1. Ĩandĩko ya Mũtavan’ya 3:1, 7 yĩtũmanyĩsya kyaũ?

AMWE maitũ nĩ aneenu mũno. Angĩ namo nĩ akilu. Na o tondũ ĩandĩko ya mũsingi ya ĩsomo yĩĩ yonanĩtye, ve ĩvinda ya kũneena na ve ĩvinda ya kũvindya. (Soma Mũtavan’ya 3:1, 7.) Ĩndĩ mavinda amwe nĩtwĩkũlasya ta keka mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa mũna nũtata kwĩkalaa ateũkilya mũno. Kana tũkekũlya ta keka amwe nĩmaolanga kũneena.

2. Nũũ waĩle kũtũtavya nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũneena na twaĩle kũneena ata?

² Yeova nĩwe watũnengie mũthĩnzĩo wa kũneena. (Kuma 4:10, 11; Ũvu. 4:11) Nũtũmĩaa Ndeto yake kũtũtetheesya tũmanye ũndũ tũtonya kũtũmĩa mũthĩnzĩo ũsu nesa. Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea andũ mawetetwe Maandĩkonĩ nĩ kana tũmanye nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũneena na nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũvindya. O na nĩtũkwona ũndũ Yeova wĩw’aa ethukĩĩsya ndeto ila tũũtavya andũ ala angĩ. Ekai twambe kwona nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũneena.

3. Kwosana na Alomi 10:14, nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũneena?

³ Ĩvinda yonthe twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kũneena ĩũlũ wa Yeova na Ũsumbĩ wake. (Mt. 24:14; soma Alomi 10:14.) Tweeka ũu, twĩthĩawa twaatĩĩa ngelekany’o ya Yesũ. Ũndũ ũmwe mũnene watumie Yesũ oka kũũ nthĩ nĩ kũtavya andũ ũw’o ĩũlũ wa Ĩthe wake. (Yoa. 18:37) Ĩndĩ o vamwe na ũu, nĩtwaĩle kũsũanĩa mũno ũndũ tũũneena. Kwoou yĩla tũũtavya angĩ ĩũlũ wa Yeova, no nginya twĩke ũu twĩ na “ũuu na ndaĩa nene,” na nĩtwaĩle kwonany’a kana nĩtũũsũanĩa ũndũ mũndũ ũla tũũtavya ũkwĩw’a na maũndũ ala ũĩkĩĩaa. (1 Vet. 3:15) Tweeka ũu, ũkeethĩaa tũineka o kũneena tũ, ĩndĩ nĩtwamanyĩsya nesa, na nĩvatonyeka tũkakiita ngoo ya ũla tũũneena nake.

4. O tondũ ĩandĩko ya Nthimo 9:9 yonanĩtye, ndeto sitũ itonya kũtethya angĩ ata?

 ⁴ Atumĩa mayaĩlĩte kũkĩa kũneena moona mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa waĩle kũtawa. O na vailye ũu, maĩlĩte kũmantha ĩvinda yĩla yaĩlĩte ya kũmũneeny’a nĩ kana maikamwĩkĩĩthye nthoni. No kwĩthĩwa maĩlĩte kweteela mese kũneena nake e weka. Mavinda onthe atumĩa matataa ũndũ matonya maneene na mũndũ kwa nzĩa ĩkwonany’a kana nĩmeũmũnenga ndaĩa. Ĩndĩ maileaa kwony’a angĩ myolooto ya Mbivilia ĩla ĩtonya kũmatetheesya meke kĩla kyaĩlĩte. (Soma Nthimo 9:9.) Nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata mũno twĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kũneena yĩla twoona vaĩlĩte? Ekai twone ngelekany’o ilĩ syĩ kĩvathũkany’o vyũ. Ĩmwe nĩ ya mũndũũme waaĩlĩte kũlũnga syana syake, na ĩngĩ nĩ ya mũndũ mũka waendie kũneena na mũndũ wanyuvĩtwe atw’ĩke mũsumbĩ.

5. Nĩ ĩvinda yĩva Mũthembi Mũnene Eli waaĩlĩte kũneena ĩndĩ aema kwĩka ũu?

⁵ Mũthembi Mũnene Eli aĩ na imwana ilĩ wendete mũno. Ĩndĩ imwana isu iyanengete Yeova ndaĩa o na vanini. Kĩanda kĩla syanengetwe ĩeemanĩ ya kũmbanĩa kya kwĩthĩwa syĩ athembi kyaĩ kya vata mũno. Ĩndĩ aũme asu matũmĩaa ũkũmũ woo naĩ, nĩmavũthĩtye vyũ nthembo ila syaumĩaw’a Yeova, na meekaa ũlaalai na ngũlũ na mate na nthoni o na vanini. (1 Sam. 2:12-17, 22) Kwosana na Mĩao ya Mose, imwana isu sya Eli syaaĩle kũawa. Ĩndĩ nũndũ Eli nĩwainanasya, aikanasya aiivuva na aekanie nasyo iendeee kũthũkũma ĩeemanĩ ya kũmbanĩa. (Kũt. 21:18-21) Kĩu kyatumie Yeova ona Eli ata? Amũkũlilye Eli ũũ: “Nũndũ wa kĩ [ũtaĩaa] ana maku kwĩ nyie?” Kĩu nĩkyo kyatumie Yeova atw’a kũmina vyũ aũme asu avuku.—1 Sam. 2:29, 34.

6. Ngewa ya Eli yĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁶ Ve kĩndũ kya vata ngewa ya Eli ĩkũtũmanyĩsya. Twamanya mũnyanya witũ kana mũndũ ũngĩ wa mũsyĩ nũtũlĩte mwĩao wa Ngai, nĩtwaĩlĩte kũneena nake nĩ kana tũmũlilikany’e myolooto ya Yeova. Ĩtina wa ũu, no nginya tũĩkĩĩthye kana nĩwakwata ũtethyo kuma kwa ala manyuvĩtwe nĩ Yeova. (Yak. 5:14) Tũyaĩlĩte kũnenga mũnyanya witũ kana mũndũ wa mũsyĩ ndaĩa nene kwĩ ĩla tũnengete Yeova. Tũkeka ũu, twĩthĩwa twekala ta Eli. Tũte na ũkũmbaũ, ti laisi kũneena na mũndũ ũkwenda kũlũngwa. Ĩndĩ kwĩka ũu kwĩ moseo maingĩ. Yu kwasisya wone kĩvathũkany’o katĩ wa Eli na ũla mũndũ mũka Mũisilaeli weetawa Avikaili.

7. Nĩkĩ Avikaili waneenie na Ndaviti?

 ⁷ Avikaili atwaĩtwe nĩ mũthwii waĩ mĩũnda weetawa Navali. Ĩvinda yĩla Ndaviti na aũme make masembete makĩĩte Mũsumbĩ Saulo, nĩmekalangile na aĩthi ma Navali na masũvĩa ndĩthya syake iikathi na ing’ei. We Navali nĩwamatũngĩie mũvea? Aiee. Vandũ va ũu, yĩla Ndaviti watũmie andũ make vala ũĩ amũkũlĩtye amanenge o lĩu mũnini na kĩw’ũ, athatie mũno na amaumanga na wasya mũnene. (1 Sam. 25:5-8, 10-12, 14) Ndaviti avikĩw’a livoti, atwie kũtuta vyũ aũme onthe ma nyũmba ya Navali. (1 Sam. 25:13, 22) Mũisyo ũsu wesaa kũsiĩĩwa ata? Avikaili nĩwamanyie yĩu nĩ ĩvinda ya kũneena. Kwoou nĩwoosie vinya na athi kũkomana na aũme asu 400 athatu, me na nzaa, na makuĩte mĩio ya kaũ, na ĩndĩ aneena na Ndaviti.

8. Ngelekany’o ya Avikaili yĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁸ Yĩla Avikaili wavikie vala ve Ndaviti, aneenie nake e na ũkũmbaũ, ndaĩa, na kwa nzĩa yaĩ ĩtonya kũtuma Ndaviti eka kĩla Avikaili wendaa. O na kau Avikaili tiwe waetete thĩna ũsu, nĩwamwĩtisye Ndaviti ũekeo. Nĩwawetie nguma nzeo sya Ndaviti na amwĩa kana nĩweesĩ nũkwĩka ũla waĩlu, na amwĩkwatya Yeova amũtetheesye. (1 Sam. 25:24, 26, 28, 33, 34) O ta Avikaili, nĩtwaĩle kwĩthĩwa na ũkũmbaũ wa kũneena na mũndũ twoona ayĩka ũndũ ũtonya kũmũlikya naĩnĩ. (Sav. 141:5) O na kau nĩtwaĩle kwĩthĩwa twĩ na ndaĩa tũineena nake, no nginya twĩthĩwe twĩ alũmu. Yĩla twanenga mũndũ ũtao kwa nzĩa nzeo, ũu wonanasya kana twĩ anyanya ma w’o.—Nth. 27:17.

9-10. Atumĩa maĩle kũlilikana kyaũ yĩla meũnenga angĩ ũtao?

⁹ Atumĩa mũno mũno nĩmaĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmbaũ wa kũneena na ala moosa ĩtambya yĩtaĩle. (Aka. 6:1) Atumĩa me wĩnyivyo, na  kĩu nĩkĩmatetheeasya kũelewa kana nĩ ene naĩ na mavinda kwa mavinda mo ene nĩmendaa kũtawa. Ĩndĩ kĩu kĩimasiĩĩaa kũnenga ũkany’o ala mekwenda kũkanw’a. (2 Tim. 4:2; Tito 1:9) Yĩla meũnenga mũndũ ũtao, matũmĩaa mũthĩnzĩo ũla Yeova ũmanengete wa kũneena nĩ kana mamũlũnge nesa me na wũmĩĩsyo. Nũndũ nĩmamwendete, nĩmethĩawa na wendi wa kũmũtetheesya. (Nth. 13:24) Ĩndĩ wendi woo mũnene nĩ kũmũtaĩa Yeova kwa kũĩkĩĩthya kana nĩmatetea myolooto yake na nĩmasũvĩa kĩkundi kĩikalike thĩnanĩ.—Meko 20:28.

¹⁰ Kũvika vau, nĩtwaneenea nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũneena. Ĩndĩ mavinda amwe wĩthĩaa nũseo tũkalea kũneena. Nĩ maũndũ meva matonya kũtuma tũemwa nĩ kwĩkala tũvindĩtye mavindanĩ ta asu?

11. Yakovo atũmĩie ngelekany’o yĩva, na nĩkĩ yaĩlĩte?

¹¹ Kũsiĩĩa ũneeni witũ kũi laisi. Mũandĩki ũmwe wa Mbivilia weetawa Yakovo nĩwanenganie ngelekany’o ĩkũtũtetheesya kũelewa kĩu. Aisye: “Ethĩwa mũndũ o na wĩva ndalulutĩkaa ndetonĩ, ũsu nĩ mũndũ ũte na naĩ, ũtonya kũsiĩĩa mwĩĩ wake w’onthe. Yĩla tweekĩa itang’a makanyw’anĩ ma mbalasi nĩ kana syĩke ũndũ tũkwenda, nĩtũtongoeasya mwĩĩ wasyo w’onthe o naw’o.” (Yak. 3:2, 3) Kĩtang’a kĩthĩawa kyoveewe mũtwenĩ wa mbalasi na kĩkesĩlw’a kanyw’anĩ wayo. Mũtwai wa mbalasi akusasya makanda ala moveewe kĩtang’anĩ nĩ kana amĩtongoesye kana amĩsiĩĩe ĩeke kũthi. Akalea kũkwata nesa makanda ma kĩtang’a kĩu, mbalasi ĩsu yĩka kũtũvũka na nĩ laisi ĩkaũmĩa kana ĩkamũũmĩsya. O ta ũu, tũkaema kũsiĩĩa ũneeni witũ, tumĩlya mathĩna maingĩ. Ekai ĩndĩ tũneenee mavinda amwe twaĩle kũkusya makanda ma itang’a sya ngelekany’o ila isiĩĩe ũĩmĩ witũ nĩ kana tũikaneene.

12. Nĩ ĩndĩĩ twaĩle kũkusya makanda ma itang’a sya ngelekany’o ila isiĩĩe ũĩmĩ witũ nĩ kana tũikaneene?

 ¹² Wĩkaa ata wamanya kana Mũklĩsto mũna e na ũvoo waĩle kwĩkala wĩ kĩmbithĩ? Kwa ngelekany’o, wakomana na mũndũ umĩte nthĩ ĩkũnĩte maluvuku wĩa witũ, we nĩwĩw’aa ũyenda kwĩnzĩĩa aũtavye ũndũ wĩa witũ ũtethaw’a nthĩ ĩsu? Vate nzika, ndwĩnzĩĩa maũndũ asu wĩ na kĩeleelo kĩthũku. Nĩtwendete ana-a-asa maitũ na nĩtwendaa mũno kũmanya ũndũ maendeee. O na yĩla tũũmavoyea, nĩtwendaa kũweta nesa maũndũ ala mamakwatĩte. Ĩndĩ yĩla twakomana na mũndũ ta ũsu, yĩu yĩthĩawa yĩ ĩvinda ya kũkusya makanda ma itang’a sya ngelekany’o ila isiĩĩe ũĩmĩ witũ. Twathing’ĩĩsya mũndũ wĩ na ũvoo wa kĩmbithĩ atũtavye kĩla wĩsĩ, twĩthĩawa tũyonany’a kana tũimwendete na tũyendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala mekwatĩtye kana ndevuany’a ũndũ matethasya wĩa woo. Vai ũmwe witũ wenda kwongeleela mathĩna ala makwatĩte ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ala mekalaa nthĩ ikũnĩte maluvuku wĩa witũ. O ta ũu, ethĩwa twĩthĩawa nthĩ wĩa witũ ũkũnĩtwe maluvuku, tũyaĩle kũvuany’a ũndũ Ngũsĩ ila syĩ kũu itavanasya kana itwaĩĩasya maũndũ angĩ ma ũthaithi.

13. Ĩandĩko ya Nthimo 11:13 yĩwetete ũndũ wĩva atumĩa maĩlĩte kwĩvathana naw’o vyũ, na nĩkĩ?

¹³ Atumĩa nĩmaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito kingangĩ kya kũatĩĩa mwolooto ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Nthimo 11:13. (Soma.) Mekaa ũu kwa kwĩsiĩĩa maikatavye andũ maũndũ maĩlĩte kwĩthĩwa me kĩmbithĩ. Kwĩka ũu kũi laisi, na mũno mũno ethĩwa mũtumĩa nũtwaanĩte. Nĩkĩ? Nũndũ kĩla kĩtetheeasya andũ matwaanĩte mekale me ndũũ nĩ kũea ngewa na kũneenea mawoni moo, ũndũ mekwĩw’a, kana mathĩna moo. Ĩndĩ mũtumĩa nĩwaĩlĩte kwĩthĩwa esĩ kana o na yĩla ũkũea ngewa na mũka ndaĩlĩte kũvuany’a “nzama,” kana kwa ndeto ingĩ, ndaĩlĩte kũmũtavya maũndũ ma kĩmbithĩ ma ala angĩ kĩkundinĩ. Akaelya kwĩka ũu, eyanangĩa ĩsyĩtwa na ala angĩ mayĩsa kũmũĩkĩĩa ĩngĩ. Ala me na ianda ikundinĩ mayaĩlĩte kwĩthĩwa me “akengani,” kana nzeleke. (1 Tim. 3:8) Ũu nĩ kwasya mayaĩlĩte kwĩthĩwa me andũ me nĩmĩ ilĩ kana mendete kũsukana. Mũtumĩa wendete kĩveti kyake ndakĩnoasya na ngewa sya maũndũ kĩtaĩle kũmanya.

14. Mwĩĩtu-a-asa ũtwaĩtwe nĩ mũtumĩa wa kĩkundi atonya kũmũtetheesya ata ndakeyanangĩe ĩsyĩtwa?

¹⁴ Kĩveti no kĩtetheesye mũũme ndakeyanangĩe ĩsyĩtwa kwa kũtata kĩikamũthing’ĩĩsye akĩtavye maũndũ maĩlĩte kwĩthĩwa me kĩmbithĩ. Kĩveti kyaatĩĩa ũtao ũsu kyonanasya nĩkĩkwete mũũme mbau na nĩkĩnengete ndaĩa ala mamũtavĩtye maũndũ moo ma kĩmbithĩ. Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata nĩ kana kyeeka ũu nĩkĩmũtanĩthasya Yeova, nũndũ kĩthĩawa kĩitetheesya kĩkundi kĩkale kĩ na mũuo na kĩ ngwatanĩo.—Alo. 14:19.

15. Yeova aĩ na woni wĩva ĩũlũ wa ala anyanyae atatũ ma Yovu, na nĩkĩ?

¹⁵ Ĩvuku ya Yovu yĩ na maũndũ maingĩ matonya kũtũmanyĩsya ũndũ twaĩle kũneena na yĩla twaĩle kũneena. Yĩla Yovu wakwatiwe nĩ mathĩna manene kĩatĩanĩsyo, aũme ana nĩmookie kũmũkiakĩsya na kũmũtaa. Aũme asu mekalile ĩvinda yĩasa makilĩtye. Ĩndĩ wasisya ndeto ila Elivasi, Mbilitati, na Nzovali mesie kũneena, wĩĩthĩa me atatũ mayavindĩtye maisũanĩa ũndũ matonya kũtethya Yovu. Vandũ va ũu, masũanĩaa ũndũ mekwĩsa kũĩkĩĩthya Yovu kana ve ĩvĩtyo weekĩte. Nĩ w’o kana ve maũndũ amwe ma w’o mawetie, ĩndĩ ndeto mbingĩ ila maneenie ĩũlũ wa Yovu na Yeova iyaĩ nzeo, na ingĩ iyaĩ sya w’o. Maisye kana Yovu nĩ mũndũ mũthũku. (Yovu 32:1-3) Yeova eekie ata? Eewie aũme asu atatũ mamũthatya  mũno. Ametie andũ atumanu na amea mathi makũlye Yovu amavoyee.—Yovu 42:7-9.

16. Ngewa ya Elivasi, Mbilitati, na Nzovali yĩtũmanyĩsya maũndũ meva?

¹⁶ Ngewa ya Elivasi, Mbilitati, na Nzovali no ĩtũmanyĩsye maũndũ meana ũna. Mbee, tũyaĩlĩte kũsilĩla ana-a-asa maitũ. (Mt. 7:1-5) Twaĩlĩte kũmethukĩĩsya nesa tũtanesa kũmasũngĩa. Tweeka ũu now’o tũtonya kũmaelewa nesa. (1 Vet. 3:8) Kelĩ, yĩla tũũneena no nginya tũĩkĩĩthye kana twĩtũmĩa ndeto nzeo na sya w’o. (Aev. 4:25) Na katatũ, Yeova ethĩawa ethukĩĩsye mũno ndeto ila tũũtavya ala angĩ.

17. Ngewa ya Eliu yĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁷ Mũndũ wa kana ũla wookĩte kwona Yovu eetawa Eliu, na aĩ ũko na Avalaamu. Nĩweethukĩĩisye Yovu na ala aũme angĩ atatũ maineena. Vate nzika, nĩwamethukĩĩisye nesa nũndũ esie kũnenga Yovu ũtao kwa nzĩa nzeo ĩndĩ ateũmũvithany’a kĩndũ, na ũtao ũsu nĩwatetheeisye Yovu kũvĩndũa mawoni make. (Yovu 33:1, 6, 17) Kĩla Eliu woonaa kĩ kya vata mũno nĩ kũetee Yeova ndaĩa, ĩndĩ ti kwĩtaĩa kana kũtaĩa mũndũ ũngĩ o na wĩva. (Yovu 32:21, 22; 37:23, 24) Ngewa ya Eliu yĩtũtetheesya kwona kana ve ĩvinda ya kũvindya na ya kwĩthukĩĩsya. (Yak. 1:19) O na ĩngĩ, twĩĩmanyĩsya kana yĩla tũũnengane ũtao, wendi witũ mũnene waĩlĩte kwĩthĩwa wĩ kũetee Yeova ndaĩa ĩndĩ ti kwĩtaĩa.

18. Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtwonaa mũthĩnzĩo wa kũneena wĩ wa vata?

¹⁸ Twaatĩĩa ũtao ũla Mbivilia ĩtũnengete ĩũlũ wa yĩla twaĩle kũneena na ũndũ twaĩle kũneena, tũkeethĩawa tũyonany’a kana nĩtwonaa mũthĩnzĩo wa kũneena wĩ wa vata. Ũla mũsumbĩ mũĩ weetawa Solomoni aveveewe kũandĩka atĩĩ: “Ndeto ĩneenawa ĩvinda yayo nĩ ta mosyao ma mũevo ma thaavu kĩkavũnĩ kya vetha.” (Nth. 25:11) Tweethukĩĩsya nesa ndeto sya ala angĩ na twasũanĩa tũtananeena, ndeto sitũ ikeethĩawa iilye ta maevo ma thaavu. Ũu nĩ kwasya ikeethĩawa syĩ nzeo na syĩ sya lato mũnene. Na ĩndĩ twĩthĩwe twĩ akilu kana twĩ aneenu, ũneeni witũ ũkaakaa ala angĩ, na Yeova akatanaw’a mũno nithyĩ. (Nth. 23:15; Aev. 4:29) We nũkwona ta ve nzĩa ĩngĩ nzeo kũthonoka ĩsu ya kũmũtũngĩa Ngai mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo ũũ ũtũnengete?