1. Elesya ũndũ kweethĩiwe ĩla ndũa ya Yelusaleme yavithũkĩiwe.

MWAKANĨ wa 607 Klĩsto ate mũsyae, nguthu nene ya ita sya Mbaviloni ĩtongoew’e nĩ Mũsumbĩ Nevukatilesa wa Kelĩ nĩyavithũkĩie ndũa ya Yelusaleme. Mbivilia ĩneeneete ũaani mũnene ũla weethĩiwe ĩkasya: “[Na Nevukatilesa ooaa] anake moo na ũvyũ nyũmbanĩ ya vala vandũ vatheu voo, na ndaamwĩw’ĩa mwanake kana mwĩĩtu mũtheu ĩnee, o na mũtumĩa kana ũla wĩ mbuĩ . . . Na mavĩvya nyũmba ya Ngai, na maomboanga ũvai wa Yelusaleme, na mavĩvya na mwaki nyũmba syonthe nene mbanakavye sya vo, na maananga mĩio mĩseo ya vo yonthe.”—2 Mav. 36:17, 19.

2. Nĩ ũkany’o wĩva Yeova waumĩtye ĩũlũ wa kũvithũkĩwa kwa Yelusaleme, na nĩ kyaũ kyesaa kũmakwata Ayuti?

² Ekali ma Yelusaleme mayaaĩlĩte kũseng’a moona ndũa yoo ĩivithũkĩwa. Nĩkĩ? Kĩtumi nũndũ kwa ĩvinda ya myaka mingĩ athani ma Ngai nĩmakanĩtye Ayuti makamea kana maendeea kũvũthĩĩsya ĩla Mĩao, makanenganwe mokonĩ ma Ambaviloni. O na ĩngĩ mameie kana aingĩ moo makooawa na ũvyũ, na ala makavĩta makatavwa matwawe Mbaviloni na nĩvatonyeka mekwĩkala myaka yoo yonthe. (Yel. 15:2) Maũndũ mailyĩ ata kwa Ayuti ala mataviwe? Vo ve ũndũ waakwata Aklĩsto ũvw’anene na kũtavwa kũu kwa Ayuti nĩ Ambaviloni? Na ethĩwa wĩ vo, wamakwatie ĩndĩĩ?

3. Kũtavwa kwa Ayuti nĩ Mbaviloni kwaĩ kĩvathũkany’o kĩva na ũkombo ũla Aisilaeli makomanĩte naw’o Misili?

³ Kĩla athani mathanĩte nĩkyeanĩie. Na kwoou Yeova nĩwatũmie Yelemia atae ala maĩ matavwe. Ameie kana maaĩle kwĩtĩkĩla maũndũ ala makamakwata na maitata mekale nesa ũndũ vatonyeka me kũu. Aisye atĩĩ: “Akai nyũmba [Mbaviloni], mũsyĩkale; na vandai mĩũnda, mũye ũsyao wayo. Na manthai mũuo wa ndũa vala namũtwaĩthisye mwĩ atave, na voyai Yeova kwondũ wayo; nũndũ mũuonĩ wayo inyw’ĩ mũkeethĩwa na mũuo.” (Yel. 29:5, 7) Ala meetĩkĩlile kwĩka kwenda kwa Ngai maendeeie kwĩkala o kavaa kũu Mbaviloni. Ambaviloni nĩmamanengete ũthasyo wĩana ũna wa kwĩka maũndũ ala mekwenda. O na ĩngĩ Ayuti ala matavĩtwe maĩ na ũthasyo wa kũthi vala mekwenda kĩsionĩ kĩu kya Mbaviloni. Ĩvindanĩ yĩu ya tene Mbaviloni nĩyeesĩkĩe mũno maũndũnĩ ma viasala, na syĩndũ imwe sya tene syonanĩtye kana kũu nĩkw’o Ayuti aingĩ mamanyĩie kũthooa na kũthoosya syĩndũ namo angĩ matw’ĩka ndũĩka mawĩanĩ ma kw’oko. O na Ayuti amwe nĩmathuĩe kũu. Kwoou kũtavwa kwa Ayuti nĩ Mbaviloni kwaĩ kĩvathũkany’o vyũ na ũkombo ũla Aisilaeli makomanĩte naw’o Misili myaka mingĩ mbee wa vau.—Soma Kuma 2:23-25.

4. Naaũ malasimĩkie kũthĩna vamwe na Ayuti ala mataĩ aĩkĩĩku, na nĩkĩ mataĩ matonya kũatĩĩa maũndũ onthe ĩla Mĩaonĩ?

⁴ O na kau Ayuti ala maĩ atave nĩmakwataa syĩndũ sya kĩ-mwĩĩ ila maĩ na vata nasyo, mo maendeee ata kĩ-veva? Ĩkalũ ya Yeova vamwe na kĩthembeo syaĩ syaanangiwe, namo athembi mayavangĩtwe nesa ũndũ maendeea kũtethya wĩa woo ũndũ vaĩle. Amwe katĩ wa Ayuti ala matavĩtwe maĩ athũkũmi ma Ngai aĩkĩĩku na mayeekĩte ũndũ o na ũmwe ũtonya kũtuma makwata ũkũno ũla makwatĩte, ĩndĩ nĩmalasimĩkie kũthĩna vamwe na ala angĩ. Ĩndĩ o na makũnĩkĩte oou, nĩmatatie ũndũ matonya maatĩĩe ĩla Mĩao ya Ngai. Kwa ngelekany’o, Ndanieli na anyanyae atatũ, Satalaki, Mesaki, na Aveti-neko, nĩmaleile kũya malĩu ala Ayuti mavatĩtwe nĩ ĩla Mĩao. O na nĩtwĩsĩ kana Ndanieli nĩwaendeeie kũvoya ateũtĩĩa. (Nda. 1:8; 6:10) Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ũyaĩ ũndũ wĩ laisi kwa Ayuti ala mamũkĩĩte Ngai kwĩka maũndũ onthe ala maĩ ĩla Mĩaonĩ nĩkwĩthĩwa masumbĩkĩtwe nĩ andũ matamwĩsĩ Ngai.

5. Yeova anengie andũ make wĩkwatyo wĩva, na nĩkĩ ũndũ ũsu woonekaa ta ũteanĩa?

⁵ Vo ve ĩvinda yesaa kũvika Aisilaeli mamũthaithe Ngai ũndũ we wendaa? Ĩvindanĩ yĩu, kĩu kyaĩ kĩtonya kwoneka ta kĩtatonyeka. Ũu nĩw’o nũndũ Ambaviloni mayalekasya atavwa masyoke kwoo. Ĩndĩ maitw’a mwĩao ũsu mayeesĩ Yeova nĩ Ngai ũilyĩ ata. Yeova nĩwathanĩte kana akoovosya andũ make na ũu nĩw’o kwaendie. Kwa w’o, kĩla Ngai wathana kĩileaa kwĩanĩa.—Isa. 55:11.

6, 7. Nĩkĩ ve vata wa kũalyũla kĩla tũneesĩ ĩũlũ wa kũtavwa kwa Aklĩsto?

⁶ Mo Aklĩsto maakomana na ũndũ ũvw’anene na kũtavwa kwa Ayuti nĩ Mbaviloni? Kwa myaka mingĩ ĩkaseti yĩĩ yĩthĩĩtwe yĩiweta kana athũkũmi ma Ngai ma ĩvinda yĩĩ mataviwe nĩ Mbaviloni mwaka wa 1918 na malekw’a mwakanĩ wa 1919. Ĩndĩ nũndũ wa itumi ila tũũneenea ĩsomonĩ yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe, nĩtũkwona nĩkĩ vethĩĩtwe vata wa kũalyũla ũndũ tũnaeleawa kĩu.

⁷ Mbee kwamba kũsũanĩa kĩĩ: Mbaviloni Ĩla Nene nĩ ndĩni syonthe sya ũvũngũ. Kwoou nĩ kana andũ ma Ngai matw’ĩke nĩmatavĩtwe nĩ Mbaviloni ĩsu mwaka wa 1918, no nginya methĩwe moovetwe nĩ ndĩni ya ũvũngũ kwa nzĩa ĩmwe kana ĩngĩ ĩvindanĩ yĩu. Ĩndĩ wasisya nesa nũkwona kana myaka mĩongo ĩana ũna Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe ũtambĩĩe, ti w’o athũkũmi ma Ngai etĩkĩw’a mauta matavawa nĩ Mbaviloni Ĩla Nene, ĩndĩ  nĩw’o maendeee kuma nthĩnĩ wayo. Na o na kau nĩw’o Aklĩsto etĩkĩw’a mauta nĩmathĩniw’e ĩvindanĩ ya kaũ ũsu, mathĩna ala makomanie namo maumanĩte na silikalĩ ĩndĩ ti Mbaviloni Ĩla Nene. Kwoou vai ũndũ ũkwonany’a kana andũ ma Yeova mataviwe nĩ Mbaviloni Ĩla Nene mwakanĩ wa 1918.

8. Elesya ũndũ Ũklĩsto wa w’o walikilw’e momanyĩsyo ma ũvũngũ. (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 21.)

⁸ Ĩvinda ya Vendekosito ya mwaka wa 33, andũ ngili mbingĩ ma mbaĩ ya Ayuti na andũ ma mbaĩ ingĩ ala malikĩte ũthaithinĩ wa Kĩyuti nĩmetĩkĩw’e mauta kwĩsĩla veva mũtheu. Ngai atwie Aklĩsto asu eũ “ũsyao mũnyuve, ũthembi wa kĩũsumbĩ, mbaĩ ntheu, andũ make ki.” (Soma 1 Vetelo 2:9, 10.) Ĩla ala atũmwa maĩ thayũ nĩmaendeeie kũsũvĩa nesa ikundi sya andũ ma Ngai. Ĩndĩ ĩtina, na mũno mũno ĩla atũmwa makwie, aũme nĩmookĩlile “makĩneena ndeto sya ngũlũ, maimakusya amanyĩw’a mamaatĩĩe mo.” (Meko 20:30; 2 Ath. 2:6-8) Aingĩ ma aũme asu maĩ na ianda nene ikundinĩ sya andũ ma Ngai. Amwe maĩ asyaĩĩsya, na ĩtina angĩ matw’ĩka “mambisovu.” Kuma ĩvinda yĩu andũ nĩmambĩĩe kũnengwa ivĩla katĩ wa ana-a-asa o na kau Yesũ eeĩte amanyĩw’a make ũũ: “Iny’wonthe mwĩ ana ma ĩthe ũmwe.” (Mt. 23:8) Aũme me nguma ala mendete mũno momanyĩsyo ma Aristotle na Plato nĩmaambĩĩe kũmanyĩsya momanyĩsyo ma ũvũngũ, na kavola kwa kavola ala momanyĩsyo matheu ma Ndeto ya Ngai mavetwa ũtee.

9. Elesya ũndũ Aklĩsto ala makaĩĩte mũĩkĩĩo makwatiwe mbau nĩ Silikalĩ ya Lomi. Kĩu kyatumie maũndũ mekala ata?

⁹ Mwakanĩ wa 313 Klĩsto aminĩte kũsyawa, Aklĩsto asu maĩ manakaĩa mũĩkĩĩo wa Ũklĩsto wa w’o nĩmeetĩkĩlilw’e nĩ mũsumbĩ wa Lomi weetawa Constantine maendeesye ũthaithi woo, o na kũtw’ĩka mũsumbĩ ũsu athaithaa ngai ingĩ. Kuma ĩvinda yĩu Ĩkanisa na Silikalĩ nĩsyatumie ndũũ. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe Constantine nĩweethĩiwe na ũmbano na atongoi ma ndĩni ũla wesie kũtw’ĩka Nzama ya Nicaea. Ĩtina wa ũmbano ũsu Constantine nĩwalũngilye mũthembi ũmwe weetawa Arius kĩsionĩ kĩu nũndũ nĩwaleile kwĩtĩkĩla kana Yesũ nĩ Ngai. Mũthya ĩvindanĩ ya ũsumbĩki wa Theodosius I (379-395 Klĩsto aminĩte kũsyawa), Aklĩsto asu maĩ manakaĩa mũĩkĩĩo wa w’o nĩmo mesie kũtw’ĩka Ĩkanisa ya Katholeki. Ĩkanisa yĩu nĩyo yatw’ĩkĩthiw’e ndĩni ĩla nene Ũsumbĩnĩ wa Lomi. Asomi ma maũndũ ma tene maasyaa kana myakanĩ ĩsu ya 300 na kĩndũ nĩw’o Ũsumbĩ wa Lomi wavĩndũkie na wavanga nĩwoosa Ũklĩsto. Ĩndĩ ũw’o nĩ kana kũvikĩĩa ĩvindanĩ yĩu, Aklĩsto asu makaĩĩte mũĩkĩĩo maĩ manalikana na ndĩni sya ũvũngũ ila syaĩ Ũsumbĩnĩ wa Lomi na makatw’ĩka ma Mbaviloni Ĩla Nene. Ĩndĩ o na kau maũndũ nĩmekalile ũu, vaĩ o Aklĩsto avũthũ etĩkĩw’a mauta ala matataa ũndũ matonya mamũthaithe Ngai, o na kau vai mũndũ weethukĩĩasya ũvoo ũla methĩwa maĩ naw’o. Aklĩsto asu nĩmo maelekanĩtw’e na ĩla nganũ Yesũ wawetie. (Soma Mathayo 13:24, 25, 37-39.) Vate nzika, no twasye kana Aklĩsto asu etĩkĩw’a mauta maĩ mũtavonĩ wa Mbaviloni.

10. Nĩ kyaũ kyatumie andũ ala maĩ na ngoo nzeo mambĩĩa kwĩkĩa nzika momanyĩsyo ma ndĩni?

¹⁰ Kwa kĩlungu kya myaka maana manini Klĩsto aminĩte kũsyawa, andũ aingĩ maĩ matonya kũsoma Mbivilia na kĩthyomo kya Kĩkiliki kana kya Kĩlatinĩ. Kĩu kyaĩ kĩtonya kũmatetheesya masianĩsye maũndũ ala ndĩni yamanyĩasya na momanyĩsyo ala me Ndetonĩ ya Ngai. Ĩla amwe mamanyie kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya nĩmaleanile na momanyĩsyo ma ũvũngũ ma ndĩni. Ĩndĩ kũelesya angĩ woni woo kwaĩ kũtonya kũmalikya mũisyonĩ, o na maĩ matonya kũawa.

11. Veekĩkie ata weethĩa atongoi ma ndĩni no mo matonya kũsoma Mbivilia?

¹¹ Ĩtina wa ĩvinda andũ aingĩ nĩmaekie kũtũmĩa kĩthyomo kya Kĩkiliki na kya Kĩlatinĩ, namo atongoi ma ndĩni nĩmambĩĩe kũvĩnga  ala meekĩaa kĩthito maalyũle Ndeto ya Ngai ithyomonĩ ila andũ meesĩ. Na nũndũ wa ũu atongoi ma ndĩni na andũ angĩ asomu no mo maĩ matonya kwĩsomea Mbivilia, o na kau ti atongoi onthe ma ndĩni meesĩ nesa kũsoma na kũandĩka. Ala maleana na kĩla ndĩni ĩkũmanyĩsya nĩmathĩnaw’a mũno. Na nũndũ wa ũu yaĩ no nginya Aklĩsto etĩkĩw’a mauta ala maĩ aĩkĩĩku mombane mevithĩte, ĩndĩ o na mavinda amwe ũu ũyaĩ ũtonyeka. O tondũ kwailyĩ ĩvinda yĩla Ayuti matavĩtwe nĩ Mbaviloni, Aklĩsto asu, ala nĩmo “ũthembi wa kĩũsumbĩ,” mayavangĩtwe nesa ũkethĩa no matethye wĩa woo ũndũ vaĩle. Kwa w’o, Mbaviloni Ĩla Nene yakwete andũ ĩkamalũmya vyũ ũkethĩa vai ũndũ meka!

12, 13. Nĩ maũndũ meva elĩ matumie andũ mambĩĩa kwĩthĩwa na wĩkwatyo wa kwĩsa kũtangĩĩwa kuma Mbaviloni Ĩla Nene? Elesya.

¹² Yo ve ĩvinda yesaa kũvika Aklĩsto methĩwe na ũthasyo wa kũmũthaitha Ngai ũndũ wendaa na mateũkĩa? Ĩĩ! Kyeni nĩkyambĩĩe kũkena kĩvindunĩ kyu kya kĩ-veva, na ũu weethĩiwe nũndũ wa itumi ilĩ sya vata. Kĩtumi kya mbee nĩ kana vakuvĩ na mwaka wa 1450 andũ nĩmaseũvisye masinĩ ya kw’oko ya kũtumbĩthya mavuku. Mbeenĩ nzĩa sya kũtumbĩthya itanamba kũvika Europe na ngalĩko ya ĩũlũ ya Amelika, andũ maandĩkaa kovi sya Mbivilia na moko. Na nũndũ wa ũu, Mbivilia syaĩ mũo na syatesawa vinya. O na andũ maasya kana mũandĩki mwai aĩ atonya kũkua myei ĩkũmi kumĩĩsya kovi ĩmwe ya Mbivilia! Kwongela kĩu, ithuma ila syatũmĩawa kumĩĩsya Mbivilia syatesawa vinya. Ĩndĩ ĩla masinĩ sya kũtumbĩthya syakwatĩkanie na mathangũ mambĩĩa kũtũmĩwa, mũndũ wĩ na ũtũĩka aĩ atonya kũtumbĩthya mathangũ 1,300 na mũthenya ũmwe!

¹³ Kĩtumi kya kelĩ kĩla kyatumie kyeni kyambĩĩa kũkena nĩ kĩĩ: Mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1500 aũme amwe me na ũkũmbaũ nĩmatwie kũalyũla Ndeto ya Ngai ithyomonĩ ila syaneenawa nĩ andũ aingĩ. Aingĩ ma aalyũli asu matethisye wĩa ũsu o mesĩ meyĩinda  mũisyonĩ. Namo atongoi ma ndĩni moona ũu mathĩnĩkie mũno. Na kĩtumi kya kũthĩnĩka nũndũ kwosana namo, mũndũ wĩ kĩkĩo kya Ngai akwata Mbivilia nĩ ũndũ ũmwe na wakwata mũio mũthũku mũno wa kũmokita! Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, o ũndũ andũ mambĩĩe kũkwata Mbivilia kwa wingĩ now’o mamĩsomie. Na nũndũ wa kũmĩsoma nĩmambĩĩe kũkũlya makũlyo ta aa: ‘Nĩ va vau Ndetonĩ ya Ngai vawetete ũvoo wa tũalanĩ? Nĩ va ĩwetete atĩ mũthembi ndaĩle kwĩka misa ya mũkw’ũ ate mũĩve? Na nĩ va ĩwetete ĩũlũ wa vovu na kandinoo?’ Atongoi ma ndĩni matalile kĩu ta kũkĩlya nduuthĩ. Nĩ ta meekũlasya andũ ta asu matonya kũũngama ata makamakũlya makũlyo ta asu! Kwoou nĩmatwie kũmosea ĩtambya. Aũme na aka aingĩ nĩmatw’ĩwe kũawa nũndũ wa kũleana na momanyĩsyo ma ĩkanisa, amwe ne ala maumanĩte na Aristotle na Plato. Aĩ na manya kana Aristotle na Plato maĩ asomi matamwĩsĩ Ngai na matwĩe tene o na Yesũ Klĩsto ataasyawa! Atongoi ma ndĩni nĩmo matw’ĩĩaa andũ kũawa na ĩndĩ Silikalĩ ĩimoaa. Meekaa ũu nĩ kana matũle andũ ngoo maeke kũsoma Mbivilia na kwĩkĩĩa nzika momanyĩsyo moo. Na mavinda maingĩ kĩeleelo kĩu kyoo nĩkyeanĩaa. Ĩndĩ o na vailyĩ oou, andũ amwe maĩ na ũkũmbaũ mayaaĩtĩkĩla kwĩkĩwa wia nĩ Mbaviloni Ĩla Nene. Andũ ta asu maĩ manasama ũw’o ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai na nĩmendaa kũmanya maũndũ maingangĩ! Wĩkwatyo waĩ ũnambĩĩa kwoneka wa andũ ma Ngai kũkombowa maume ndĩninĩ sya ũvũngũ.

14. (a) Nĩ maũndũ meva matumie andũ maelewa ũw’o wa Mbivilia nesanga vakuvĩ na mwaka wa 1870? (b) Elesya ũndũ Mwana-a-asa Russell watw’ĩte kũmantha ũla w’o.

¹⁴ Andũ aingĩ ala maĩ na mea ma kũmanya ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ nĩmakĩĩie nthĩ ingĩ, kũla maĩ matonya kwĩmanyĩsya Mbivilia mateũthĩnw’a mũno nĩ atongoi ma ndĩni. Mendaa vandũ matonya kũsoma, kwĩmanyĩsya, na kũneenea maũndũ ala meemanyĩsya Mbivilianĩ mateũtavw’a nĩ mũndũ kĩla maĩle kũĩkĩĩa. Nthĩ ĩmwe ĩla mathamĩĩe nĩ Amelika, na kũu nĩkw’o Charles Taze Russell na anyanyae angĩ anini mambĩĩe mũvango wa kwĩmanyĩasya Mbivilia kwa ũliku vakuvĩ na mwaka wa 1870. Mbeenĩ kĩeleelo kya Mwana-a-asa Russell kyaĩ kũmanya nĩ ndĩni yĩva katĩ wa ndĩni ila syaĩ kw’o yamanyĩasya ũla w’o. Nĩwasianĩisye nesa kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya na momanyĩsyo ma ndĩni syĩ kĩvathũkany’o, o na ila ite sya Kĩklĩsto. Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ nĩwamanyie vai ndĩni o na ĩmwe yaatĩĩaa vyũ Ndeto ya Ngai. Ĩvinda yĩmwe Russell nĩwoombanie na atongoi amwe ma ndĩni e na wĩkwatyo wa kana nĩmekwĩtĩkĩla ũw’o ũla we e na ala anyanyae make memanyĩĩtye Mbivilianĩ, na ĩndĩ mamanya ũu maithi kũmanyĩsya maũndũ asu makanisanĩ moo. Ĩndĩ atongoi asu mayaaendeew’a. Na kwoou Amanyĩw’a asu ma Mbivilia maĩ no nginya metĩkĩlane na ũw’o ũũ wa vata: Mayaĩ mesa kwĩthĩwa na ngwatanĩo na andũ matw’ĩte vyũ kũlũmany’a na ndĩni sya ũvũngũ.—Soma 2 Akolintho 6:14.

15. (a) Aklĩsto mataviwe nĩ Mbaviloni Ĩla Nene ĩndĩĩ? (b) Nĩ makũlyo meva meũsũngĩwa ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁵ Kũvikĩĩa vau nĩtwoona kana Aklĩsto ma w’o mataviwe nĩ Mbaviloni kavinda kakuvĩ ĩtina wa kĩkw’ũ kya mũtũmwa wa mũthya. Ĩndĩ ve o makũlyo mekumĩla ta: Ve ũĩkĩĩthyo ũngĩ wĩva ũkwonany’a kana myaka mĩongo ĩana ũna tũtavikĩte mwaka wa 1914, etĩkĩw’a mauta maendeee kũkombowa kuma Mbaviloni Ĩla Nene? Kwa w’o Yeova nĩweew’ĩthiw’e woo nĩ athũkũmi make nĩkwĩthĩwa atĩ nĩmaolile kĩthito kyoo kya kũtavany’a ĩvindanĩ ya ũla Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe? Na ĩvindanĩ yĩu ve ana-a-asa amwe maitũ malikile kaũnĩ na matuma Yeova aeka kũmaathima? Na ĩndĩ ethĩwa Aklĩsto mataviwe nĩ ndĩni sya ũvũngũ kwambĩĩa mwaka wa 100 na kĩndũ Klĩsto aminĩte kũsyawa, makomboiwe ĩndĩĩ? Asu nĩ makũlyo maseo twaĩle kũsũanĩa, na nĩmasũngĩĩtwe ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe.