasyo ũsu now’o Ayuti ala angĩ manengetwe nĩ mĩao ya Lomi. (Meko 24:14) O tũendeangĩe Vaulo nĩwesie kũtetea mũĩkĩĩo wake e mbee wa ngavana ũla waatĩĩe weetawa Volikio Vesito, o na no wesie kũũngama mbee wa Mũsumbĩ Elote Akiliva.

Mũthya esie kwĩthĩa kana nĩ kenda asilĩlwe nesa, no nginya amwĩkaĩle mũsumbĩ ũla waĩ ĩũlũ wa onthe ĩvindanĩ yĩu. Aisye: “Nĩmwĩkaĩla Kaisali.”​​—⁠Meko 25:⁠11.

Ĩtina mũlaĩka ũmwe eeie Vaulo atĩĩ: “Ndũtĩa kũũngama mbee wa Kaisali.” (Meko 27:24) Mũsumbĩ wa Lomi ũla weetawa Nero nĩwawetete mwambĩĩonĩ wa ũsumbĩki wake akasya kana we ndakasilaa makoani onthe e weka. Na kwoou kwa ĩvinda ya myaka nyanya ambĩĩa kũsumbĩka, kaingĩ eekaa kũekea angĩ makoani masile nemo. Ĩvuku yĩmwe yĩwetete kana ĩla Nero wesa kwĩtĩkĩla kũsila  ĩkoani, ayĩsilaa e nyũmbanĩ yake ya ũsumbĩ, na ayĩsilaa atetheew’e nĩ atai meana ũna me ũmanyi mwingĩ na me nguma andũnĩ.​—The Life and Epistles of Saint Paul.

Mbivilia ndĩwetete ethĩwa Nero mwene nĩwe wamwĩthukĩĩisye Vaulo na amũsilĩla kana eekie kũnyuva mũndũ ũngĩ ethukĩĩsye kwĩkaĩla kwa Vaulo na aimũtũngĩa livoti. O na kwĩthĩwe kwaendie ata, nĩvatonyeka ũkethĩa ĩvinda yĩu Vaulo nĩwaeleisye kana we athaithaa ũla Ngai wa Ayuti, na kana kĩla weekĩaa andũ vinya meke nĩ kũnenga silikalĩ ndaĩa ĩla ĩmyaĩlĩte. (Alo. 13:​1-7; Tito 3:​1, 2) No twasye kĩthito kĩla Vaulo weekĩie kya kũkitĩa ũla ũvoo mũseo kyaĩ na ũsyao mũseo nĩkwĩthĩwa koti wa Kaisali nĩwamũthaisye.​—Avi. 2:24; Vil. 22.

Yesũ eeie amanyĩw’a make ũũ: “Mũkatwawa mbee wa makavana na asumbĩ kwondũ wakwa, mwĩthĩwe mwĩ ngũsĩ kwamo na kwa Andũ-ma-mbaĩ-ingĩ.” (Mt. 10:18) Nĩ ũndũ mũnene mũno kwĩanĩsya ũndũ ũsu kwondũ wa Yesũ. Kĩthito kĩla tũtonya kwĩkĩa tũyũkitĩa ũvoo mũseo no kĩtume tũsinda makoani kotinĩ. Ĩndĩ kũneena ũla w’o, ũtwi ũla andũ matonya kũtw’a kotinĩ ndwĩsa kũtuma ũla ũvoo mũseo ‘ũlũlũmĩlw’a’ vyũ ũndũ vaĩle. Ũsumbĩ wa Ngai now’o ũkathũmũsya andũ vyũ maeke kũthĩnw’a na kũsilĩlwa naĩ.​​—⁠Mũta. 8:9; Yel. 10:⁠23.

Ĩndĩ o na ũmũnthĩ ĩsyĩtwa ya Yeova no yĩtaĩwe ĩla Aklĩsto moosa ĩtambya ya kũkitĩa mũĩkĩĩo woo. Ĩndĩ o ta Vaulo, twaĩle kwĩtetea twĩ auu, twaĩle kũneena kuma ngoonĩ, na tũiweta maũndũ matesa kũkananĩw’a. Yesũ eeie amanyĩw’a make kana maikethĩawa na vata wa ‘kũsũanĩaa mbee ũndũ ũla makasũngĩa, nũndũ akamanenga kanyw’a na ũĩ, ũla nthũ syoo syonthe itakatonya kũlea kana kũkananĩa.’​—Luka 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 Vet. 3:15.

Ĩla Aklĩsto makwata mwanya wa kũkitĩa mũĩkĩĩo woo mbee wa asumbĩ, makavana, kana o anene angĩ, nĩmatumaa ũkũsĩ ũvikĩa andũ matonya kwĩthĩwa matekwĩsaa kũvikĩwa nĩw’o. Koti imwe nĩsyĩtĩkĩlanĩte naitũ, na ũtwi ũla syĩkĩte nũtumĩte mĩao ĩmwe ĩalyũlwa. Kĩu nĩkĩtũnengete ũthasyo wa kũtavany’a na kũthaitha. Ĩndĩ o na kũthi ata ĩla twĩ kotinĩ, Ngai nũtanaa mũno oona ũnyiau witũ.