1. Yĩla twasũanĩa mũĩkĩĩo ũla Avalaamu waĩ nawʼo, nĩ ĩkũlyo yĩva tũtonya kwĩkũlya?

 O NA kau andũ aingĩ nĩmewʼĩte ĩũlũ wa Avalaamu, no anini mamwĩsĩ nesa. Ĩndĩ we nũmwĩsĩ nesa. Kwa ngelekanyʼo, nĩwĩsĩ etĩtwe “ĩthe wa onthe ala me na mũĩkĩĩo.” (Alo. 4:11) Ĩndĩ nĩvatonyeka ũkekũlya-ĩ, ‘Yo no nĩatĩĩe ngelekanyʼo yake na ndyĩthĩwa na mũĩkĩĩo ta ũla waĩ nawʼo?’ Ĩĩ, ũsu nĩ ũndũ ũtonyeka.

2. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata twĩmanyĩsye ĩũlũ wa Avalaamu? (Yakovo 2:​22, 23)

² Ũndũ ũmwe tũtonya kwĩka twĩthĩwe na mũĩkĩĩo ta wa Avalaamu nĩ kwĩmanyĩsya ĩũlũ wake. We nĩwamwĩwie Ngai kwa kũthamĩĩa nthĩ yĩ vaasa, kwĩkala maeemanĩ kwa myaka mingĩ, na kwĩthĩwa eyũmbanĩtye kũmũthemba mwanae, Isaka, ũla wamwendete. Maũndũ asu moonanisye kana aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu. Nũndũ wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo wĩ na meko, nĩweetĩkĩlilwe nĩ Ngai na atwʼĩka mũnyanyae. (Soma Yakovo 2:​22, 23.) Yeova eenda ithyonthe, o vamwe naku, tũtanĩe moathimo asu. Nũndũ wa ũu, nĩwaveveeie aandĩki elĩ ma Mbivilia, ala nĩ Vaulo na Yakovo, mawete ĩũlũ wa Avalaamu. Ekai tũneenee ngelekanyʼo yake, o tondũ ĩwetetwe nthĩnĩ wa Alomi kĩlungu kya 4 na Yakovo kĩlungu kya 2. Ilungu isu iwetete ũndũ wa vata vyũ ĩũlũ wa Avalaamu.

3. Ndeto ila Vaulo na Yakovo maandĩkie masyumisye va?

³ Vaulo na Yakovo maumisye ndeto syoo ĩandĩkonĩ ya Mwambĩlĩlyo 15:​6, yĩla yaĩtye: “Nake [Avalaamu] aĩkĩĩa Yeova;  nake amũtalĩla ũndũ ũsu kwĩthĩwa ũlũngalu.” Kwoou kwa ũkuvĩ, mũndũ mũlũngalu nĩ ũla wĩtĩkĩlĩtwe nĩ Ngai, o na ũtamũtalĩlaa ĩvĩtyo. Nĩ ũndũ wa kwendeesya ta kĩ kũmanya kana Ngai no atalĩle andũ me na naĩ kwĩthĩwa mate na ĩvĩtyo! Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũyenda akwonae oou, na ũsu nĩ ũndũ ũtonyeka. Nĩ kana tũmanye ũu ũtonyeka ata, nĩtwaĩle kwamba kũelewa nĩkĩ watalĩile Avalaamu kwĩthĩwa e mũlũngalu.

4. Nĩ kyaũ kĩtumaa andũ methĩwa mate alũngalu?

⁴ Valũanĩ ũla Vaulo waandĩkĩie Alomi, aisye kana andũ onthe me na naĩ. (Alo. 3:23) Kwoou vatonyeka ata Ngai akendeewʼa nĩ mũndũ na aimũtalĩla kwĩthĩwa e mũlũngalu, kana kwĩthĩwa ate na ĩvĩtyo? Vaulo nĩwatetheeisye Aklĩsto onthe ma wʼo kũkwata ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu atũmĩĩte ngelekanyʼo ya Avalaamu.

5. Nĩkĩ Yeova watalĩile Avalaamu kwĩthĩwa e mũlũngalu? (Alomi 4:​2-4)

⁵ Yeova atalĩile Avalaamu kwĩthĩwa e mũlũngalu ĩvinda yĩla wekalaa Kanaani. Nĩkĩ weekie ũu? Nĩwĩthĩwa eekie ũu nũndũ Avalaamu nĩwaatĩĩaa nesa ĩla Mĩao ya Mose? Ti wʼo o na vanini. (Alo. 4:13) Na kĩtumi nũndũ mbaĩ ya Isilaeli yanengiwe Mĩao ĩsu myaka mbee wa 400 ĩtina wa Ngai kũtalĩla Avalaamu kwĩthĩwa e mũlũngalu. Kwoou nĩkĩ we Ngai wamũtalĩile kwĩthĩwa e mũlũngalu? Eekie kũmwonyʼa ũseo mwingĩ nũndũ wa mũĩkĩĩo wake.—Soma Alomi 4:​2-4.

6. Yeova atonya ata kũtalĩla mũndũ wĩ na naĩ kwĩthĩwa e mũlũngalu?

⁶ Vaulo aisye kana yĩla mũndũ wamũĩkĩĩa Ngai, “mũĩkĩĩo wake ũtalawa kwĩthĩwa nĩ ũlũngalu.” (Alo. 4:5) Aendeeie kwasya: “O tondũ Ndaviti o nake ũneenete ĩũlũ wa ũtanu wa mũndũ ũla Ngai ũmũtalĩlaa ũlũngalu vate meko, akasya: ‘Nĩ atanu ala maekeetwe meko moo mathũku na ala naĩ syoo ivwʼĩkĩtwe; nĩ mũtanu mũndũ ũla Yeova ũtakamũtalĩla naĩ yake nongi.’” (Alo. 4:​6-8; Sav. 32:​1, 2) Ngai nũekeaa kana akavwʼĩka naĩ sya ala mamũĩkĩĩa. Amaekeaa vyũ, na ndesaa kũmatalĩla naĩ syoo nongi. Onaa mate na ĩvĩtyo na me alũngalu nũndũ wa mũĩkĩĩo woo.

7. Nĩkĩ athaithi ma tene ma Ngai matalĩilwe kwĩthĩwa me alũngalu?

⁷ O na kau Avalaamu, Ndaviti, na athũkũmi angĩ aĩkĩĩku ma Ngai nĩmatalĩilwe kwĩthĩwa me alũngalu, mo maĩ o andũ me na naĩ. Ĩndĩ nũndũ wa mũĩkĩĩo woo, Ngai amonaa ta mate na ĩvĩtyo, na mũno mũno amaelekanyʼa na ala matamũthaithaa. (Aev. 2:12) Valũanĩ ũla Vaulo waandĩkĩie Alomi, oonanisye nesa kana no nginya mũndũ ethĩwe na mũĩkĩĩo nĩ kana atwʼĩke mũnyanya wa Ngai. Ũu nowʼo vailye kwa Avalaamu na Ndaviti, na nowʼo vailye kwitũ.

8-9. Andũ amwe meyusũĩĩsye maũndũ meva ma ũvũngũ ĩũlũ wa ndeto sya Vaulo na Yakovo, na nĩkĩ?

⁸ Kwa myaka maana maingĩ, atongoi ma ndĩni ila syĩyĩtaa sya Kĩklĩsto methĩĩtwe maikananĩa mũno ĩũlũ wa vata wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na vata wa kwĩthĩwa na meko. Amwe mamanyĩasya kana nĩ kenda ũtangĩĩwe, kĩla waĩlĩte kwĩka no kũmũĩkĩĩa Mwĩaĩi Yesũ Klĩsto. Nĩvatonyeka ũkethĩwa wĩwʼĩte mayasya, “Mwose Yesũ nĩ kana ũtangĩĩwe.” O na nĩvatonyeka makaweta ndeto ii sya Vaulo: “Mũndũ ũla Ngai  ũmũtalĩlaa ũlũngalu vate meko.” (Alo. 4:6) Namo angĩ maasya no wĩtangĩĩe wathokea kũndũ kũla ĩkanisa yonaa ta kũtheu na weethĩwa na meko maseo. Nĩvatonyeka makethĩwa mateteaa ũndũ ũsu kwa kũweta ndeto ii syĩ Yakovo 2:24: “Mũndũ atalĩlawa ũlũngalu kwĩsĩla meko ĩndĩ ti kwĩsĩla mũĩkĩĩo wʼoka.”

⁹ Nũndũ wa mawoni asu elĩ matavwʼanene, kĩu nĩkĩtumĩte andũ amwe masomeete maũndũ ma Mbivilia masya kana Vaulo na Yakovo mayaakwatĩanĩa ĩũlũ wa mũĩkĩĩo na meko. Atongoi ma ndĩni nĩmatonya kwasya Vaulo aĩkĩĩaa kana mũndũ atalĩlawa kwĩthĩwa e mũlũngalu nũndũ wa mũĩkĩĩo wĩ wʼoka, nake Yakovo aĩkĩĩaa kana meko nĩ ma lasima nĩ kana mũndũ etĩkĩlwe nĩ Ngai. Vulovesa ũmwe wa maũndũ ma ndĩni aisye ũũ ĩũlũ wa ũndũ ũsu: “Yakovo ndaeleetwe nesa nĩkĩ Vaulo wathingĩlĩĩile kana [mũndũ atalĩlawa ũlũngalu] nũndũ wa mũĩkĩĩo wʼoka ĩndĩ ti meko.” Ĩndĩ Yeova nĩwe waveveeie Vaulo na Yakovo maandĩka maũndũ ala maandĩkie. (2 Tim. 3:16) Kwoou no nginya vethĩwe ve nzĩa ya kũkwatĩanĩsya kĩla maandĩkie. Nĩ kana tũelewe, no nginya tũsũanĩe mĩsoa ĩla ĩthyũlũlũkĩte maandĩko asu.

10. We Vaulo awetaa mũno mũno “mawĩa” meva? (Alomi 3:​21, 28) (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹⁰ Nĩ meko, kana “mawĩa,” meva Vaulo wawetie nthĩnĩ wa Alomi kĩlungu kya 3 na kya 4? Mũno mũno awetaa “mawĩa ala mĩao ĩwetete,” na mĩao ĩsu nĩ ĩla ya Mose yanenganiwe Kĩĩmanĩ kya Sinai. (Soma Alomi 3:​21, 28.) Nĩvatonyeka ũkethĩa ĩvindanĩ ya Vaulo, Aklĩsto amwe Ayuti moonaa ve vinya kwĩtĩkĩla kana Mĩao ya Mose na  mawĩa ala Mĩao ĩsu yawetete nĩmavetetwe. Kwoou Vaulo atũmĩie ngelekanyʼo ya Avalaamu kũĩkĩĩthya kana mũndũ ndatalĩlawa kwĩthĩwa e mũlũngalu nũndũ wa ‘mawĩa ala mĩao yawetete.’ Ĩndĩ kĩu kĩthĩawa nũndũ wa mũĩkĩĩo. Kũmanya ũu nĩkũtwĩkĩaa vinya. Kũtũĩkĩĩthasya kana nĩ ũndũ ũtonyeka tũketĩkĩlwa nĩ Ngai twamũĩkĩĩa na twaĩkĩĩa Klĩsto.

11. Nĩ “meko” meva Yakovo wawetaa?

¹¹ Kĩvathũkanyʼo na ũu, “meko” ala mawetetwe nthĩnĩ wa Yakovo kĩlungu kya 2 ti ũndũ ũmwe na kĩla Vaulo weetie “mawĩa ala mĩao ĩwetete.” Yakovo awetaa meko, kana mawĩa, ala Aklĩsto mekaa kĩla mũthenya. Meko ta asu nĩmo monanasya ethĩwa Mũklĩsto nũmũĩkĩĩe Ngai kuma ngoonĩ kana ndamũĩkĩĩe. Ekai twone ngelekanyʼo ilĩ Yakovo watũmĩie.

12. Yakovo oonanisye ata ũndũ mũĩkĩĩo na meko ikonanĩtye? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹² Ngelekanyʼonĩ ya mbee, Yakovo aneeneie vata wa Aklĩsto kwĩthĩwa mate na kyende. Aeleisye ũndũ ũsu kwa kũtũmĩa ngelekanyʼo ya mũndũ woonisye kyende mũndũ waĩ mũthwii ĩndĩ amũkua naĩ mũndũ waĩ ngya. Yakovo awetie kana no kwĩthĩwa mũndũ ũsu oonaa ta waĩ na mũĩkĩĩo, ĩndĩ kwa wʼo meko make nĩmoonanisye ũu? (Yak. 2:​1-5, 9) Ngelekanyʼonĩ ya kelĩ, Yakovo awetie mũndũ woonie ‘mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa e na thĩna wa ngũa kana wa lĩu,’ ĩndĩ alea kũmũtetheesya. O na ethĩwa mũndũ ũsu aasya e na mũĩkĩĩo, ndwaĩ na meko; kwoou waĩ vathei. O tondũ Yakovo waandĩkie, “mũĩkĩĩo ũte na meko nĩ mũkwʼũ.”—Yak. 2:​14-17.

13. Yakovo atũmĩie ngelekanyʼo yĩva kũĩkĩĩthya kana twĩ na vata wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo wĩ na meko? (Yakovo 2:​25, 26)

 ¹³ Yakovo awetie Laavi ta ngelekanyʼo nzeo ya mũndũ waĩ na mũĩkĩĩo wĩ na meko. (Soma Yakovo 2:​25, 26.) Nĩweewʼĩte ĩũlũ wa Yeova na akamanya kana aĩ vamwe na Aisilaeli. (Yos. 2:​9-11) Oonanisye kana aĩ na mũĩkĩĩo wĩ na meko kwa kũsũvĩa ala athiani elĩ maĩ Aisilaeli yĩla mathayũ moo maĩ mũisyonĩ. Na kĩu nĩkyatumie mũndũ mũka ũsu ũtaĩ Mũisilaeli na waĩ mwĩki wa naĩ atalĩlwa kwĩthĩwa e mũlũngalu, o ta Avalaamu. Ngelekanyʼo ya Laavi yĩtũmanyĩsya vata wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo wĩ na meko.

14. Kĩla Vaulo na Yakovo maandĩkie kĩkwatĩanĩe ata?

¹⁴ Vaulo na Yakovo meekie kũelesya mũĩkĩĩo na meko kwa nzĩa ilĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. Vaulo atavasya Aklĩsto Ayuti kana mayĩsa kwĩtĩkĩlwa nĩ Yeova aĩ no kwĩthĩwa nĩmekaa maũndũ ala mawetetwe Mĩaonĩ ya Mose. Nake Yakovo awetaa vata wa Aklĩsto onthe kwonanyʼa mũĩkĩĩo woo kwa kwĩka angĩ meko maseo.

15. Nĩ maũndũ ta meva tũtonya kwĩka tũkonanyʼa kana twĩ na mũĩkĩĩo? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

¹⁵ Yeova ndaĩtye kana ethĩwa nĩtũkwenda kũtalĩlwa kwĩthĩwa twĩ alũngalu, no nginya twĩke o kĩla Avalaamu weekie. Ve maũndũ angĩ maingĩ tũtonya kwĩka tũkonanyʼa kana twĩ na mũĩkĩĩo. No tũthokye ala eũ kĩkundinĩ kitũ, tũkatetheesya ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala me na mathĩna, na tũkeka nesa andũ maitũ ma mũsyĩ. Asu nĩ maũndũ Ngai wĩtĩkĩlĩte na ũathimaa. (Alo. 15:7; 1 Tim. 5:​4, 8; 1 Yoa. 3:18) Ĩndĩ ũndũ ũla mũnene vyũ tũtonya kwĩka tũkonanyʼa kana twĩ na mũĩkĩ ĩo nĩ kũtavanyʼa ũvoo mũseo na kĩthito. (1 Tim. 4:16) Ithyonthe no twonanyʼe kwĩsĩla meko maitũ kana nĩtũĩkĩĩe mawatho ala Yeova ũtwathĩte makeanĩa, na kana nzĩa syake nĩsyo nzeo vyũ. Tweeka ũu, tũikethĩawa na nzika o na vanini kana Ngai akatũtalĩlaa kwĩthĩwa twĩ alũngalu na aitwĩta anyanyae.

16. Wĩkwatyo wa Avalaamu wakonanĩtye ata na mũĩkĩĩo wake?

¹⁶ Ĩvuku ya Alomi kĩlungu 4 nĩyĩwetete ũndũ ũngĩ wa vata tũtonya kwĩmanyĩsya kuma kwa Avalaamu, nawʼo nĩ vata wa kwĩthĩwa na wĩkwatyo. Yeova athie Avalaamu kana kwĩsĩla we, “mbaĩ mbingĩ mũno” ikaathimwa. Kwasũanĩa wĩkwatyo ũsu wa mwanya Avalaamu waĩ nawʼo! (Mwa. 12:3; 15:5; 17:4; Alo. 4:17) Ĩndĩ o na Avalaamu e na myaka 100 na Sala e na myaka 90, mayaĩ maakwata mwana ũla mathĩtwe. Kwosana na woni wa mũndũ, vayaĩ vatonyeka makethĩwa na mwana. Vate nzika, yĩu yaĩ ĩtatwa yũmũ mũno kwa Avalaamu. “Ĩndĩ nũndũ wa wĩkwatyo, aĩ na mũĩkĩĩo kana akeethĩwa ĩthe wa mbaĩ mbingĩ.” (Alo. 4:​18, 19) Na kwa wʼo, wĩkwatyo ũsu nĩwesie kwĩanĩa. Nĩwatwʼĩkie ĩthe wa Isaka, mwana ũla weetelete kwa ĩvinda yĩasa.—Alo. 4:​20-22.

17. Twĩsĩ ata kana no tũtwʼĩke anyanya ma Ngai na tũitalĩlwa kwĩthĩwa twĩ alũngalu?

¹⁷ O ta Avalaamu, no twĩtĩkĩlwe nĩ Ngai, akatũtalĩla kwĩthĩwa twĩ alũngalu, na tũyĩthĩwa anyanyae. Na nĩ wʼo nũndũ o na Vaulo aandĩkie: “Ndeto ‘atalĩlwa’ ndyaandĩkwa kwondũ [wa Avalaamu] e weka, ĩndĩ o na kwondũ witũ ala tũkatalĩlwa ũlũngalu, nĩkwĩthĩwa nĩtũmũĩkĩĩĩte We ũla wamũthayũũkisye Yesũ.” (Alo. 4:​23, 24) O ta Avalaamu, o naitũ twaĩlĩte kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo wĩ na meko, o vamwe na wĩkwatyo. Vaulo nĩwaeleisye ĩũlũ wa wĩkwatyo ũsu kĩlungunĩ kya 5 kya Alomi, na kĩu nĩkyo kĩneenewe ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe.