1, 2. (a) Nĩkĩ ngelekany’o sya Noa, Ndanieli, na Yovu itonya kũtwĩkĩa vinya mũno? (b) Maũndũ mailyĩ ata ĩla Esekieli waandĩkaa ndeto ila syĩ nthĩnĩ wa Esekieli 14:14?

WE NĨWĨTHĨWA ũendeee kũmĩanĩsya na mathĩna ta ma mwĩĩ, ma mbesa, kana o kũnyamaw’a? Mavinda amwe nũvikaa vandũ ũkew’a ũteũtanĩa kũmũthũkũma Yeova? Ethĩwa vailyĩ ũu, ngelekany’o ya Noa, ya Ndanieli, na ya Yovu nĩkũkwĩkĩa vinya. Maĩ o andũ me na naĩ na nĩmakomanaa na mawetu ala tũkomanaa namo, o na ve mavinda mathayũ moo maĩ mũisyonĩ. Ĩndĩ vai ĩvinda maaĩthĩwa mate aĩkĩĩku. Na nũndũ wa ũu Ngai amonie me ngelekany’o nzeo mũno ya andũ ewi na me mũĩkĩĩo mũlũmu.—Soma Esekieli 14:12-14.

² Esekieli aandĩkie ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya mũsingi e kĩsionĩ kyasumbĩkĩtwe nĩ Mbaviloni mwakanĩ wa 612 mbee wa Klĩsto. * (Esek. 1:1; 8:1) Andũ ma Yelusaleme maĩ maekie kũmũthaitha Ngai, na ndũa ĩsu yakilyĩ kwanangwa mwakanĩ wa 607 mbee wa  Klĩsto. No andũ avũthũ mailyĩ ta Noa, Ndanieli, na Yovu, na nomo meekĩiwe ũvano wa kũvonoka. (Esek. 9:1-5) Yelemia, Mbaluku, Eveti-meleki, na Alekavi maĩ amwe katĩ wa asu avũthũ.

3. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

³ O ta ũu ũmũnthĩ, andũ ala Yeova ũmatalaa ta alũngalu, o ta Noa, Ndanieli, na Yovu, nomo makekĩwa ũvano wa kũvonoka ĩla nthĩ ĩno nthũku ĩkethĩwa ĩyanangwa. (Ũvu. 7:9, 14) Kwoou ekai twone nĩkĩ Yeova watũmĩie aũme asu atatũ ta ngelekany’o nzeo ya andũ alũngalu. Kĩla tũkwenda kwĩmanyĩsya ĩũlũ woo nĩ (1) mathĩna ala kĩla ũmwe wakomanie namo na (2) ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kwĩkala twĩ ewi tamo.

4, 5. Noa akomanie na mathĩna meva, na nĩkĩ tũtonya kũseng’a twasũanĩa wũmĩĩsyo wake?

⁴ Mathĩna ala Noa wakomanie namo. Ĩvinda ya ũmwe wa aa-ũmae ma Noa weetawa Enoko, andũ maĩ matw’ĩkie athe vyũ. Ĩvinda yĩu andũ o na nĩmamũneeneaa Yeova ‘ndeto nyũmũ.’ (Yuta 14, 15) Na eka ũu, ũng’endu waendeee kwongeleka. O na Mbivilia yaĩtye kana mĩthenyanĩ ya Noa, “nthĩ yausũĩte ũng’endu.” Mĩthenyanĩ ĩsu alaĩka athũku meevw’ĩkie mĩĩ ya andũ, meetwaĩa aka, na masyaa syana ng’endu syaĩ vinya mũno. (Mwa. 6:2-4, 11, 12) Ĩndĩ Noa aĩ kĩvathũkany’o vyũ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Noa nĩwendeesye mbee wa Yeova. . . . Aĩ mũndũ . . . mwĩanĩu nzyawanĩ sya ĩvinda yake: Noa aendanasya na Ngai.”—Mwa. 6:8, 9.

⁵ Ĩandĩko yĩu yĩtũtetheesya kũmanya kyaũ ĩũlũ wa Noa? Mbee, ĩvinda yĩu andũ mathũkĩte ũu Ngai atanananga nthĩ na mbua, Noa ndaamũthũkũma Ngai o kwa myaka 70 kana 80 ĩla twĩkalaa ũmũnthĩ. Ekalile vakuvĩ myaka 600! (Mwa. 7:11) Kelĩ, ĩvinda yĩu kũyaĩ kĩkundi kya athaithi ma w’o kyaĩ kĩmwĩkĩa vinya, o na veonekana ndaĩ na mwana-a-inyia kana mwĩĩtu-a-inyia waĩ amũkwata mbau. *

6. Noa oonanisye ata kana aĩ na ũkũmbaũ mũnene?

⁶ Noa ndaasũanĩa atĩ nũndũ we aĩ na mwĩkalĩle mũseo, kĩu nĩkyatoetye. Nĩweekĩie kĩthito atw’ĩke “mũtavan’ya wa ũlũngalu,” na kwoou nĩwatavasya ala angĩ kĩla waĩkĩĩe ĩũlũ wa Yeova. (2 Vet. 2:5) Mũtũmwa Vaulo aandĩkie kana ‘kwondũ wa mũĩkĩĩo nĩwasilĩile nthĩ.’ (Aevl. 11:7) Nũndũ wa ũu tũi na nzika kana Noa nĩwathekeeawa mũno na akavĩngwa. O na no kwĩthĩwa eeawa nũkwĩkwa maũndũ matonya kũmũũmĩsya. Ĩndĩ ndaakwatw’a nĩ kĩtei kya “kũkĩa mũndũ.” (Nth. 29:25) Vandũ va ũu, aĩ na ũkũmbaũ ũla Yeova ũnengae ala mamũthũkũmaa me aĩkĩĩku.

7. Noa akomanie na mathĩna meva ĩla waakaa ngalawa?

⁷ Ĩtina wa Noa kũendany’a na Ngai kwa myaka mbee wa 500, Yeova nĩwamwĩie ake ngalawa nĩ kana amĩtũmĩe kũtangĩĩa andũ na nyamũ. (Mwa. 5:32; 6:14) Ĩla Noa weeiwe ũu, no nginya ethĩwe eewie aitavĩwa mũno, na thĩna ndwesaa kwĩthĩwa ne ũ wĩa wa kwaka tũ. Noa nĩweesĩ kana ambĩĩa ũ mwako oou, andũ memũthekeea na mamũvĩnge o na kwĩ ũndũ matwĩe mekaa. Ĩndĩ mũĩkĩĩo wake ndwaaleela. O ũndũ Ngai wamwĩaĩe, “nĩw’o wekie.”—Mwa. 6:22.

8. Noa oonanisye ata kana nĩwamwĩkwatĩtye Yeova amũtetheesye kũmanthĩa mũsyĩ wake?

⁸ Thĩna ũngĩ Noa wakomanie naw’o nĩ kũmanthĩa mũsyĩ wake. Mbua ĩtanamba kua, andũ onthe, Noa emũtale, maĩ no nginya mekĩe kĩthito kingĩ mũno nthĩ ĩyĩsa kũtw’ĩka nĩyaumya lĩu. (Mwa. 5:28, 29) Ĩndĩ Noa ndaatũnga kĩlĩko kyake kyonthe maũndũnĩ ma kĩ-mwĩĩ. Kũmũthũkũma Ngai nĩkw’o kwaĩ kwa vata kwake. Ndaaũlwa nĩ Yeova o na kau  aĩ na wĩa mwingĩ mũno wa kwaka ngalawa, ũla wakuie myaka ta 40 kana 50 ũikaathela. O na mbua yavĩta, aendeeie kũmũthũkũma Ngai kwa myaka ĩngĩ 350. (Mwa. 9:28) Noa nĩ ngelekany’o nzeo mũno ya mũndũ waĩ na mũĩkĩĩo na waĩ mwĩwi, kana ti w’o?

9, 10. (a) Tũtonya ata kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na tũyĩkala twĩ ewi ta Noa? (b) Ngai onaa ata ala mendete myolooto yake?

⁹ Ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kwĩkala twĩ ewi ta Noa. Tũtonya kwĩka take kwa kũtetea myolooto ya Ngai, kwa kwĩvathana vyũ na nthĩ ĩno ya Satani, na kwa kũmantha Ũsumbĩ mbee. (Mt. 6:33; Yoa. 15:19) Na vate nzika, kwĩka ũu kũtumaa nthĩ ĩtũmena. Nĩkyo kĩtumi o na yu tũĩ tũũneenewa naĩ nthĩ imwe nũndũ wa kwoneka tũlũmanĩtye na mĩao ya Ngai, ta ĩla ĩkonetye mũtwaano na maũndũ ma kũmanyana kĩ-mwĩĩ. (Soma Malaki 3:17, 18.) Ĩndĩ o ta Noa, tũkĩaa Yeova ti andũ. Nĩtwĩsĩ kana vai ũngĩ ũtũnenga thayũ wa tene na tene eka Yeova.—Luka 12:4, 5.

¹⁰ Ĩndĩ nata a vaku? We nũtw’ĩte ‘kũendany’a na Ngai’ o na ala angĩ makũumanga kana makumany’a, na nũtw’ĩte kũendeea kũmwĩkwatya aũtetheesye o na ĩla wathelelwa? Ethĩwa wĩ na mũĩkĩĩo na wĩ mwĩwi ta Noa, ndũkethĩwe na nzika kana Yeova akaũtetheeasya.—Avi. 4:6, 7.

11. Ndanieli na ala atindany’a make atatũ makomanie na mathĩna meva me Mbaviloni? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 3.)

¹¹ Mathĩna ala Ndanieli wakomanie namo. Ndanieli aĩ ũmwe watavĩtwe akatwawa Mbaviloni. Andũ ma ndũa ĩsu mathaithaa mĩvw’anano na mendete mũno maũndũ ma ũwe. O na ĩngĩ Ambaviloni nĩmavũthĩtye Ayuti na nĩmaneenaa na kĩvũthya ĩũlũ woo na ĩũlũ wa Ngai woo, Yeova. (Sav. 137:1, 3) Wĩona Ayuti ala maĩ aĩkĩĩku ta Ndanieli ta maũmĩiw’e ata nĩ ũndũ ũsu? Ũndũ ũngĩ nĩ kana Ndanieli na ala atindany’a make atatũ, Aanania, Misaeli, na Asalia, nĩmasyaĩĩw’e nĩ andũ mũno nũndũ meeteele kũmanyĩw’a nĩ kana mathũkũmae kwa mũsumbĩ. O na nĩmavangĩĩwe lĩu ũla makaĩsaa. Na kĩu nĩkyaumĩlilye thĩna nũndũ Ndanieli nĩwatw’ĩte vyũ kana “ndakevukya na kĩla kya ũya kĩseo kya mũsumbĩ.”—Nda. 1:5-8, 14-17.

12. (a) Ndanieli aĩ na nguma syĩva nzeo? (b) Yeova oonaa Ndanieli ata?

¹² Ndanieli nũtonya kwĩthĩwa aĩ na thĩna ũngĩ ũtaĩ ũtheinĩ mũno. Aĩ na ũtonyi ũtaĩ na andũ aingĩ ũla watumie anengwa ianda syĩ mwanya. (Nda. 1:19, 20) Ĩndĩ vandũ va kwĩthĩwa e ngũlũ na atethukĩĩsya woni wa angĩ, aĩ mũuu na aĩ na wĩnyivyo, na kĩla ĩvinda amũtaĩaa Yeova nũndũ wa ũtonyi ũla wamũnengete. (Nda. 2:30) Kwasũanĩa we! O na kau Ndanieli aĩ o mũnini, Yeova nĩwamũtalile vamwe na Noa na Yovu ta ngelekany’o nzeo sya andũ alũngalu. We Ngai amũtalaa ta mũlũngalu ate na kĩtumi kĩseo? Aiee! Nĩtwĩsĩ ũu ti w’o nũndũ Ndanieli ekalile e mũĩkĩĩku thayũnĩ wake w’onthe. O na nĩvatonyeka akethĩwa aangĩe myaka 100 ĩla mũlaĩka wa Ngai wamwĩie atĩĩ: “Ndanieli, we mũndũ wendetwe mũno.”—Nda. 10:11.

13. Ndanieli atonya kwĩthĩwa aĩ ũtethyo ata kwa Ayuti ala angĩ?

¹³ Ngai nĩwatetheeisye Ndanieli atw’ĩkĩthw’a mũnene ũsumbĩnĩ wa Mbaviloni na ũsumbĩnĩ wa Metia na Velisia. (Nda. 1:21; 6:1, 2) No kwĩthĩwa no Yeova watwaĩĩsye maũndũ Ndanieli atw’ĩkĩthw’e mũnene mosumbĩnĩ asu nĩ kana atetheesye andũ make, o tondũ Yosevu watetheeisye andũ make ĩla maĩ Misili, na ũndũ Esita na Molitekai mamatetheeisye ĩla maĩ Velisia. * (Nda. 2:48) Kwasũanĩa ũndũ Esekieli vamwe na Ayuti ala angĩ matavĩtwe makatwawa kũu Mbaviloni meewie makiakiw’a moona Yeova atwaĩĩsye maũndũ kwa nzĩa ĩsu!

14, 15. (a) Ithyĩ tũtuteny’e na Ndanieli maũndũnĩ meva? (b) Asyai matonya kwĩmanyĩsya maũndũ meva ma vata masũanĩa asyai ma Ndanieli?

 ¹⁴ Ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kwĩkala twĩ ewi ta Ndanieli. O naitũ no ta twĩ aeni nthĩ ĩno. Ũmũnthĩ Mbaviloni Ĩla Nene yanangĩte mĩkalĩle ya andũ vyũ na ĩkananga ngwatanĩo yoo na Ngai. Ĩsu nĩyo ndĩni syonthe sya ũvũngũ, na Mbivilia yaĩtye kana nĩ “ũtũo wa ndaimoni.” (Ũvu. 18:2) Kwondũ wa ũu twĩthĩawa twĩ kĩvathũkany’o vyũ na andũ ala angĩ, na kĩu kĩtumaa o na matũthekeea. (Mko. 13:13) Kwoou ekai twĩke ta Ndanieli kwa kwĩkĩa kĩthito tũmũthengeee Ngai witũ, Yeova. Twaendeea kwĩkala twĩnyivĩtye, tũmwĩkwatĩtye Yeova, na twaendeea kũmwĩw’a akatwenda mũno o tondũ wamwendete.—Akai 2:7.

¹⁵ Inyw’ĩ asyai, no mwĩmanyĩsye maũndũ ma vata mwasũanĩa ngelekany’o ya asyai ma Ndanieli. Maũndũ ta meva? Ĩla Ndanieli waĩ mũnini me Yuta, andũ aingĩ maĩ athũku, ĩndĩ we eanie amwendete Ngai. Ũu ti kwasya kana asyaiwe ailyĩ ũu. Eanie ailyĩ ũu nũndũ asyai make nĩmamũmanyĩisye nesa. (Nth. 22:6) Na nĩ w’o nĩmamwendete Ngai nũndũ o na ũalyũlo wa ĩsyĩtwa yĩla matw’ĩĩe mwana woo, Ndanieli, nĩ “Mũsili Wakwa Nĩ Ngai.” Kwoou asyai mũikanow’e nĩ syana syenyu ĩndĩ endeeai kũimanyĩsya na wũmĩĩsyo. (Aev. 6:4) O na ĩngĩ voyaai kwondũ wasyo na mũivoyaa vamwe nasyo. Mwaendeea kwĩkĩa kĩthito mũthingĩlĩĩle ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ ngoonĩ syasyo, Yeova akamũathima mũno.—Sav. 37:5.

16, 17. Nĩ maũndũ meva matatie mũĩkĩĩo wa Yovu ĩla waĩ mũthwii na ĩla waĩ ngya?

¹⁶ Mathĩna ala Yovu wakomanie namo. Ĩvinda yĩmwe Yovu nĩwakwatiwe nĩ mathĩna mataĩ maamũkwata ĩngĩ. Mathĩna asu matanamũkwata “aĩ mũnene kwĩ ana onthe ma ngalĩ ya wumĩlonĩ wa syũa.” (Yovu 1:3) Aĩ mũthwii mũno, nĩweesĩkĩe mũno, na andũ nĩmamũnengete ndaĩa nene. (Yovu 29:7-16) Ĩndĩ o na ailyĩ ũu ndaaĩsa kwĩkua ta mũseo mũno kwĩ ala angĩ kana akona no aendeee nesa ate na Ngai. Nĩkyo kĩtumi Yeova wamwĩtie “mũthũkũmi wakwa” na asya kana we nĩ “mũndũ mwĩanĩu na mũlũngalu, ũla ũmũkĩaa Ngai, na wĩthyũũĩte akatia ũthũku.”—Yovu 1:8.

¹⁷ Ĩndĩ Yovu atataĩĩe, maũndũ make nĩmavĩndũkie vyũ. Aaisye kyonthe kĩla waĩ nakyo na atiwa akw’ĩte ngoo mũno. Nĩtwĩsĩ kana Satani nĩwe waeteie Yovu mathĩna asu, na amwilĩĩla ũvũngũ ayasya kana athaithaa Ngai nĩ kana eyĩune. (Soma Yovu 1:9, 10.) Yeova  ndaavw’ĩka matũ akatw’ĩka ndanew’a ũvũngũ ũsu. Vandũ va kũekana na ndeto isu, anengie Yovu mwanya wa kwonany’a kana nũlũmanĩtye nake, na kana amũthaithaa nũndũ nũmwendete ĩndĩ ndamũthaithaa nĩ kana eyĩune.

18. (a) Nĩ kyaũ kĩkwendeeasya mũno ĩũlũ wa Yovu? (b) Twĩmanyĩasya kyaũ ĩũlũ wa Yeova twasũanĩa ũndũ watetheeisye Yovu?

¹⁸ Satani aeteie Yovu mathĩna maito kĩatĩanĩsyo, na kĩu kyatumie Yovu asũanĩa nĩ Ngai ũkũmũthĩny’a. (Yovu 1:13-21) Na ĩndĩ ĩtina wa mathĩna, aũme atatũ metusaa mokĩte kũmũkiakisya nĩmambĩĩie kũmũtavya ndeto mbai mayasya kana Ngai nĩwe wamũkũnĩte nũndũ wa meko make! (Yovu 2:11; 22:1, 5-10) Ĩndĩ Yovu ndaamũtia Ngai. O na kau ve mavinda waneenie ateũsũanĩa, Yeova nĩwaeleiwe kana aneenaa ũu nĩ woo ũla waĩ ngoonĩ. (Yovu 6:1-3) Satani athĩnĩtye Yovu mũno ũkethĩa nĩ ta wamwosete akamũkimany’a nthĩ na akasyoka akamũtheelanga na ndeto nthũku sya ũvũngũ. Ĩndĩ Ngai asisya Yovu oonie mũndũ ũtesa kwĩtĩkĩla kũmũtia o na kau nĩwakw’ĩte ngoo mũno. Mathĩna asu mathela, Yeova atũngĩie Yovu syĩndũ syonthe ila waĩ nasyo kũndũ kwĩlĩ na amwongela myaka ĩngĩ 140. (Yak. 5:11) Ĩvindanĩ yĩu yonthe Yovu aendeeie kũmũthũkũma Yeova na ngoo yonthe. Twĩsĩ ũu ata? Twĩsĩ ũu nũndũ Esekieli aitw’ĩka nĩwaandĩka ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya mũsingi, vaĩ vathelu myaka maana maingĩ kuma Yovu akw’a.

19, 20. (a) Tũtonya ata kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kwĩkala twĩ ewi ta Yovu? (b) Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtwĩw’ĩaa angĩ ĩnee o tondũ Ngai wĩkaa?

¹⁹ Ũndũ tũtonya kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kwĩkala twĩ ewi ta Yovu. O na maũndũ maitũ methĩwe mailyĩ ata, ekai Yeova ethĩawe no we wa vata thayũnĩ witũ, na nĩtũmwĩkwatasye vyũ na kũmwĩw’a na ngoo yonthe. Kĩvathũkany’o na Yovu, ũmũnthĩ twĩsĩ maũndũ maingĩ mũno matonya kũtuma twĩka ũu! Kwa ngelekany’o, nĩtwĩsĩ maũndũ maingĩ ĩũlũ wa Satani na mawũĩ make. (2 Ako. 2:11) Na twĩw’aa mũyo ta kĩ nũndũ twasoma Mbivilia, na mũno mũno ĩvuku ya Yovu, nĩtũmanyaa nĩkĩ Ngai ũekete mathĩna! O na wathani wa Ndanieli nũtumĩte tũmanya kana Ũsumbĩ wa Ngai nĩ silikalĩ ĩkasumbĩka nthĩ yonthe ĩtongoew’e nĩ Klĩsto Yesũ. (Nda. 7:13, 14) Na eka ũu, nĩtwĩsĩ kana Ũsumbĩ ũsu ũkilyĩ ũnaveta vyũ mathĩna onthe.

²⁰ O na ĩngĩ, ngewa ĩsu ya Yovu nĩkũtũtetheesya kwona kana nĩtwaĩlĩte kũmew’ĩa ĩnee Aklĩsto ala me thĩnanĩ. Na o ta Yovu, mavinda angĩ nĩmatonya kũneena maũndũ mateũsũanĩa. (Mũta. 7:7) Ĩndĩ vandũ va kũmasũanĩa naĩ, nũseo twonany’e nĩtũũmaelewa na nĩtũũmew’ĩa ĩnee. Tweeka ũu tũkeethĩawa tũyĩka ta Asa witũ, Yeova, nũndũ we nũtwendete na e tei.—Sav. 103:8.

21. Ĩandĩko ya 1 Vetelo 5:10 yĩtũlilikany’a kyaũ ĩũlũ wa maũndũ ala meekĩkie thayũnĩ wa Noa, Ndanieli, na Yovu?

²¹ O na kũtw’ĩka Noa, Ndanieli, na Yovu mayaaĩkala ĩvindanĩ yĩmwe na kĩla ũmwe aĩ na motato me kĩvathũkany’o, mayaamũtia Yeova. Ngewa syoo itũlilikanasya ndeto ii syaandĩkiwe nĩ mũtũmwa Vetelo: “Ngai wa mumo w’onthe, . . . mwamina kũthĩnw’a ĩvinda ĩnini, we mwene akamwĩanĩsya, na ũmũlũlũmĩlya, na ũmwĩkĩa vinya.”—1 Vet. 5:10.

22. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

²² Kwĩsĩla ndeto isu sya Vetelo mbeveee, Yeova nĩwaĩkĩĩthisye athũkũmi make kana akamatetheeasya mekale me alũmu na me na vinya. Na ndeto isu no ikonetye andũ ma Ngai ũmũnthĩ. Ithyonthe twendaa Yeova atwĩkĩe vinya na nĩtwendaa kwĩkala twĩ aĩkĩĩku. Kĩu nĩkyo kĩtumi twaĩle kwĩkĩa kĩthito twĩthĩawe na mũĩkĩĩo na tũimwĩw’aa Ngai o ta Noa, Ndanieli, na Yovu. O tondũ tũkwona ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe, kĩla kyamatetheeisye mekale me aĩkĩĩku nĩ kũmũmanya Yeova nesa. O na eka kũmũmanya Yeova nesa, ‘nĩmamanyie maũndũ onthe’ ala wendaa meke. (Nth. 28:5) O naitũ no twĩke ũu.