KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA KYA 45
WATHI 138 Andũ Ala Akũũ Nĩ ma Vata Mũno
Kĩla Ndeto sya Mũthya sya Aũme Aĩkĩĩku Iũtũmanyĩsya
“Ũĩ wĩ kwa andũ akũũ, na ũmanyi mĩthenyanĩ mingĩ.” —YOVU 12:12.
KĨLA KĨNEENEWE
Yĩla twamwĩwʼa Yeova Ngai, nĩtũkwataa moathimo maingĩ yu tũĩ na ĩvinda yũkĩte tũkakwata thayũ wa tene na tene.
1. Nĩkĩ tũkwasya kana andũ ala akũũ no matũmanyĩsye maũndũ ma vata?
ITHYONTHE nĩtwendaa ũtao nĩ kana twĩke motwi ma vata thayũnĩ. Na no tũũkwate kuma kwa atumĩa ma kĩkundi na Aklĩsto angĩ aimu kĩ-veva. Ethĩwa nĩ akũũ kwĩ ithyĩ, tũyaĩlĩte kwona ũtao woo ta ũtesa kũtũtethya ũmũnthĩ. Yeova nĩwendaa twĩmanyĩsye kuma kwoo. Methĩĩtwe na ĩvinda yingĩ ya kwĩmanyĩsya maũndũ maingĩ kwĩ ithyĩ, na kĩu nĩkĩtumĩte methĩwa na ũtũĩka, ũmanyi, na ũĩ.—Yovu 12:12.
2. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?
2 Ĩvindanĩ ya tene, Yeova nĩwatũmĩie aũme maĩ akũũ na aĩkĩĩku kwĩkĩa vinya na kũtongoesya andũ make. Kwa ngelekanyʼo, nĩwatũmĩie Mose, Ndaviti, na mũtũmwa Yoana. Mekalĩte mavinda me kĩvathũkanyʼo na maũndũ moo maĩ kĩvathũkanyʼo vyũ. Ĩvinda ĩkuvĩ matanakwʼa, nĩmanengie andũ ma mũika ũtao mũseo. Kĩla ũmwe woo nĩwakindĩlĩĩile vata wa kũmwĩwʼa Ngai. Na Yeova nĩwaandĩkĩthisye ndeto syoo Mbivilianĩ nĩ kana itũmanyĩasye. Twĩthĩwe twĩ ma mũika kana twĩ akũũ, no tũtetheke twaatĩĩa ũtao woo. (Alo. 15:4; 2 Tim. 3:16) Ĩsomonĩ yĩĩ, twĩneenea ndeto sya mũthya sya aũme asu atatũ na tũyona kĩla itonya kũtũmanyĩsya.
‘ŨKEKALA THAYŨ’
3. Mose aĩ na ianda syĩva?
3 Mose amũthũkũmaa Yeova na ngoo yake yonthe. Aĩ mwathani, mũsili, mũtongoi, na mũandĩki. O na nĩweemanyĩĩtye maũndũ maingĩ thayũnĩ wake! Eka ũu, nĩwatongoeisye mbaĩ ya Isilaeli kuma ũkombonĩ Misili na oona Yeova ayĩka syama mbingĩ. Ũndũ ũngĩ nĩ kana Yeova nĩwamũveveeie aandĩka mavuku ma mbee atano ma Mbivilia, Savuli ya 90, na no kwĩthĩwa no we waandĩkie Savuli ya 91. O na nĩvatonyeka akethĩwa no we waandĩkie ĩvuku ya Yovu.
4. Mose eekĩie vinya aaũ, na nĩkĩ?
4 Kavinda kakuvĩ Mose atanakwʼa, e na myaka 120, nĩweetie Aisilaeli onthe na amalilikanyʼa maũndũ ala moonete Yeova aimeka. Amwe moo me ma mũika nĩmoonete syama mbingĩ ila Yeova weekĩte na ũndũ wasilĩile Amisili. (Kuma 7:3, 4) Kwa ngelekanyʼo, nĩmoonie Yeova aiaanyʼa kĩwʼũ Ũkanganĩ Mũtune na mesĩla vo, na masyoka moona ayananga Valao na ita syake syonthe. (Kuma 14:29-31) Na yĩla maĩ weũnĩ, nĩmoonete ũndũ Yeova wamasũvĩaa na wamathĩnĩkĩaa. (Kũt. 8:3, 4) Na yu nũndũ makilyĩ kũlika ĩla Nthĩ ya Watho, Mose nĩwoosie mwanya ũsu amekĩe vinya atanakwʼa. a
5. Ndeto sya mũthya sya Mose ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 30:19, 20, syanengie Aisilaeli ũĩkĩĩthyo wĩva?
5 Mose aisye ata? (Soma Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 30:19, 20.) Nĩwalilikanilye andũ ma mbaĩ ya Isilaeli kana maĩ na wĩkwatyo mũseo wa ĩvinda yũkĩte. Nũndũ wa ũathimo wa Yeova, maĩ matonya kwĩkala ĩvinda yĩasa nthĩnĩ wa ĩla nthĩ wamathĩte. Nthĩ ĩsu yaĩ mbanake, na nĩyeethĩawa na mosyao maingĩ. Mose aisye ũũ aielesya ĩũlũ wayo: “[Nĩ] ndũa nene na nzeo, ĩla ũtaaka we, na nyũmba syusĩe syĩndũ syonthe nzeo, ila ũtaausũsya, na ithima mbĩnze, ila ũtaaĩnza, na mĩũnda ya mĩsavivũ na mĩthata, ĩla ũtaavanda.”—Kũt. 6:10, 11.
6. Nĩkĩ Ngai waekie mbai ingĩ ikĩlye Aisilaeli vinya?
6 O na ĩngĩ, Mose nĩwakanisye Aisilaeli. Ameie kana yaĩ no nginya mewʼe mĩao ya Yeova ethĩwa nĩmendaa kũendeea kwĩkala nthĩnĩ wa nthĩ ĩsu ĩseũvĩte ũu. O na nĩwamekĩie vinya ‘manyuve thayũ’ kwa kũmwĩthukĩĩsya Yeova na “kũlũmanʼya nake.” Ĩndĩ Aisilaeli mayaamwĩwʼa Yeova. Nũndũ wa ũu, nĩwaekie Aasuli na Ambaviloni mamakĩlye vinya na mamatava mamatwaa nthĩ ingĩ.—2 Asu. 17:6-8, 13, 14; 2 Mav. 36:15-17, 20.
7. Ndeto sya Mose syĩtũmanyĩsya kyaũ? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
7 Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Tweethĩwa twĩ ewi, tũkatangĩĩa mathayũ maitũ. O tondũ Aisilaeli maĩ vakuvĩ kũlika ĩla nthĩ ya watho, o naitũ tũkilyĩ kũlika ĩla nthĩ nzaũ Ngai ũtwathĩte, vala tũkona aitwʼĩkĩthya maũndũ meu. (Isa. 35:1; Luka 23:43) Ĩvindanĩ yĩu, Ndevili na ndaimoni syake maikethĩwa vo. (Ũvu. 20:2, 3) O na ndĩni sya ũvũngũ, ila imanyĩasya ũvũngũ ĩũlũ wa Yeova, iikethwa vo ĩngĩ. (Ũvu. 17:16) Eka ũu, silikalĩ sya andũ ila ithĩnasya laiaa syasyo iikethwa vo. (Ũvu. 19:19, 20) Yeova ndaketĩkĩlya andũ alei mekale nthĩ nzaũ. (Sav. 37:10, 11) Andũ kĩla vandũ makaatĩĩaa mĩao mĩlũngalu ya Yeova, na kwoou kũkeethĩawa na ngwatanĩo na mũuo. Na kĩu kĩkatuma andũ methĩwa mendanĩte na maĩkĩĩanĩe. (Isa. 11:9) Mwa tweteele ĩvinda yĩu na mea maingĩ mũno! Na twaendeea kũmwĩwʼa Yeova, tũikekala nthĩ nzaũ o myaka maana meana ũna tu ĩndĩ tũkekala vo tene na tene.—Sav. 37:29; Yoa. 3:16.
Twamwĩwʼa Yeova, tũkeethĩwa tũtonya kwĩkala nthĩ nzaũ tene na tene, ĩndĩ ti o myaka maana meana ũna (Sisya kalungu ka 7)
8. Watho wa kwĩkala thayũ tene na tene watetheeisye ata mwana-a-asa ũmwe weethĩĩtwe e misonalĩ kwa ĩvinda ĩasa? (Yuta 20, 21)
8 Twaendeea kũvindĩĩsya ĩũlũ wa watho ũla Ngai ũtwathĩte wa kwĩkala thayũ tene na tene, kĩu kĩkatũtetheeasya tũendeee kũlũmanyʼa nake o na twakwatwa nĩ matatwa meva. (Soma Yuta 20, 21.) O na ĩngĩ, watho ũsu no ũtũtetheesye tũkakĩlya vinya mawonzu ala twĩ namo. Mwana-a-asa ũmwe wĩthĩĩtwe e misonalĩ Africa kwa ĩvinda yĩasa na wangʼangʼanaa na wonzu mũna aisye: “Kũmanya kana wonzu wakwa waĩ ũtonya kũtuma ndatanĩa thayũ tene na tene kwatumie nĩka kyonthe kĩla ndonya nĩ kana nũkitane nawʼo na nĩnamũvoyie Yeova na kĩthingʼĩĩsyo. Na nũndũ nĩwandetheeisye, nĩnavotie kũũkĩlya vinya.”
‘ŨKAATHIMĨKA’
9. Ndaviti akwatiwe nĩ mathĩna meva?
9 Ndaviti aĩ mũsumbĩ mũseo. O na aĩ mwini, mũandĩki wa voemu, ngũmbaũ ya kaũ, na mwathani. Ndaviti nĩwakwatiwe nĩ mawetu maingĩ. Kwa myaka mingĩ, ekalaa evithĩte ndakoawe nĩ Mũsumbĩ Saũlo. Na ĩtina wa kũtwʼĩka mũsumbĩ, yaĩ no nginya akĩĩe kũndũ kũngĩ nĩ kana ovosye thayũ wake nũndũ mwanae, Avisalomu, nĩwendaa kũmũvena ũsumbĩ. O na kau Ndaviti nĩwakwatĩtwe nĩ mathĩna maingĩ na nĩweekie naĩ ngito, aendeeie kũlũmanyʼa na Yeova nginya yĩla wakwie. Yeova aisye kana we aĩ “mũndũ wĩtĩkĩlĩkĩte ngoonĩ [yake].” Vate nzika, nĩtwaĩlĩte kũatĩĩa ũtao mũseo wa Ndaviti.—Meko 13:22; 1 Asu. 15:5.
10. Nĩkĩ Ndaviti wataie mwana wake, Solomoni, ũla waĩ atwʼĩke mũsumbĩ ĩtina wake?
10 Kwa ngelekanyʼo, kwasũanĩa ũtao ũla Ndaviti wanengie mwanae, Solomoni, ũla waĩ atwʼĩke mũsumbĩ ĩtina wake. Yeova nĩwanyuvie Solomoni ake ĩkalũ nĩ kana andũ mamũthaithĩae vo. (1 Mav. 22:5) Wĩa ũsu waĩ mwingĩ na yaĩ no nginya Yeova amũtetheesye kũtongoesya mbaĩ ĩsu. Kwoou Ndaviti amũnengie ũtao wĩva? Ekai twone.
11. Kwosana na ĩandĩko ya 1 Asumbĩ 2:2, 3, Ndaviti anengie Solomoni ũtao wĩva, na ndeto isu syeanĩie ata? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
11 Ndaviti aisye ata? (Soma 1 Asumbĩ 2:2, 3.) Ndaviti atavisye mwanae, Solomoni, kana amwĩwʼa Yeova, akaathimĩka maũndũnĩ onthe ala ũkwĩka. Na kwa myaka mingĩ, Yeova nĩwamũathimie mũno. (1 Mav. 29:23-25) Kwa ngelekanyʼo, nĩwaakie ĩkalũ yanake mũno, aandĩka mavuku amwe ma Mbivilia, na ndeto syake niwetetwe kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo Mbivilianĩ. O na ĩngĩ, nĩweesĩkĩe mũno nũndũ aĩ mũĩ na aĩ mũthwii. (1 Asu. 4:34) Ĩndĩ o tondũ Ndaviti wawetete, Solomoni esaa kũendeea nesa o amwĩwʼa Yeova Ngai. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana yĩla wakũie, nĩwambĩĩie kũthaitha ngai ingĩ! Yeova ndaatanĩthwʼa nĩ ũndũ ũsu, na kwoou nĩwaekie kũmũnenga ũĩ na weethĩa ndatonya kũtongoeasya andũ nesa na kũatĩĩa ũsili wa katĩ.—1 Asu. 11:9, 10; 12:4.
Ndeto sya mũthya ila Ndaviti watavisye mwana wake, Solomoni, syĩtũtetheesya kũmanya kana twamwĩwʼa Yeova, akatũnengae ũĩ wa kwĩka motwi maseo (Sisya kalungu ka 11-12) b
12. Ndeto sya Ndaviti syĩtũmanyĩsya kyaũ?
12 Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Twamwĩwʼa Yeova, tũkaathimĩkaa. (Sav. 1:1-3) Nĩ wʼo kana Yeova ndatwathĩte kũtũnenga malĩ kana kũtuma twĩthĩwa twĩsĩkĩe mũno ta Solomoni. Ĩndĩ twamwĩwʼa, akatũnengae ũĩ nĩ kana twĩkae motwi maseo. (Nth. 2:6, 7; Yak. 1:5) Myolooto yake no itũtetheesye yĩla tũkwĩka motwi ĩũlũ wa wĩa, kĩsomo, maũndũ ma kwĩtanĩthya, na mbesa. Twaatĩĩa ũtao wake, tũkeevathanaa na maũndũ ala matonya kwananga ngwatanĩo yitũ nake, na tũkakwata thayũ wa tene na tene. (Nth. 2:10, 11) O na ĩngĩ, tũkeethĩawa na anyanya aseo. Eka ũu, mĩsyĩ yitũ ĩkeethĩawa na ũtanu.
13. Nĩ kyaũ kyatetheeisye Carmen kũendeea nesa?
13 Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Carmen, ũla wĩkalaa Mozambique, asũanĩaa kĩsomo kya ĩũlũ nĩkyo kĩtonya kũtuma aendeea nesa thayũnĩ. Kwoou nĩwaendie yunivasiti nĩ kana asomee maũndũ ma kũsola myako. Aandĩkie ũũ: “Nĩnatanĩaa maũndũ ala neemanyĩasya. Ĩndĩ kĩu kyakuaa ĩvinda yakwa yingĩ na vinya wakwa mwingĩ. Naendaa sukulu saa ũmwe na nusu sya kwakya na ndyĩnũka saa kũmi na ilĩ sya ĩ ya wĩoo. Ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kũthi maũmbanonĩ, na kwoou ngwatanĩo yakwa na Yeova nĩyonzie. Neethĩie kana nathũkũmaa mavwana elĩ.” (Mt. 6:24) Carmen nĩwavoyie ĩũlũ wa ũndũ ũsu na eeka ũkunĩkĩli mavukunĩ maitũ. Ongelete kwasya: “Ĩtina wa kũnengwa ũtao mũseo nĩ atumĩa ma kĩkundi na inyia-akwa, nĩnatwie kuma yunivasiti na nalika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Kĩu nĩkyatumie nĩka motwi maseo thayũnĩ, na ndyĩlilaa o na vanini.”
14. Mose na Ndaviti matũmanyĩisye ũndũ wĩva wa vata?
14 Mose na Ndaviti nĩmamwendete Yeova na nĩmeesĩ kana nĩ ũndũ wa vata vyũ kũmwĩwʼa. Nĩkyo kĩtumi ndetonĩ syoo sya mũthya mathangaaisye ala angĩ maatĩĩe ngelekanyʼo yoo na maiendeea kũlũmanyʼa na Yeova. O na nĩmamanengie ũkanyʼo mamea kana malea kũlũmanyʼa na Yeova, esaa kũmatia na mailea kũkwata moathimo make. Ũtao ũsu nũtũkonetye o na ũmũnthĩ. Myaka maana maingĩ ĩtina wa vau, mũthũkũmi ũngĩ wa Yeova nĩwoonanisye kana nĩ ũndũ wa vata tũendeee kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku.
“NDI NA ŨTANU ŨNGĨ MWINGĨ ŨVĨTŨKĨTE ŨŨ”
15. Nĩ maũndũ meva mũtũmwa Yoana weeyoneie?
15 Yoana aĩ mũtũmwa ũla wendetwe vyũ nĩ Yesũ Klĩsto. (Mt. 10:2; Yoa. 19:26) Nĩwaendanasya na Yesũ e ũtavanyʼanĩ wake kũũ ĩũlũ wa nthĩ, nĩweeyoneie syama ila weekie, na nĩwalũmanilye nake o na yĩla maũndũ maĩ momũ. Nĩwoonie Yesũ ayũawa na nĩwamwonie ĩtina wa kũthayũũkwʼa. O na nĩwoonie kĩkundi kya Kĩklĩsto kĩyĩana, na ekalile thayũ ĩvinda yĩasa nginya oona ũvoo mũseo “[ũitavanywʼa kwa] syũmbe syonthe ungu wa ĩtu.”—Ako. 1:23.
16. Naaũ matethekete nĩ valũa ila Yoana waandĩkie?
16 Yoana aangĩe kũkwʼa, nĩwakwatie kĩanda kya kũandĩka Ndeto ya Ngai. Kwa ngelekanyʼo, nĩwaveveeiwe kũandĩka “ũvuanyʼo wa Yesũ Klĩsto” ũla waĩ wa kũtelemya mũno. (Ũvu. 1:1) Na nĩwaandĩkie ĩvuku ya ũvoo mũseo yĩla yĩtanĩwʼe na ĩsyĩtwa yake. O na nĩwaveveeiwe kũandĩka valũa itatũ. Valũa wake wa katatũ aandĩkĩie Mũklĩsto mũĩkĩĩku weetawa Kaio, ũla wamwendete mũno, o ta mwana wake. (3 Yoa. 1) Ĩvindanĩ yĩu, no nginya ethĩwe aĩ na Aklĩsto angĩ aingĩ wamendete mũno, o ta syana syake. Ndeto sya mũndũũme ũsu mũkũũ na mũĩkĩĩku nĩsyĩthĩĩtwe iyĩkĩa vinya aatĩĩi ma Klĩsto o na kũvika ũmũnthĩ.
17. Kwosana na 3 Yoana 4, nĩ kyaũ kĩtũeteae ũtanu mwingĩ?
17 Yoana aandĩkie kyaũ? (Soma 3 Yoana 4.) Valũanĩ wa Yoana wa katatũ, aisye kana nĩwatanaa mũno kwona ana-a-asa na eĩtu-a-asa make maimwĩwʼa Ngai. Aitwʼĩka nĩwaandĩka valũa ũsu, andũ amwe nĩmanyaĩĩkasya momanyĩsyo ma ũvũngũ na kĩu nĩkyaetie mũaanĩko kĩkundinĩ. Ĩndĩ o na vailye ũu, ve o amwe ‘maendaa nthĩnĩ wa ũla wʼo.’ Nĩmamwĩwʼaa Yeova na nĩmaendaa “kwosana na mĩao yake.” (2 Yoa. 4, 6) Aklĩsto asu aĩkĩĩku nĩmamũtanĩthasya Yoana, ĩndĩ ũla mamũtanĩthasya mũnango nĩ Yeova.—Nth. 27:11.
18. Ndeto sya Yoana syĩtũmanyĩsya kyaũ?
18 Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Twalũmanyʼa na Yeova, tũkekalaa twĩ atanu na tũkatumaa angĩ o namo matana. (1 Yoa. 5:3) Kwa ngelekanyʼo, nĩtũtanaa twamanya kana nĩtũmũtanĩthasya Yeova. Nake nũtanaa yĩla woona twaleana na maũndũ mathũku na twaatĩĩa kĩla kĩ Ndetonĩ yake. (Nth. 23:15) O namo alaĩka nĩmatanaa. (Luka 15:10) Naitũ no tũtane mũno yĩla twoona ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ maiendeea kũlũmanyʼa na Yeova, na mũno mũno yĩla meũthĩnwʼa kana meũtatĩka kwĩka ũndũ mũthũku. (2 Ath. 1:4) Na ĩndĩ yĩla nthĩ ĩno nthũku ya Satani ĩkaanangwa, tũkatana mũno kũmanya kana nĩtwalũmanilye na Yeova.
19. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Rachel aisye ata ĩũlũ wa kũmanyĩsya ala angĩ ũwʼo? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
19 Yĩla twamanyĩsya angĩ ĩũlũ wa Yeova, nĩtwĩthĩawa na ũtanu mwingĩ mũno. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Rachel wĩkalaa Dominican Republic ewʼaa kĩ kĩanda kya mwanya mũno kũmanyĩsya angĩ ĩũlũ wa Ngai witũ, Yeova. Avindĩĩsya andũ ala ũtetheesye makambĩĩa kũmũthaitha Yeova, aĩtye: “Nditonya kũelesya nesa ũtanu ũla nĩthĩawa nawʼo yĩla noona mũndũ aimwenda Yeova, aimwĩkwatya vyũ, na ayĩka moalyũku thayũnĩ wake nĩ kana amwendeesye. Ũtanu ũla ngwataa nĩ mwingĩ vyũ naũelekanyʼa na kĩthito o na kĩva nĩkĩaa kana maũndũ o na meva ala nĩyĩimaa nĩ kana nĩmamanyĩsye.”
Nĩtũkwataa ũtanu yĩla twamanyĩsya ala angĩ kũmwenda na kũmwĩwʼa Yeova (Sisya kalungu ka 19)
TETHEKA NĨ NDETO SYA MŨTHYA SYA AŨME AĨKĨĨKU
20. Tũtutenyʼe na Mose, Ndaviti, na Yoana maũndũnĩ meva?
20 Mose, Ndaviti, na Yoana maĩ thayũ ĩvinda yĩ kĩvathũkanyʼo na yĩĩ yitũ na maũndũ moo maĩ kĩvathũkanyʼo na maitũ. Ĩndĩ nĩtũtutenyʼe namo maũndũnĩ maingĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩtũthaithaa Ngai ũla wa wʼo. O na ĩngĩ, nĩtũmũvoyaa Yeova, tũkamwĩkwatya, na tũkamantha ũtao wake. Eka ũu, o ta aũme asu, tũi na nzika kana Yeova nũathimaa mũno ala mamwĩwʼaa.
21. Ala maatĩĩaa ũtao wa ala aũme atatũ twaneenea makakwata moathimo meva?
21 Ekai ĩndĩ tũtwʼe vyũ kũatĩĩa ũtao wa aũme asu na tũyĩwʼaa mĩao ya Yeova. Tweeka ũu, tũkaathimĩkaa maũndũnĩ onthe ala tũkwĩka. O na ĩngĩ, ‘tũkekala thayũ’ tene na tene. (Kũt. 30:19, 20) Eka ũu, tũkeethĩawa twĩ atanu nũndũ nĩtũmwendeeasya Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, ũla wĩanĩasya mawatho make nesa vyũ kwa nzĩa o na tũtesa kũisũanĩa.—Aev. 3:20.
WATHI 129 Tũendeee Kũmĩĩsya
a Aisilaeli aingĩ ala moonie syama ila Yeova weekie Ũkanganĩ Mũtune mayaalika Nthĩ ya Watho. (Mot. 14:22, 23) Yeova aisye kana aũme onthe ala maĩ na myaka 20 na kwambata, ala maandĩkĩthĩtwʼe, maĩ makwʼĩĩe weũnĩ. (Mot. 14:29) Ĩndĩ Yosua, Kalevu, na Aisilaeli angĩ ala matavikĩtye myaka 20, na angĩ ma mbaĩ ya Livai nĩmavonokie na moona Yeova aianĩsya watho wake yĩla maingie Ũsĩ wa Yolotani na malika Kanaanĩ.—Kũt. 1:24-40.
b MAELESYO MA VISA: Kwʼokonĩ kwa aka: Ndaviti ainenga mwana wake, Solomoni, ũtao. Kwʼokonĩ kwa aũme: Ana-a-asa na eĩtu-a-asa me Sukulunĩ ya Mavainia maitanĩa kũkwata ũĩ wa Yeova.
