Asyai makwa mamanyie ũw’o myakanĩ ya 1920. Ĩvinda yĩu mayaĩ manamba kũtwaana. Nasyaiwe mwambĩĩonĩ wa mwaka wa 1939. Nĩ mũnini twekalaa England, na nĩnaendanasya namo maũmbanonĩ ma Kĩklĩsto. Tũendeangĩe nĩnalikile Sukulu ya Ũthũkũmi wa Kĩtheokulasi. O na ũmũnthĩ, ndyaaũlwa nĩ ũvoo wakwa wa mbee. Nĩnĩlilikanaa ndikinya kasandũkũ kala naiĩwe kĩnalanĩ nĩ kana nĩthĩwe nĩtonya kwona ethukĩĩsya. Naĩ na myaka thanthatũ, na nĩnĩlilikanaa ũndũ natelemile nasisya andũ onthe aima ala maĩ vo.

Ĩthe-akwa ambandĩkĩie ndeto nguvĩ kaatinĩ nĩ kana ngamĩtũmĩaa yĩla twĩ ũtavany’a. Ĩvinda ya mbee kũkũnanga mũomo weene nĩ nyioka nĩ yĩla naĩ na myaka nyanya. Natanie ta kĩ noona mwene asoma kaati yakwa na eetĩkĩla kwosa ĩvuku yeetawa, “Let God Be True”! Nasembie nathi kũtavya Tata kĩla kyaendeea. Nĩnatanĩaa mũno kũtavany’a na kũthi maũmbanonĩ, na kĩu nĩkyatumie nĩthĩwa na wendi wa kũmũthũkũma Yeova ĩvinda yonthe.

Ĩthe-akwa nĩwambandĩkĩthisye nĩ kana ndũmĩawe makaseti ma Mũsyaĩĩsya, na makaseti asu nĩmatumie nenda ũw’o ũla wĩ Mbivilianĩ mũno vyũ. Kĩla ĩkaseti yavika, nayĩsomaa nesa mũno. Nũndũ wa ũu, nĩnamũĩkĩĩie Yeova mũnango, na mũthya neeyumya nĩ kana nĩmũthũkũmae.

Twĩ ithyonthe ta mũsyĩ, nĩtwaendie New York kwondũ wa ũla ũmbano mũnene wa 1950 weetawa Theocracy’s Increase (Wongeleku wa Kĩtheokulasi). Kyongo kĩla kyaneeneiwe Wakana, Matukũ 3, Mwei wa 8, kyaĩ “Mũthenya wa Amisonalĩ.” Mũthenya ũsu, mwana-a-asa wesie kũlika Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye weetawa Carey Barber nĩwe waumisye  ũvoo wa ũvatiso. Aiminĩĩa ũvoo wake nĩwatũkũlilye ala makũlyo elĩ makũlaw’a ala meũvatiswa. Amina kũkũlya, nĩnaũngamie na nasya, “Ĩĩ!” O na kau naĩ o wa myaka 11, nĩneesĩ kana ĩtambya yĩu noosa ti ya ngũĩ. Ĩndĩ ndyeesĩ kũthambĩa, na kwoou nĩnakĩaa kũlika kĩw’ũnĩ. Nũndũ wa ũu, mwana-a-inyia wa Tata nĩwaendanisye nakwa nginya ndianĩ, na andĩkĩĩthya kana vai vandũ vethi naĩ. Nasovokiw’e na mĩtũkĩ mũno; o na maaũ mayaatina nthĩ. Neekie kũnengeleanĩlw’a, na navatiswa nanengeleanĩlw’a ĩngĩ naumw’a ndianĩ. Kuma mũthenya ũsu wa mwanya, Yeova ethĩĩtwe ailũngalya nzĩa syakwa.

Nĩnendaa mũno kwosa ũvainia namina sukulu, ĩndĩ alimũ makwa manzukumie nĩsembany’e na kĩsomo kya ĩũlũ. Nĩneekie ũndũ mendaa na nathi yunivasiti. Ĩndĩ ĩtina wa kavinda o na kanini nĩneethĩie kana ndyĩsa kũlũmany’a na ũw’o nĩendeee kũsembany’a na kĩsomo, na kwoou nĩnatwie kũkola yunivasiti. Nĩnavoyie Yeova ĩũlũ wa ũndũ ũsu, na ĩndĩ naandĩkĩa ala manzomethasya valũa mũseo nĩmatavĩtye kana nĩnguma yunivasiti namina mwaka wakwa wa mbee. Nĩnoosie ũvainia ndeũtindĩa, nĩmũĩkĩĩe Yeova na ngoo yakwa yonthe.

Nambĩĩe ũthũkũmi wa ĩvinda yonthe Mwei wa 7, 1957, taoninĩ ya Wellingborough. Nĩnakũlilye ana-a-asa ala maĩ Mbetheli ya London manenge ĩsyĩtwa ya mwana-a-asa wĩ na ũmanyi ndonya kũthi nĩtavanasye nake. Mwana-a-asa Bert Vaisey amanyĩisye maũndũ maingĩ mũno, na kĩthito kyake kyatumie nĩlũmany’a na mũvango mũseo wa kũtavany’a. Eka nyie na Mwana-a-asa Vaisey, kĩkundi kĩla kyaĩ kĩsionĩ kĩu kyaĩ na eĩtu-a-asa thanthatũ akũũ. Kwĩyũmbanĩsya maũmbano onthe na kwĩanĩsya ianda syĩ kĩvathũkany’o maũmbanonĩ asu nĩkwatumie nĩmũĩkĩĩa Yeova mũnango, na kumya maelesyo maũmbanonĩ nĩkwanengae mwanya wa kũelesya mũĩkĩĩo wakwa.

Nĩnekiw’e yela kwa kavinda nũndũ wa kũlea kũlika itanĩ, ĩndĩ nauma nĩnakomanie na vainia wa mwanya weetawa Barbara. Twatwaanie 1959, na nĩtweeyũmbanĩtye kũthi o kũla twĩtũmwa. Vaa mbee kũtũmwa nĩ kaondinĩ ya Lancashire, ĩla yĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya England, welekele ũthũĩlonĩ wa syũa. Na ĩndĩ twĩ Mwei wa 1, 1961, nĩneetiwe Sukulunĩ ya Ũthũkũmi wa Ũsumbĩ, ĩla yeekĩiwe Mbetheli ya London kwa ĩvinda ya mwei ũmwe. Twamina sukulu, naseng’ie mũno nanengwa wĩa wa kũthyũlũlũka. Mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko wa taoni ya Birmingham amanyĩisye wĩa ũsu nesa kwa syumwa ilĩ, na Barbara nĩweetĩkĩlilw’e ethĩwe vo ndimanyĩw’a. Ĩtina wa ũu, nĩtwalikile wĩanĩ witũ wa kũthyũlũlũka kaondinĩ ya Lancashire na ya Cheshire.

Mweinĩ wa 8, 1962, nĩtwatũmĩiwe valũa nĩ ovisi wa ũvonge twĩ kũndũ ndembea. Valũa ũsu waĩ na vomu sya kũkũlya twĩtwe Sukulu ya Ngileati! Ĩtina wa kũvoya ĩũlũ wa ũndũ ũsu, nĩtwausũisye vomu isu na twaitũma na mĩtũkĩ  ovisinĩ wa ũvonge o tondũ twakũlĩtw’e twĩke. Myei ĩtano ĩithela, twaĩ nzĩanĩ tũendete Brooklyn, New York, kwondũ wa kĩlasi kya 38 kya Ngileati. Kĩlasi kĩu kyakuie myei ĩkũmi ya masomo ma Mbivilia.

Sukulu ya Ngileati yatũmanyĩisye maũndũ maingĩ ĩũlũ wa Ndeto ya Ngai, ũseũvyo wake, na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ĩũlũ wa nthĩ yonthe. Na nũndũ ithyelĩ twaĩ o na myaka 20 na kĩndũ, ala angĩ kĩlasinĩ nĩmatũmanyĩisye maũndũ maingĩ mũno. Na eka ũu, naaĩwe kũtethya wĩa wa Mbetheli nĩ vamwe na ũmwe wa alimũ maitũ weetawa Fred Rusk, na neew’aa ĩsu yĩ ndaĩa nene. Kĩndũ kĩmwe mwana-a-asa ũsu wakindĩlĩĩile nĩ vata wa kũtaa angĩ ũndũ vaĩlĩte, na ũu nĩ kwasya kana waĩle kũĩkĩĩthya ũtao waku wumĩte Maandĩkonĩ. Angĩ matumĩisye maũvoo kĩlasinĩ nĩ ana-a-asa me ũtũĩka ta Nathan Knorr, Frederick Franz, na Karl Klein. Na ĩndĩ ve maũndũ maingĩ Mwana-a-asa A. H. Macmillan watũmanyĩisye. Mwana-a-asa ũsu eenyivĩtye mũno, na ũvoo ũla watumĩisye kĩlasinĩ watumie tũmanya nesa ũndũ Yeova watongoesye andũ make yĩla ĩvindanĩ ya kũtatwa yambĩĩe mwaka wa 1914 nginya mwambĩĩo wa 1919!

Tũkilyĩ kũmina kĩlasi, Mwana-a-asa Knorr andavisye nĩ na Barbara kana twĩtũmwa Burundi, Africa. Atũtavya, twasembie vala vaiawa mavuku Mbetheli nĩ kana tũsisye nthĩnĩ wa Kitabu cha Mwaka Burundi kwaĩ na atavany’a meana ata. Twaseng’ie mũno tweethĩa vai vandũ ũtalo ũsu wonanĩtw’e! Kaĩ twaendaa kĩsionĩ kĩtaĩ kyaatavanw’a na kyaĩ ĩlembetanĩ ya nthĩ tũteesĩ! Mwa tweewie kĩw’ũ kyetĩka nda! Ĩndĩ kũvoya na kĩthing’ĩĩsyo nĩkwatumie tũusya.

Burundi maũndũ maĩ kĩvathũkany’o vyũ. Tweethĩie nzeve yĩ kĩvathũkany’o, na syĩthĩo na ithyomo tũtesĩ. Yu twaĩ no nginya twĩmanyĩsye kĩthyomo kya French. O na tũyeesĩ tũkekalaa va. Ĩndĩ mĩthenya ĩlĩ ĩtina wa kũvika, ũmwe twaĩ nake kĩlasinĩ weetawa Harry Arnott, nĩwesĩile aitũkethya asyokete kĩandanĩ kyake Zambia. Nĩwatũtetheeisye kũmantha nyũmba, na ĩsu nĩyo yaĩ nyũmba ya mbee ya amisonalĩ. Ĩndĩ ĩtina wa kavinda, anene ma silikalĩ nĩmambĩĩie kũtũvĩnga nũndũ nĩndĩ yaĩ ya mbee kwona Ngũsĩ sya Yeova. Kwoou twakililyĩ o kaĩlĩ twambĩĩa kũtanĩa kĩanda kitũ, matwĩa tũyĩsa kwĩkala tũte na valũa ũũtwĩtĩkĩlya  kũthũkũma nthĩ ĩsu. Nũndũ wa ũu, nĩtwatwie kũthamĩĩa Uganda.

Tũyaĩ na valũa wa kũlika Uganda (visa), ĩndĩ kũmũĩkĩĩa Yeova nĩkwatũtetheeisye tũeke kũkĩa mũno. Uganda kwaĩ na mwana-a-asa wathamĩĩe ku kuma Canada nĩ kana atavany’e kĩsionĩ kyaĩ na vata mũnene wa atavany’a. Mwana-a-asa ũsu nĩwaneenie na mũnene ũmwe wathũkũmaa ovisinĩ ũla wathĩnĩkĩaa ala meũthama amũelesya thĩna witũ. Nũndũ wa ũu, tweeiwe no twĩkalange ku myei ĩana ũna nginya tũkwate valũa wa kwĩkala nthĩ ĩsu. Ũndũ ũsu watũĩkĩĩthisye kana Yeova aĩ vamwe naitũ.

Maũndũ Uganda maĩ kĩvathũkany’o vyũ na Burundi. Kwa ngelekany’o, ũkũsĩ nĩwavikĩte kũu o na kau nthĩ ĩsu kwaĩ Ngũsĩ 28 tũ. O na ĩngĩ, aingĩ nĩmeesĩ Kĩsũngũ. Ĩndĩ kũu kwĩ ithyomo ingĩ mbingĩ ineenawa, na kwoou twesie kwĩthĩa no nginya twĩmanyĩsye, o na ethĩwa no kĩmwe, nĩ kana tũvote kũtetheesya andũ meke maendeeo. Na nũndũ twambĩĩe kũtavany’a Kampala, twatwie kwĩmanyĩsya kĩthyomo kya Luganda nũndũ nĩkyo kĩneenawa mũno kĩsionĩ kĩu. O na kau twakuie myaka kauta tũyĩsa kũtw’ĩka nĩtwakĩneena nesa, kũkĩmanya kwatumie tũkwata mosyao maseo mũno ũtavany’anĩ. O na nĩtwambĩĩe kũmanya nesa ũndũ tũtonya kwĩanĩsya mavata ma kĩ-veva ma amanyĩw’a maitũ. Kĩu nakyo kyatumie mavingũa ngoo syoo na mambĩĩa kũtũelesya ũndũ matethekaa nĩ kĩla mekwĩmanyĩsya.

Nĩtwatanĩaa kũmanyĩsya ala mekwendeew’a, na kwoou twatanie mũnango yĩla twakũlilw’e tũlike wĩanĩ wa kũthyũlũlũka nthĩ ĩsu. Ovisi wa Kenya nĩwatũkũlilye twambĩĩe savalĩ sya kũmanthĩthya nĩ va mavainia ma mwanya mekwendeka mũno. Savalĩnĩ isu ve mavinda meana ũna twathokiw’e nesa vyũ nĩ andũ mataĩ maaona Ngũsĩ. Matumaa twĩw’a ta twĩ mũsyĩ, na nĩmatũuĩaa lĩu.

Mũthenya ũmwe nĩnaendie savalĩ ĩngĩ yĩ kĩvathũkany’o na isu. Nooseie ngalĩ ya mwaki Kampala na twathi mĩthenya ĩlĩ nginya Kenya, taoninĩ ya Mombasa. Kuma vu nalikile meli yandwaa ithamanĩ syĩ Ũkanganĩ wa India syĩtawa Seychelles. Myakanĩ ĩla yaatĩĩe kuma 1965 nginya 1972, Barbara nĩwaendanasya nakwa Seychelles. Myakanĩ ĩsu Seychelles kwaĩ o atavany’a elĩ, ĩndĩ nĩmongelekile matw’ĩka kakundi, na mũthya kĩkundi kĩ na maendeeo. Savalĩ ingĩ naendie nĩ sya kũthi kwona ana-a-asa Eritrea, Ethiopia, na Sudan.

Ĩvinda yĩmwe twĩ o Uganda ita nĩsyavĩndũie silikalĩ andũ o na matataĩĩe. Myaka ĩla yaatĩĩe yaĩ ya thĩna mũthei, ĩndĩ yatumie nona nesa ũseo wa kũatĩĩa ũtao ũũ: “Mũnengei Kaisali syĩndũ sya Kaisali.” (Mko. 12:17) Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe onthe ala mathamĩĩe ku meeiwe no nginya meyĩandĩkĩthye kĩsesenĩ kya volisi kĩla kĩ vakuvĩ. Tweekie ũu na mĩtũkĩ. Ĩtina wa mĩthenya mĩvũthũ, nĩ na mwana-a-asa ũngĩ misonalĩ twaũngamiw’e nĩ volisi tũvĩtĩlĩte Kampala na ngalĩ yitũ. Tweewie ngoo syakũna kũkũna! Mavangie twĩ athiani na matũtwaa kĩsesenĩ kĩla kĩnene kya volisi. Twavika, twamaeleisye kana ithyĩ twĩ amisonalĩ na tũi na ũthũku. O na nĩtwatatie kũmatavya kana nĩtweeyĩandĩkĩthĩtye, ĩndĩ twakũnie wĩa wa mana. Nĩtweekĩiwe mbĩnĩ na twatwawa kĩsesenĩ kya volisi kĩla kĩ vakuvĩ na nyũmba ya amisonalĩ. Twatanie ta kĩ yĩla ovisa ũla waĩ vo watũmanyie na alilikana kana nĩtweeyĩandĩkĩthĩtye, na atavya mũsikalĩ ũla twaĩ nake atũlekye!

Kaingĩ mĩthenyanĩ ĩsu, maũndũ mayaĩ maseo twavika kũla ita isiĩĩe lelũ, na mũno mũno ethĩwa twaũngamw’a nĩ asikalĩ amile. Ĩndĩ kĩla  ĩvinda nĩtwavoyaa na tũyĩw’a twausya twoona tũyĩtĩkĩlw’a kũvĩta. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, mwakanĩ wa 1973 silikalĩ yeeie amisonalĩ onthe nĩmevete Uganda.

Nũndũ wa ũu, twatũmiwe Côte d’Ivoire, ĩla yĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Africa. Ũsu waĩ ũalyũku mũnene. Twaĩ no nginya tũmanyĩe kĩthĩo kyeũ, na tũyambĩĩa ĩngĩ kũneenaa French kĩla mũthenya na kwĩkalany’a na amisonalĩ maumĩte nthĩ syĩ kĩvathũkany’o. Ĩndĩ nĩtweeyoneie ĩngĩ kana Yeova nĩwatũtongoesye, nũndũ andũ aingĩ me na ngoo nzeo na menyivĩtye nĩmeethukĩĩisye ũvoo mũseo. Nĩ na Barbara nĩtweeyoneie ũndũ Yeova walũngalilye nzĩa sitũ oona nĩtũmũĩkĩĩe.

Ĩndĩ o na tũtataĩĩe, Barbara nĩweethĩiwe na kanza. Nĩtwaendie Europe mavinda maingĩ kwondũ wa ũiiti, ĩndĩ tũivika 1983, tweethĩie tũitonya kũendeea kwĩkala Africa. Twakwie ngoo mũno!

Barbara nĩwawaĩĩe na akw’a tũithũkũma Mbetheli ya London. Ana-a-asa ma Mbetheli mandw’ĩĩkie mũno. Ve mwana-a-asa ũmwe na mũka mandetheeisye mũno kũalyũkana na kĩu kyangwatie, na mambĩkĩa vinya nĩendeee kũmũĩkĩĩa Yeova. Nĩnesie kũkomana na mwĩĩtu-a-asa wookaa kũtetheesya Mbetheli wĩtawa Ann, ũla waĩ vainia wa mwanya ĩvinda ĩvĩtu na wamwendete Yeova mũno. Twatwaanie 1989, na twĩthĩĩtwe Mbetheli ya Britain kuma ĩvinda yĩu.

Kuma 1995 nginya 2018, nĩnatũmawa nĩ ovisi ũla mũnene nĩthokee movisi ma ũvonge (tene meetawa asyaĩĩsya ma kĩsio kya nthĩ, kana zone overseers), na kwoou nĩnaendie nthĩ ta 60. Kĩla nthĩ nathi nĩnoonaa ũndũ Yeova ũathimĩte athũkũmi make, o na ethĩwa maũndũ moo mailye ata.

Kwa ngelekany’o, mwaka wa 2017 nĩnatũmiwe Africa. Natanie ta kĩ kũtwaa Ann nthĩ ya Burundi na kwona ũndũ kwaĩ na wongeleku ũnenevete wa atavany’a mbee wa 15,500! O na neethĩie vala natavanasya nyũmba kwa nyũmba mwaka wa 1964, nĩ vo yu ve mwako mwanake mũno wa Mbetheli!

O naw’o mwakanĩ wa 2018 natanie mũno yĩla nakwatie walany’o wa movisi ma ũvonge ala ngũthokea. Aĩ nthĩ ĩmwe yaandĩkĩtwe nĩ Côte d’Ivoire. Twavika taoninĩ ĩla nene ya Abidjan, neewie ta nasyoka mũsyĩ. Twĩ lumunĩ yitũ ya Mbetheli, nakililye ndisisya masyĩtwa ala maandĩkĩtwe me na namba sya simũ, aĩ noona ĩsyĩtwa ya mũtũi witũ nĩ mwana-a-asa namwĩsĩ weetawa Sossou. Nalilikanile kana Sossou aĩ mũsyaĩĩsya wa taoni tene, ĩvinda yĩla naĩ Abidjan. Ĩndĩ neethĩie ti we. Ũsu aĩ mwanae.

Yeova ndaanzonokya. Mawũmũ ala nĩvĩtĩlĩte matumĩte nona nesa vyũ kana twamũĩkĩĩa Yeova, ndaleaa kũtũlũngalĩlya nzĩa sitũ. Yu twĩ na wendi mwingĩ wa kũendeea kũkinyĩla nzĩanĩ ĩno yĩ na kyeni kĩla kĩendeee kũkena mbee na mbee, kũvika yĩla Ngai ũkatw’ĩkĩthya maũndũ meũ.—Nth. 4:18.