1, 2. (a) Nĩ mathĩna ta meva matũkwataa ũmũnthĩ, na matumaa twĩw’a ata? (b) Nĩ wĩkwatyo wĩva wa w’o tũnengetwe ĩandĩkonĩ ya Isaia 41:​10, 13?

MWĨĨTU-A-ASA ũmwe ũla nĩ vainia wa kĩla ĩvinda na ũtwaĩtwe nĩ mũtumĩa wa kĩkundi aĩtye atĩĩ: “O na kũtw’ĩka nĩnĩthĩawa na mũvango mũseo wa maũndũ ma kĩ-veva, nĩnĩthĩĩtwe ndyĩmakĩa mũno kwa ĩvinda ya myaka mingĩ. Ũndũ ũsu ũtumaa nĩkosa too, nĩthĩwa na mathĩna ma mwĩĩ, ũkatuma ndekalany’a na angĩ nesa, na mavinda angĩ nũtumaa nĩkw’a ngoo ũkethĩa nĩĩw’a ta nĩlika ĩimanĩ.”

² We no ũelewe ũndũ mwĩĩtu-a-asa ũsu wĩw’aa? Ũndũ wa kũmakya nĩ kana nthĩ ĩno nthũku ya Satani ĩvinyĩĩe andũ mũno, na kĩu nĩkĩtumĩte mambĩĩa kwĩmakĩa na ũyĩthĩa meĩw’a makuĩte makanoa. Ũndũ ũsu no ũelekanw’e na nanga ĩla ĩkwataa ĩsiwa ũkethĩa yĩithi mbee. (Nth. 12:25) Nĩ maũndũ meva matonya kũtuma wĩw’a ũu? Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũendeee kũmĩanĩsya na kĩkw’ũ kya mũndũ ũmwendete, ũkethĩwa wĩ na ũwau mũthũku, ũkethĩwa ũitata kũmanthĩa mũsyĩ waku ĩvindanĩ yĩĩ kwĩ na thĩna wa mbesa, kana o ũkethĩwa ũendeee kũkitana na ũvĩnganĩsya. Nũtonya kũthĩnĩka ngoonĩ nũndũ wa maũndũ asu nginya vinya waku ũkathela. O na ũu no ũtume wasya ũtanu ũla ũnaĩ naw’o mbeenĩ. Ĩndĩ ĩthĩwa na mũĩkĩĩo vyũ kana Ngai nĩwĩyũmbanĩtye kũũtetheesya.​—Soma Isaia 41:10, 13.

3, 4. (a) Mbivilia ĩtũmĩaa ata ndeto “moko”? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma moko maitũ maleela?

³ Mavinda maingĩ Mbivilia ĩtũmĩaa mamutha ma mwĩĩ  ­kwonany’a nguma syĩ kĩvathũkany’o, kana meko me kĩvathũkany’o. Kwa ngelekany’o, kw’oko nĩkũwetetwe mavinda maingĩ vyũ Mbivilianĩ. Ĩla mũndũ weekĩwa kw’oko kwake vinya, kĩu no kyonany’e kana nĩwathangaaw’a, nĩwalũlũmĩlw’a, na nĩwakwata ũkũmbaũ wa kwosa ĩtambya ĩna. (1 Sam. 23:16; Esa. 1:6) O na no kyonany’e kana yu e na woni mũseo na wĩkwatyo kwondũ wa ĩvinda yũkĩte.

⁴ Mavinda amwe kwasya kw’oko kwa mũndũ nĩ kũleelu nĩ ũndũ ũmwe na kwasya mũndũ ũsu nũkw’ĩte ngoo, kana nde na wĩkwatyo. (2 Mav. 15:7; Aevl. 12:12) Mũndũ avika vau nĩ laisi akeyĩtũka. Ũtonya kumya va ũkũmbaũ ĩla wakwatwa nĩ maũndũ meũtuma ũthĩnĩka kĩlĩko, wĩw’a wĩ mũleelu mwĩĩ, ngoonĩ, kana kĩ-veva? Nĩ kyaũ kĩtonya kũũthuthya na kũkwĩkĩa vinya ũendeee kũmĩĩsya na ũyĩthĩwa na ũtanu?

5. (a) Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kũtũkwata ĩla twĩ thĩnanĩ, ĩndĩ twaĩle kwĩkala tũlilikene ata? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

⁵ Soma Nzevania 3:16, 17. Kũeka tũkwatwe nĩ wia kana tũkw’e ngoo nĩ ũndũ ũmwe na kũeka moko maitũ maleele. Ĩndĩ vandũ va kwĩka ũu, Asa waitũ, Yeova, atwĩkĩĩte vinya ‘tũmwiĩe kwĩmakĩa kwitũ kw’onthe,’ nũndũ nĩwe ũtũsũvĩaa. (1 Vet. 5:⁠7) Lilikana ndeto ila Ngai watavisye Aisilaeli. Ameie kana kw’oko kwake “ti kũkuvĩvye, ũndũ kũtatonya kũtangĩĩa” athũkũmi asu make aĩkĩĩku. (Isa. 59:⁠1) Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona mavinda atatũ Yeova woonanisye e wendi na ũtonyi wa kwĩkĩa vinya andũ make o na ĩla mekwona ta me thĩnanĩ mateyumya. Tata kũvindĩĩsya ũndũ maũndũ asu tũũneenea matonya kũkwĩkĩa vinya.

6, 7. Nĩ kyaũ kya vata tũkwĩmanyĩsya twasũanĩa ĩvinda yĩla Aisilaeli masindie Aamaleki?

⁶ Kavinda o kakuvĩ Aisilaeli mamina kumw’a ũkombonĩ wa Misili kwa nzĩa ya kyama, Aamaleki nĩmamavithũkĩie. Na nũndũ Yosua aĩ ngũmbaũ, Mose amwĩie natongoesye Aisilaeli kaũnĩ. Amina kũmwĩaĩa, oosie Aluni na Uulu mambata kalĩmanĩ kaĩ o vau vakuvĩ nĩ kana wĩthĩe nĩmene vala kaũ ũkũkitĩwa. Mose na aũme asu angĩ elĩ ko methĩwa makwatiwe nĩ wia na makavanga kũkĩĩa kalĩmanĩ kau? Aiee, ti w’o o na vanini!

⁷ Kĩu Mose weekie nĩkyo kyatumie masinda kaũ ũsu. Me vau kalĩmanĩ ookĩlilye moko make ĩũlũ akwete ĩla ndata ya ũla Ngai wa w’o na ekala ailyĩ ũu. Ĩvinda yonthe yĩla Mose wekalile ũu, Yeova nĩweekĩie moko ma Aisilaeli vinya wa kũkũna Aamaleki. Ĩndĩ ĩla moko ma Mose manoie na ambĩĩa kũmatheesya, Aamaleki nĩmo mambĩĩe kũkũna Aisilaeli. Aluni na Uulu moona ũu maendie na mĩtũkĩ “moosa ĩvia, mamwiĩa nthĩ, nake ayĩkalĩla; na Aluni na Uulu matw’ĩĩka moko make mokĩlĩtye na ĩũlũ, ũmwe ngalĩ ĩmwe, na [ũngĩ] ngalĩ ĩla ĩngĩ; na moko make matw’ĩĩkwa kũvika syũa yathũa.” Kwoou Aisilaeli masindie kaũ ũsu nũndũ wa kũla kw’oko kwĩ vinya kwa Ngai.​—Kuma 17:8-13.

8. (a) Asa eekie ata ĩla Aethiovia mookie kũkita Yuta? (b) Tũtonya kwĩka ata tũmwĩkwatye Ngai o ũndũ Asa wamwĩkwatisye?

⁸ Ĩvinda yĩla yĩngĩ Yeova woonanisye kw’oko kwake ti kũkuvĩvye nĩ ĩvindanĩ ya Mũsumbĩ Asa. Ve makaũ maingĩ mawetetwe Mbivilianĩ. Ĩndĩ katĩ wa makaũ asu onthe mũndũ ũla waathi kũkita e na asikalĩ aingĩ vyũ nĩ Nzela Mũethiovia. Aĩ na asikalĩ amanyĩsye 1,000,000. Na kwoou asikalĩ asu make maĩ vakuvĩ kũndũ kwĩlĩ kwa asikalĩ ma Asa. Wasũanĩa kĩu no wone ũndũ vaĩ laisi mũno Asa kwambĩĩa kwĩmakĩa na kũkwatwa nĩ wia, o na kũeka moko make maleele. Ĩndĩ kĩla Asa weekie nĩ kũmwĩkaĩla Yeova amwovosye. Ala mesene na ũvoo wa ita sya kaũ maĩ matonya kwasya kana Asa ndesa kũsinda Aethiovia o na akenda. Ĩndĩ “kwa Ngai maũndũ onthe nĩmatonyeka.” (Mt. 19:26)  Ngai nĩwoonanisye vinya wake mũnene na kwoou “akũnĩa Aethiovia mbee wa Asa,” nĩkwĩthĩwa ngoo yake “yaĩ mbĩanĩu kwa Yeova mĩthenya yake yonthe.”​—2 Mav. 14:8-13; 1 Asu. 15:14.

9. (a) Nĩ ũndũ wĩva ũtaatulya Neemia akaeka kũtũngĩĩa ngũta sya Yelusaleme? (b) Ngai asũngĩie mboya ya Neemia ata?

⁹ Ĩla Neemia waendie Yelusaleme eethĩie ndũa ĩsu ĩte na ngũta sya kũmĩsũvĩa na eethĩa Ayuti ala angĩ me atũlĩku ngoo mũno. We nũtonya kũsũanĩa ũndũ weewie? Kũtĩsw’a kũla Ayuti matĩsĩtw’e nĩ amaitha moo nĩkwatumĩte moko moo maleela, na kwoou maeka kũtũngĩĩa ngũta sya Yelusaleme. We Neemia eethĩa maũndũ mailyĩ ũu nĩwĩthĩwa o nake akwie ngoo na akaeka moko make maleele? Ekaĩ! O tondũ Mose, Asa, na athũkũmi angĩ aĩkĩĩku ma Yeova meekaa, kĩla ĩvinda Neemia nĩwamũvoyaa Yeova amũtetheesye. Na ĩvindanĩ yĩĩ ndaaũlwa nĩ kwĩka ũu. O na kau no kwĩthĩwa Ayuti matalĩthasya kana maitonya kwĩyumya thĩnanĩ ũsu maĩ, Yeova nĩwamwĩthukĩĩsye Neemia na amũsũngĩa mboya yake. Nĩ kana Ngai alũlũmĩlye moko ma Ayuti, atũmĩie ‘vinya wake mũnene’ na ‘kw’oko kwake kwĩ vinya.’ (Soma Neemia 1:10; 2:17-20; 6:9.) We nũĩkĩĩaa kana Yeova no atũmĩe ‘vinya wake mũnene’ na ‘kw’oko kwake kwĩ vinya’ nĩ kana alũlũmĩlye athũkũmi make ũmũnthĩ?

10, 11. (a) Satani ekaa ata nĩ kana aleelye moko maitũ? (b) Yeova atũmĩaa kyaũ nĩ kana atũlũlũmĩlye na aitwĩkĩa vinya? (c) Maũndũ ala Ngai ũtũmanyĩasya maũtetheetye ata?

¹⁰ Nĩtwĩsĩ kana vai mũthenya Ndevili ũkaola kĩthito kyake kya kũũngamya mawĩa maitũ ma Kĩklĩsto. Atumaa silikalĩ, atongoi ma ndĩni, na angĩ ala makaĩĩte ũla mũĩkĩĩo makengana ĩũlũ witũ na matũtĩsya. Ekaa ũu e na kĩeleelo kĩva? Endaa aleelye moko maitũ wĩanĩ ũũ wa kũtavany’a ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Ĩndĩ Yeova e wendi na e ũtonyi wa kũtwĩkĩa vinya, na nũndũ wa ũu nũtũnengae veva wake mũtheu nĩ kana ũtũlũlũmĩlye. (1 Mav. 29:12) Kwoou ve vata mũnene wa kũvoya Ngai atũnenge veva ũsu nĩ kana twĩthĩwe na vinya wa kũsinda matatwa onthe ala matonya kũtũkwata nũndũ wa Satani na nthĩ ĩno nthũku. (Sav. 18:39; 1 Ako. 10:13) O na nĩtwaĩle kũtũnga mũvea nũndũ twĩ na Ndeto ya Ngai, nayo ĩveveewe na veva wake mũtheu. Kĩndũ kĩngĩ nĩ lĩu wa kĩ-veva ũla tũkwataa kĩla mwei. Ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Nzekalia 8:9, 13 (soma) nĩ ndeto itonya kũtwĩkĩa vinya o na ũmũnthĩ. Ndeto isu syaneeniwe yĩla ĩvinda ĩkalũ ya Yelusaleme yatũngĩĩawa.

¹¹ O na ĩngĩ, nĩtwĩkĩawa vinya nĩ maũndũ ala Ngai ũtũmanyĩasya maũmbanonĩ maitũ ma kĩkundi, maũmbanonĩ manene, na masukulunĩ ala twĩthĩawa namo. Maũndũ asu Ngai ũtũmanyĩasya no matũtetheesye tũmũthũkũme twĩ na kĩeleelo kĩseo, twĩvangĩĩe kwĩanĩsya maũndũ mana ũthũkũminĩ wake, na tũyĩanĩsya ianda ila kĩla Mũklĩsto waĩle kwĩanĩsya. (Sav. 119:32) We nĩwĩthĩawa na mea ma kũtũmĩa nesa maũndũ ala Ngai ũtũmanyĩasya nĩ kana ũkwate vinya?

12. No nginya twĩke ata ethĩwa nĩtũkwenda kwĩkala twĩ na ngwatanĩo nzeo na Yeova?

¹² Yeova nĩwatetheeisye Aisilaeli masinda Aamaleki na Aethiovia, na anenga Neemia vamwe na ala waĩ namo vinya wa kũmina wĩa ũla maĩ naw’o. Ũu now’o Ngai ũkatũnengae vinya wa kũmĩĩsya ĩla andũ meũtũvĩnga, kana ĩla mate kwendeew’a, kana ĩla tũkwĩmakĩa nĩ kana tũvote kwĩanĩsya wĩa witũ wa kũtavany’a. (1 Vet. 5:10) Yeova ndatũveteaa mathĩna maitũ kwa nzĩa ya kyama. Ĩndĩ no nginya tũtethye a vaitũ. Maũndũ amwe ithyĩ ene tũtonya kwĩka nĩ kũsoma Ndeto ya Ngai kĩla mũthenya, kwĩyũmbanĩsya maũmbano na kũmathi tũteũkĩlĩĩla kyumwa o na kĩmwe, kwĩthĩwa na mũvango wa kwĩmanyĩsya ­Mbivilia na wa kwĩka ũthaithi wa mũsyĩ, na  ­kũtata mavinda onthe tũmũvoye Yeova atũtetheesye. Tũikaaĩse kwenda maũndũ angĩ matwanangĩe nzĩa isu Yeova ũtũmĩaa kũtwĩkĩa vinya na kũtũthangaasya. Weew’a moko maku ta mambĩĩe kũleela ũndũnĩ o na ũmwe katĩ wa asu twaĩle kwĩka, mwĩsũve Ngai aũtetheesye. Weeka ũu ũkoona ũndũ veva wake ‘ũkathũkũma nthĩnĩ waku, ũkũtonyethye kwĩthĩwa na wendi na vinya wa kwĩkaa’ maũndũ asu. (Avi. 2:​13, The Holy Bible in Cur­rent Kikamba Language) Ĩndĩ ũtonya kwĩka ata nĩ kana wĩkĩe vinya moko ma ala angĩ?

13, 14. (a) Mwana-a-asa ũmwe eekĩiwe vinya ata ĩtina wa kũkw’ĩĩwa nĩ mũka? (b) Nĩ maũndũ ta meva tũtonya kwĩka tũkatw’ĩĩka ala angĩ?

¹³ Yeova nũtũtetheetye tũkethĩwa na ana-a-asa matwendete nthĩ yonthe na matonya kũtwĩkĩa vinya. Kwalilikana ndeto ii sya mũtũmwa Vaulo: “Ũkĩlyai moko ala maleelu, na maũũ ala monzu; na seũvĩsyai nyaĩĩ syenyu nzĩa ndũngalu.” (Aevl. 12:​12, 13) Aingĩ ĩvindanĩ ya atũmwa nĩmeekĩiwe vinya o ta ũu nĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo. Ũu now’o kũilyĩ ũmũnthĩ. Kwasũanĩa ngelekany’o ĩno ya mwana-a-asa ũmwe wakw’ĩĩwe nĩ mũka na akwatwa nĩ mathĩna angĩ metu. Aisye: “Nesie kũmanya kana tũyĩsa kwĩnyuvĩa matatwa ala meũtũkwata, kana ĩvinda yĩla meũtũkwata, na makatũkwataa mavinda meana ata. Kũvoya na kwĩmanyĩsya nyie mwene nĩkũndethetye mũno. Kwĩthĩĩtwe ta ngũa ĩla mũndũ wĩkĩaa ĩmũtetheesye kũlela kĩw’ũnĩ nĩ kana ndakakw’e. Namo ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmandw’ĩĩkĩte na kĩu nĩkĩngiakiasya mũno. O na nĩnĩsĩte kwĩthĩa kana kũlũlũmĩlya ngwatanĩo yaku na Yeova ĩvindanĩ yĩla ũtanamba kũkomana na maũndũ maito nĩ kwa vata mũno.”

¹⁴ Yĩla ĩvinda Aisilaeli mokitaa na Aamaleki, Aluni na Uulu nĩmatw’ĩĩkie moko ma Mose. O naitũ no tũtw’ĩĩke ala angĩ kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o. Naaũ tũtonya kũtw’ĩĩka? Ala me na mathĩna ma ũkũũ kana o mathĩna angĩ ma mwĩĩ, ala meũvĩngwa nĩ andũ moo kana mekwona ta vate mũndũ ũkũũngana namo, kana ala makw’ĩĩwe. O na no twĩkĩe vinya amũika ala methĩwa maithing’ĩĩw’a meke maũndũ mataĩle, kana methĩwa maithing’ĩĩw’a maatĩanĩe na kĩla nthĩ ĩno ĩkĩtaa maendeeo, methĩwe nĩ maũndũnĩ ma kĩsomo, wĩa, kana o ũmanthi. (1 Ath. 3:​1-3; 5:​11, 14) Tata kwĩka maũndũ matonya kũĩkĩĩthya angĩ nũmendete, wĩthĩwe wĩ Nyũmbanĩ ya Ũsumbĩ, wĩ na angĩ mũitanĩa kyaũya, kana wĩneena na mũndũ simũnĩ.

15. Ndeto syaku syeethĩwa syĩ nzeo itonya kũtethya ata Aklĩsto ala angĩ?

¹⁵ Ĩla Mũsumbĩ Asa wakwatie ũsindi wake, mwathani Asalia amwĩkĩie vinya vamwe na andũ ala angĩ akyasya: “Ĩthĩwai na vinya, na moko menyu matikaleele; nũndũ wĩa wenyu ũkatuvwa.” (2 Mav. 15:⁠7) Ndeto isu nĩsyatumie Asa eka moalyũku maingĩ nĩ kana atetheesye andũ mambĩĩe kũmũthaitha Yeova ĩngĩ. Ũu now’o ndeto syaku, syeethĩwa syĩ nzeo, itonya kwĩkĩa ala angĩ vinya. Na kĩu no kĩtume menda kwongelanga kĩthito kyoo kya kũmũthũkũma Yeova. (Nth. 15:23) Na ĩla wĩ maũmbanonĩ, ndũkaaĩse kwona ta ũtesa kwĩkĩa angĩ vinya ĩla wookĩlya kw’oko na waumya maelesyo maseo.

16. Atumĩa matonya kwĩka ata mekĩe vinya moko ma ala me kĩkundinĩ o tondũ Neemia weekie? Weta ũndũ Aklĩsto ala angĩ methĩwa maakũtethya.

¹⁶ Kwa vinya wa Yeova, Neemia na anyanyae nĩmalũlũmĩlye moko moo nĩ kana meanĩsye wĩa woo. Mĩthenya 52 ĩithela oou nĩmaminie kwaka ngũta sya Yelusaleme! (Nee. 2:18; 6:15, 16) Ĩndĩ Neemia ndaaĩka o kũũngamĩa wĩa ũsu. We mwene nĩweeyumisye atetheesya kwaka ngũta isu. (Nee. 5:​16) Ũmũnthĩ kwĩ atumĩa matutĩtye Neemia nĩkwĩthĩwa mo nĩmeyumasya matetheesye wĩanĩ wa kwaka myako ya Ũsumbĩ, kana o matetheesye mawĩanĩ angĩ ma kũthesya na  kũsũvĩa Nyũmba yoo ya Ũsumbĩ. Na nũndũ wa kĩthito kyoo kya kũthokea ana-a-asa mamekĩe vinya vamwe na kũtavany’a na atavany’a ala angĩ, nĩmatumaa moko ma ala me na ngoo syĩ na wia malũlũmĩla.​—Soma Isaia 35:3, 4.

17, 18. Nĩ kyaũ tũtesa kwĩthĩwa na nzika nakyo ĩla twĩ mathĩnanĩ kana twĩ na kĩũũyũ?

¹⁷ Kũthũkũma na ana-a-asa na eĩtu-a-asa twĩ na ngoo ĩmwe nĩkũtumaa twĩthĩwa na mũuo katĩ witũ. O na kwĩka ũu nĩkũtũtetheeasya tũkatuma ndũũ ĩtesa kũthela, na nĩkũlũlũmĩlasya mũĩkĩĩo witũ vamwe na ũ woo wa kwĩsa kwona moathimo ala tũkakwata tũsumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ wa Ngai. Kwĩkĩa vinya moko ma ala angĩ nĩkũmanengae vinya wa kwĩthĩwa me alũmu ĩla me mathĩnanĩ meũmatũla ngoo. O na kũtumaa maendeea kwĩthĩwa na wĩkwatyo na woni mũseo. Na ũndũ ũngĩ nĩ kana kũlũlũmĩlya ala angĩ nĩkũtũtethasya ithyĩ ene tũikelelũke maũndũnĩ ma kĩ-veva, na kũtumaa tũendeea kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu nthĩnĩ wa maũndũ ala Ngai ũtwathĩte. Ĩĩ nĩw’o ki, kwĩkĩa vinya moko ma ala angĩ kũtumaa o na moko maitũ makwata vinya.

¹⁸ Kũvindĩĩsya ĩũlũ wa mavinda me kĩvathũkany’o ala Yeova watw’ĩĩkie na asũvĩa athũkũmi make aĩkĩĩku, nĩkwaĩle kũlũlũmĩlya mũĩkĩĩo witũ nthĩnĩ wake. Kwoou ĩla wesa kwĩyĩthĩa thĩnanĩ, “moko maku matikaleele”! Ĩvindanĩ ta yĩu mũvoyae Yeova, na ũyĩeka kw’oko kwake kwĩ vinya kũũlũlũmĩlye na kũyĩũtongoesya nzĩanĩ ĩla ĩkatuma ũkwata moathimo ma Ũsumbĩ.​—Sav. 73:23, 24.