TATA eetawa Arthur na aĩ kĩkĩo kya Ngai. Kwoou ĩla waĩ wa mũika aĩ na mũvango wa kwĩsa kũtw’ĩka mũtavany’a wa Methodist. Ĩndĩ mũvango ũsu aekanie naw’o ĩla wasomie mavuku ma Amanyĩw’a ma Mbivilia na ambĩĩa kũmbana namo. Avatisiwe mwaka wa 1914, e wa myaka 17. Ĩvinda yĩu nĩw’o Kaũ wa Mbee wa Nthĩ Yonthe waĩ mũvyũ mũno, na kwoou nĩweetiwe alike itanĩ sya kaũ. Nũndũ nĩwaleile kũkita, nĩwatw’ĩwe kyovo kya myei ĩkũmi na oovwa yela yeetawa Kingston Penitentiary, yĩla yaĩ Ontario, Canada. Athaw’a nĩwatw’ĩkie kolovota (vainia).

Mwakanĩ wa 1926, Tata, Arthur Guest, nĩwatwaie Hazel Wilkinson. Inyia wa Mami akwatĩte ũw’o mwakanĩ wa 1908. Twasyaiwe twĩ ana, na ninyie wa kelĩ. Nasyaiwe Matukũ 24, Mwei wa 4, 1931. Mũsyĩ witũ nĩwendete mũno kũmũthaitha Yeova, na ndaĩa ĩla Tata wanengete Mbivilia yatumie twenda mũno Ndeto ya Ngai myakanĩ yitũ yonthe. Na ithyonthe nĩtwaendaa ũtavany’a wa nyũmba na nyũmba tũte kũtĩĩa.—Meko 20:20.

Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wambĩĩe mwaka wa 1939, na mwakanĩ ũla waatĩĩe Ngũsĩ sya Yeova nthĩ ya Canada nĩsyakũniwe maluvuku. Syana sukulunĩ sya silikalĩ syatw’ĩkie no syambĩĩaa kwĩka maũndũ ma kũkumya nthĩ ta kũkunamĩa kĩvendela na kwina mbathi sya kũkumya nthĩ. Ĩla maũndũ asu maendeee, nĩ na mũkũũa, Dorothy, nĩtwanengawa mwanya wa kumaalũka kĩlasinĩ. Mũthenya ũmwe nĩnaseng’ie mũno ĩla mwalimũ witũ wambĩkĩĩthisye aivũ kwa kũmbĩta kĩw’ĩla ngũngũũ. Na ĩndĩ tumĩte sukulu syana imwe twasomaa ĩmwe nĩsyambĩĩe kũnumanga na syangũna nginya syambalũkya nthĩ. Ĩndĩ maũndũ asu syambĩkie meekie kũmbĩkĩa vinya nĩendeee ‘kũmwĩw’a Ngai mbee wa kũmew’a andũ.’—Meko 5:29.

Mwei wa 7, mwaka wa 1942, nĩw’o navatisĩwe ĩtanginĩ yaĩ mũũndanĩ waĩthĩaw’a indo. Ĩvinda yĩu naĩ na myaka 11. Kĩla mwaka twavinga sukulu  nĩnoosaa ũvainia (ũla ũmũnthĩ wĩtawa ũvainia mũtetheesya). O na ve mwaka ũmwe noosanie na ana-a-asa atatũ na twathi kũtavya ũvoo andũ matemaa mĩtĩ, ala mekalaa kũndũ kũtaĩ kwaatavanw’a ngalĩko ya ĩũlũ ya Ontario.

Noosie ũvainia wa kĩla ĩvinda Ĩtukũ 1, Mwei wa 5, 1949. Nũndũ ovisi wa ũvonge wa Canada waĩ na mwako, nĩnakũlilw’e nĩtetheesye, na nũndũ wa ũu kwĩ Ĩtukũ 1, Mwei wa 12, nĩnakwatie valũa wa kũthũkũma Mbetheli ya Canada. Ku Mbetheli nanengiwe wĩa wa kũtumbĩthya mavuku, na namanyĩw’a kũtũmĩa masinĩ ya kũtumbĩthya mũthemba wa flatbed. Naaĩwe kũthũkũma ũtukũ kwa ĩvinda ya syumwa iana ũna, na twatumbĩthasya tulakiti yaeleasya ũndũ andũ ma Yeova maendeee kũthĩnĩw’a Canada.

Tũendeangĩe nĩnambĩĩe kũthũkũma Mũvĩanĩ wa Ũthũkũmi. Mũthenya ũmwe nĩ mũvĩanĩ ũsu nĩnaneenie na mavainia mesĩile ovisinĩ wa ũvonge maendete kũtavany’a ngalĩko ya Quebec, kũndũ Ngũsĩ syavĩngawa mũno. Ũmwe wa mavainia asu aĩ Mary Zazula kuma Edmonton, kĩsionĩ kya Alberta. Ĩla Mary na mũkũũe, Joe, mambĩĩe kwĩmanyĩsya Mbivilia nĩmatwie kana maikaeka, na nũndũ wa ũu asyai moo nĩmamalũngilye mũsyĩ. Asyai asu maĩ athaithi ma Orthodox me kĩthito. Mary na Joe mavatisiwe Mwei wa 6, 1951, na myei thanthatũ ĩithela moosa ũvainia. Ĩndĩ mũthenya ũsu naeaa ngewa na mavainia ala mesĩle ovisinĩ nĩnendeeiw’e mũno nĩ ũndũ Mary wendete Yeova mũno wĩana. Na kwoou nathie ngoo yakwa kana valea kwĩsa kumĩla ũndũ mũthũku, ũsu nĩwe mwĩĩtu ũla nĩtwaa. Ĩtina wa myei kenda nĩtwatwaanie mũthenya wa Matukũ 30, Mwei wa 1, 1954. Twaminie o kyumwa kĩmwe na tweetwa tũkamanyĩw’e wĩa wa kũthyũlũlũka. Kuma vu twaminie myaka ĩlĩ tũithyũlũlũka ngalĩko ya ĩũlũ ya Ontario.

Nĩkwĩthĩwa wĩa wa kũtavany’a nthĩ yonthe waendeee kwongeleka mĩtũkĩ mũno, aingĩ nĩmakũlilw’e meyumye matw’ĩke amisonalĩ. Nĩvo ĩndĩ twaisye ethĩwa nĩtũmĩĩasya kwĩkala Canada nakw’o kũthithaa kũkamesya mbalavu, na kũkesa kũka ũmuu mwingĩ ĩvinda ya thano, vai vandũ tũtekala o na ethĩwa vailyĩ ata. Kwoou nĩtwaendie kĩlasi kya 27 kya Sukulu ya Ngileati na twakĩmina Mwei wa 7, 1956. Mwei wa 11 watwĩthĩie twĩ kũla twatũmiwe, nakw’o nĩ nthĩ ya Brazil.

Twavika ovisinĩ wa ũvonge wa Brazil, nĩtwambĩĩe kũmanyĩw’a kĩthyomo kya Portuguese. Twambie kwĩmanyĩsya ndeto nini tũtonya kũtũmĩa kũneena na andũ na tweekĩa kĩlĩkonĩ ũneeni wa ndatĩka ĩmwe wa kũnengane makaseti, na ĩndĩ kuma vau twalika ũtavany’anĩ. Tweeĩtwe kana twakomana na mũndũ ũkwendeew’a tũmũsomee maandĩko ala monanĩtye moathimo ala tũkakwata tũsumbĩkĩtwe nĩ Ũsumbĩ wa Ngai. Mũthenya wa mbee ũtavany’a twakomanie na kĩveti kyeethukĩĩsye nesa mũno, na kwoou nĩnakĩsomeie ĩandĩko ya Ũvuan’yo 21:3, 4. Ĩndĩ namina kũkĩsomea oou navalũkile nthĩ na navindya. Mwĩĩ wakwa ndwaĩ ũnamanyĩa ũvyũvu  ũla waĩ kw’o, na nĩnekalile ndithĩnw’a nĩ ũvyũvu ũsu.

Taoni ĩla twatũmiwe yĩtawa Campos, na ũmũnthĩ taoninĩ ĩsu ve ikundi 15. Ĩndĩ mũthenya ũla twavikie vaĩ o kakundi kamwe ke vaasa, na eĩtu-a-asa ana amisonalĩ ala mekalaa vamwe. Eĩtu-a-asa asu maĩ Esther Tracy, Ramona Bauer, Luiza Schwarz, na Lorraine Brookes (ũmũnthĩ nĩ Lorraine Wallen). Wĩa wakwa vau twekalaa namo waĩ kũvũa ngũa na kũmantha ngũ sya kũua. Nĩngũlilikana ũtukũ ũmwe wa Wakwambĩlĩlya nĩtwathokeiwe nĩ kĩndũ tũtataĩĩe. Twamina Ĩsomo ya Mũsyaĩĩsya kĩveti kyakwa nĩkyeyaĩĩkisye sovasetinĩ kĩthyũmũange tũkwetye kũea ngewa. Ĩla kyesie kũkĩlya mũtwe nĩ kana kĩũngame, vala kyakomeesye mũtwe vasomookie nzoka. Kĩtuu kĩla kyaĩ vo ngĩtw’ĩka nĩnamyũaa kyaĩ kĩnene!

Twamanyĩiw’e kĩthyomo kya Portuguese kwa kĩlungu kya mwaka ũmwe, na ĩtina wa ũu natw’ĩkĩthw’a mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko. Twatũmiwe kũasa na taoni, kwoou tũyaĩ na syĩndũ mbingĩ. Kwa ngelekany’o, nĩtwamanyĩie kwĩkala tũte na sitima, kũkoma mĩkekanĩ, na kũkuwa nĩ makasya ma mbalasi. Ĩvinda yĩmwe twaĩ na kambeini ya kũtavany’a kĩsio kĩmwe kĩtatavanaw’a, nĩtwaendie na ngalĩ ya mwaki taoninĩ ĩmwe yĩ iĩmanĩ na twakomboa kasũmba ka kũkoma. Ovisi wa ũvonge watũtũmĩĩte makaseti 800. Na kwoou twasyokanĩisye vosita mavinda maingĩ mũno tũyĩsa kũtw’ĩka nĩtwakua makotoni onthe ma makaseti.

Mwakanĩ wa 1962 nĩkwavangiwe isionĩ syonthe sya Brazil kwĩkwe Sukulu ya Ũthũkũmi wa Ũsumbĩ kwondũ wa ana-a-asa, vamwe na eĩtu-a-asa ala matũmĩtwe kũu ta amisonalĩ. Naminie myei thanthatũ ngĩmanyĩsya sukulu ĩsu isionĩ syĩ kĩvathũkany’o, na kũu kw’onthe naendaa nde na Mary. Naendie taoninĩ sya Manaus, Belém, Fortaleza, Recife, na Salvador. Nĩ taoninĩ ya Manaus nĩnavangĩthisye ũmbano wa kĩvalo yĩla ĩsũmbanĩ yĩ nguma ya kũkũnĩa wathi (opera). Ĩndĩ kwetĩkie mbua mbingĩ mũno. Mbua ĩsu yatiie yathokoany’a kĩw’ũ kya kũnyw’a na weethĩa tũi na vandũ vatheu tũtonya kũĩĩa. (Myaka ĩsu andũ nĩmauĩawa lĩu maũmbanonĩ manene.) Kwoou nĩnatwie kũneena na mũnene ũmwe wa ita, na namũelesya thĩna ũla twaĩ naw’o. Mũnene ũsu aĩ mũseo na nĩweeyũmbanĩtye kũetee ũmbano w’onthe kĩw’ũ kya kũnyw’a. O na nĩwatũmie asikalĩ moke kũtwambĩa maeema elĩ manene nĩ kana tũkwate vandũ va kũuĩa na kũĩĩa.

Myei ĩsu thanthatũ naĩ nza Mary nĩwatavanisye kĩsionĩ kya viasala kyaĩ na andũ aingĩ maumĩte Portugal. Andũ kĩsionĩ kĩu mayoonaa ve kĩndũ kĩngĩ kya vata ta kũmantha mbesa. Nũndũ wa ũu nde mũndũ waakwatya o na ũmwe ũkwendeew’a nĩ ũvoo wa Mbivilia, na kwoou eeie athũkũmi amwe ma Mbetheli atĩĩ: “Mwa nĩkala Portugal naĩwe nĩ vandũ vangĩ va kwĩkala.” Ĩndĩ ndeesĩ kĩla kyatweteele! Twekalangile o vanini na twakwata valũa ũtwĩĩte nĩtũthi tũkatavany’e Portugal. Ĩvinda yĩu Portugal nĩyakũnĩte maluvuku wĩa witũ, ĩndĩ nĩtweetĩkĩlile kũthi kũu o na kau Mary aĩ o mũtelemu.

Twavikie taoni ya Lisbon, Portugal, Mwei wa 8, 1964. Ana-a-asa maitũ nĩmathĩnaw’a mũno nĩ volisi ma kũu ala mathũkũmaa silikalĩ na kĩmbithĩ (PIDE). Nũndũ wa kĩu, waĩ ũseo ana-a-asa maikatũthaũe twavika na tũitata vyũ tũikaneene na Ngũsĩ o na ĩmwe ya kũu. Twakomboie kasũmba ka kũkoma twĩkalange vo tweteele tũnengwe lũũsa wa kũtũa nthĩ ĩsu. Twakwata valũa sitũ sya visa nĩw’o twakomboie nyũmba ya kwĩkala. Twesie kũvota kũneena na ovisi wa ũvonge Mwei wa 1, 1965. O na tũiwetekya ũtanu ũla twaĩ naw’o kwona tũendete ũmbano ĩtina wa myei ĩtano!

Nĩtwataviw’e kana volisi ivithũkĩaa nyũmba sya ana-a-asa kĩla mũthenya. Nyũmba sya Ũsumbĩ nĩsyavingĩtwe na kwoou maũmbano meekĩawa mĩsyĩ kwa ana-a-asa. Na ve Ngũsĩ mbingĩ syakwatawa na ikatwawa volisi nĩ kana isũngĩe makũlyo. Ana-a-asa makothaa kũthĩnw’a mũno mayendeka maumbũle masyĩtwa ma ala meethĩawa makwatĩĩe maũmbano. Thĩna ũsu w’onthe watumie ana-a-asa methĩa nĩ kavaa maketanaa na masyĩtwa moo ma mbee, ta José kana Paulo, vandũ va kwĩtanĩsya mũndũ na ĩthe wake. Ĩla twamanyie ũu tweekie o tamo.

Vata witũ mũnene waĩ kwona ana-a-asa me na mavuku matonya kũmekĩa vinya. Wĩa wa Mary waĩ kũkũna kyava masomo ma Mũsyaĩĩsya na mavuku angĩ ĩthangũnĩ ya mũthemba mũna. Ĩthangũ yĩu yasyokaa yĩkatũmĩwa kumĩthya makaseti angĩ maingĩ na mavuku maingĩ.

Mweinĩ wa 6, 1966, ve ĩkoani ĩnene mũno yasililwe taoninĩ ya Lisbon. Kĩkundi kya Feijó kyaĩ na atavany’a 49, na onthe matwaĩtwe kotinĩ masikatĩwe kũmbana ũmbano mũvatane mũsyĩnĩ kwa mwana-a-asa. Tũtanamba kũthi kotinĩ neetw’ĩkĩthisye mũtwaĩĩsya wa ĩkoani nĩ kana nĩmombany’e mamanye ũndũ makasũngĩa makũlyo. O na kau nĩtweesĩ tũyĩsa kũsinda ĩkoani yĩu, ũtanu witũ waĩ kũmanya kana twĩtia twaumya ũkũsĩ mũnene. Ĩkoani yĩkilye kũthela wokili witũ aminĩĩie ndeto syake na kũweta kĩla Kamalieli wawetie ĩvindanĩ ya atũmwa. (Meko 5:33-39) Nĩtwasindiwe ĩkoaninĩ yĩu na ngewa ĩsu nĩyanyaĩĩkiw’e mĩvĩanĩ ya maũvoo. Ala ana-a-asa na eĩtu-a-asa 49 matw’ĩwe kyovo kya katĩ wa mĩthenya 45 nginya myei ĩtano na nusu. Ĩndĩ waĩ ũtanu witũ kwona wokili witũ ayĩtĩkĩla kũmanyĩw’a Mbivilia. O na ayũka kũkw’a nĩwaendaa maũmbanonĩ.

Mwei wa 12, 1966, nĩnanyuviwe nĩthĩwe mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge, na nĩnatũmĩaa ĩvinda yingĩ ngĩsiany’a na maũndũ ala makonanĩtye na mĩao. Nĩtwatatie mũno tũĩkĩĩthye silikalĩ nĩkĩ yaĩlĩte kũnenga Ngũsĩ sya Yeova mwanya wa kũthaitha ũndũ syĩkwenda. (Avi. 1:7) Mũthya silikalĩ nĩyesie kũtũandĩkĩthya Matukũ 18, Mwei wa 12, 1974. Nathan Knorr na Frederick Franz kuma ovisinĩ mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova nĩmookie Portugal matane vamwe naitũ. Mooka nĩtweekie ũmbano mũnene ũtakola taoninĩ ya Oporto na Lisbon, na onthe ala maĩ ũmbanonĩ ũsu maĩ 46,870.

 Ũsu waĩ mwanya Yeova waĩ anavingũa nĩ kana ũvoo mũseo ũvike ithamanĩ ila itũmĩaa kĩthyomo kya Portuguese, ta Azores, Cape Verde, Madeira, na São Tomé na Príncipe. Mwakanĩ wa 1988 nĩtweanĩisye vata ũngĩ twaĩ naw’o wa kwĩthĩwa na ovisi mũnenange wa ũvonge. Kwĩ Matukũ 23, Mwei wa 4, mwakanĩ o ũsu, Mwana-a-asa Milton Henschel nĩwookie kumya ũvoo wa kũnengane ovisi ũsu kwa Yeova. Ala meethukĩĩisye ũvoo ũsu maĩ 45,522. Twatanie ta kĩ kwĩthĩwa vamwe na ana-a-asa na eĩtu-a-asa 20 ala myakanĩ ya navu ĩtina maĩ amisonalĩ nthĩ ĩsu ya Portugal!

Myakanĩ ĩsu yonthe ala methĩĩtwe me ngelekany’o nzeo nĩmatũtethetye mũno. Kwa ngelekany’o, nĩneemanyĩisye ũndũ wa vata ĩvinda naendanisye na Mwana-a-asa Theodore Jaracz ndambũkanĩ ya kĩsio kya nthĩ. Ovisi ũla twathokeie waĩ na thĩna mũnene mũno, na kamitii ya ovisi ũsu nĩyatatĩte vala ĩtonya na ĩkaemwa. Ĩndĩ Mwana-a-asa Jaracz amakiakiisye amea: “Ekai yu tũeke veva mũtheu ũtethye wĩa.” Ngelekany’o ĩngĩ nĩ ya Mwana-a-asa Franz. Myaka mĩongo ĩana ũna mĩvĩtu nĩ na Mary nĩtwaendie kũtembea Brooklyn, na wĩoo ũmwe nĩtwavangie tũee ngewa na Franz vamwe na angĩ. Twangĩe kũtaanĩsya, Mwana-a-asa Franz akũlilw’e atonya kwasya ata asũanĩa myaka yonthe ĩla ũmũthũkũmĩte Yeova. Aisye ũũ: “Kĩla ndonya kũmũtavya nĩ kĩĩ: Kwĩ kwiũ na kwĩ kweũ, ĩkalaai mwĩ ngwatanĩo na kĩlungu kya ũseũvyo wa Yeova kya kũũ nthĩ. Vai ũseũvyo ũngĩ wĩanĩasya wĩa ũla Yesũ weeie amanyĩw’a make meanĩsye wa kũtavany’a ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai!”

Nĩ na kĩveti kyakwa nĩtũtanĩĩte kũatĩĩa ndeto isu sya Franz. O na nĩtũtanĩĩte mũno mavinda ala twaathokea ovisi sya ũvonge kwondũ wa ndambũka sya kĩsio kya nthĩ. Ndambũka isu nĩsyatũnengae mwanya wa kwony’a ana-a-asa ma mũika na ala akũũ kana nĩ ma vata, na nĩsyatũnengie mwanya wa kũmekĩa vinya maendeee kwĩanĩsya kĩanda kya mwanya kĩla me nakyo kya kũmũthũkũma Yeova.

Myaka ĩsembete mũno na yu ithyelĩ nĩtũvĩtũkĩtye myaka 80. Mary ethĩawa na mathĩna maingĩ ma mwĩĩ. (2 Ako. 12:9) Ĩndĩ matatwa ala tũkomanĩte namo matiĩte mũĩkĩĩo witũ wĩ mũlũmangu na nĩmatumĩte twenda mũno kwĩkala twĩ aĩkĩĩku. Twasũanĩa myaka ĩsu yonthe tũyĩthĩawa na nzika kana nĩtwĩyoneete maũndũnĩ maingĩ, maingĩ mũno, ũndũ Yeova wĩ ũseo ũtathimĩka. *