1. Avalaamu oonanisye ata nĩwaĩkĩĩte vyũ kana Yeova asilaa katĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

AVALAAMU akũlilye atĩĩ: “Mũsili wa nthĩ yonthe ndakeka ũlũngalu?” (Mwa. 18:25) Aikũlya ĩkũlyo yĩu aĩ na mũĩkĩĩo kana Yeova nũkũsilĩla ndũa ya Sotomo na Ngomola ũndũ vaĩlĩte vyũ. Avalaamu aĩ na mũĩkĩĩo vyũ kana Yeova ndesa “kũaa alũngalu vamwe na ala athũku.” Nĩweesĩ kana yĩsilya ta yĩu yaĩ “kũasa” na mosũanĩo ma Yeova. Ĩtina wa myaka 400 ũu, Yeova aeleisye ũndũ we mwene ũilyĩ asya: “Ĩvia, wĩa wake nĩ mwĩanĩu; nũndũ nzĩa syake syonthe nĩ ndũngalu: Ngai wa kĩthito na ũte na naĩ, nake nĩ wa w’o na mũlũngalu.”—Kũt. 31:19; 32:4.

2. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana Yeova ndesa kwelelũkya sila wa katĩ?

² Nĩkĩ Avalaamu ũtaĩ na nzika kana ĩvinda yonthe Yeova asilaa katĩ? Nĩkwĩthĩwa vai ũngĩ mũlũngalu vyũ na wĩ ũsili wa katĩ ta Yeova. O na nthĩnĩ wa Maandĩko ma Kĩevelania, mavinda maingĩ ndeto ĩla ialyũlĩtwe “ũsili wa katĩ” na ĩla ĩalyũlĩtwe “ũlũngalu” ikothaa kũatĩanĩa. Kwa ũkuvĩ, vala ve sila wa katĩ no nginya vethĩwe ũlũngalu. Kwoou nũndũ Yeova nĩwe mũlũngalu vyũ, ĩvinda yonthe asilaa katĩ. O na ĩngĩ, Ndeto yake yaĩtye  kana “nĩwendete ũlũngalu na ũsili wa katĩ.”—Sav. 33:5.

3. Nengane ngelekany’o ĩkwonany’a ũndũ andũ ũmũnthĩ mathĩnaw’a vate kĩtumi.

³ Kũmanya kana Yeova asilaa katĩ ĩvinda yonthe nĩkũkiakiasya ala me ngoo nzeo nũndũ nthĩ ĩno yusũĩte ũsili ũte wa katĩ. Nĩkwĩthĩwa nthĩ ĩilyĩ ũu, andũ amwe nĩmesaa kũthĩnw’a mũno nũndũ wa mavĩtyo matekĩte. Kwa ngelekany’o, amwe nĩmekaw’a yela nũndũ wa kwilĩĩlwa mavĩtyo mataaĩka na mayovwa myaka mingĩ. Mesaa kũtetheka ĩla ĩkoani yoo yasilwa ĩngĩ na ũkunĩkĩli wa mwanya ta ũla wa DNA woonany’a kana mayaĩ mavĩtyo. O na kau syovo ta isu nitumaa mũndũ athĩna na ayĩw’a woo mũno, ve kũthĩnw’a kũngĩ kũtonya kũtuma Aklĩsto mew’a ta matomĩĩsya.

4. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kũtuma mũĩkĩĩo wa Mũklĩsto ũtatĩka?

⁴ Aklĩsto nĩmethĩawa mesĩ kana andũ ala mate kĩkundinĩ no mamathĩny’e o na vate kĩtumi. Ĩndĩ mũĩkĩĩo witũ nũtatĩkaa ĩla tweew’a ta tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ Mũklĩsto ũngĩ kĩkundinĩ, kana ĩla twoona ũsili wa katĩ ta ũtanaatĩĩwa. We wĩka ata ũkesilya nĩ ta ve ũndũ ũtaĩle ũendeee nthĩnĩ wa kĩkundi, kana wĩka ata ũkesilya mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa nũkwĩkĩte ũndũ ũtaĩle? Ũu no ũtume ũlulutĩka?

5. Nĩkĩ Mũklĩsto ũtaĩle kũseng’a oona, kana eekwa, ũndũ ũtaĩle kĩkundinĩ?

⁵ Nũndũ ithyonthe twĩ ene naĩ na mavinda maingĩ nĩtũvĩtasya, nĩtwĩthĩawa twĩsĩ kana nĩvatonyeka tũkekwa ũndũ ũtaĩle kĩkundinĩ kana ethĩwa ti ũu, ithyĩ ene tũkeka Aklĩsto ala angĩ ũndũ ũtaĩle. (1 Yoa. 1:8) O na kau ũsu ti thĩna wĩthĩawa mavinda maingĩ, Aklĩsto ala aĩkĩĩku maiseng’aa na mayĩtĩkĩlaa kũlulutĩka ĩla moona thĩna ta ũsu. Kwoou ti ũsengy’o kwona Yeova atũnengete motao nthĩnĩ wa Ndeto yake, ala matonya kũtũtetheesya tũendeee kwĩkala twĩ aĩkĩĩku o na ĩla tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ angĩ kĩkundinĩ.—Sav. 55:12-14.

6, 7. Nĩ ũndũ wĩva ũtaĩle mwana-a-asa ũmwe weekiwe nthĩnĩ wa kĩkundi, na nĩ kyaũ kyamũtetheeisye omĩanĩsye na thĩna ũsu?

⁶ Kwasũanĩa ngelekany’o ya Willi Diehl. Mwana-a-asa Diehl athũkũmie e mũĩkĩĩku Mbetheli ya Bern, Switzerland, kuma mwaka wa 1931. Mwakanĩ wa 1946 nĩweetiwe kĩlasi kya nyanya kya Sukulu ya Ngileati, ĩla yaĩ New York, Amelika. Auma sukulu ekalangile na atw’ĩkĩthw’a mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko nthĩ ya Switzerland. Ngewanĩ yake Mwana-a-asa Diehl aeleetye ũũ: “Twĩ Mwei wa 5, mwaka wa 1949, nĩnaeleisye ovisi wa Bern kana nĩnĩvangie kũtwaana.” Ovisi wa Bern wamũsũngĩie ata? Wamwĩie atĩĩ: “Ndwĩtiĩwa kĩanda o na kĩmwe eka o kwĩthĩwa wĩ vainia wa kĩla ĩvinda.” Mwana-a-asa Diehl aendeee kũelesya ũũ: “Ndyaanengwa ĩngĩ mwanya wa kumya maũvoo . . . Aingĩ nĩmaekie kũtũkethya, na matũkuaa ta twĩ atenge.”

⁷ Mwana-a-asa Diehl eekie ata thĩna ũsu wamũkwata? Aĩtye atĩĩ: “Nĩtweesĩ kana Maandĩko maivatanĩte kũtwaana, na kwoou twaendeeie kũmũvoya Yeova na kũmwĩkwatya.” Ĩtina wa ĩvinda, ala matumĩte Mwana-a-asa Diehl athĩna ũu nĩmatetheeiw’e mavĩndũa mawoni moo mathũku ĩũlũ wa mũtwaano, na ĩndĩ Mwana-a-asa Diehl atũngĩwa ianda ila waĩ nasyo. Yeova nĩwamũathimie mũno nũndũ wa kũendeea kwĩkala e mũĩkĩĩku. * Nũseo tũkekũlya ũũ: ‘Nyie ngekwa ũndũ ũtaĩle ta ũsu no nĩendeee kwĩthĩwa na woni mũseo o ta mwana-a-asa ũsu? No nũmĩĩsye na ndyeteela  Yeova alũnge maũndũ, kana nambĩĩa kwĩyũkitĩa?’—Nth. 11:2; soma Mika 7:7.

8. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma twona ithyĩ ene kana mũndũ ũngĩ ta wĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle ĩndĩ ũyĩthĩa ti w’o vailyĩ?

⁸ Kĩvathũkany’o na ũu, mavinda angĩ nũtonya kwona ta wĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle kana mũndũ ũngĩ kĩkundinĩ ta wĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle, ĩndĩ wesa kũatĩĩa ũyĩthĩa ũu ti w’o vailyĩ. Ti vinya kwĩthĩwa na mawoni ta asu. Nĩkĩ? Nũndũ no kwĩthĩwa tũtanaelewa nesa kĩla kĩendeeie, kana o tũkethĩwa tũtesĩ maũndũ onthe ala makonetye ũndũ ũla wĩkiwe. Ĩndĩ o na twĩthĩwe nĩtwĩsĩ nesa kĩla kĩendeeie kana tũyĩsĩ, twaĩle kũmũvoya Yeova na kũmwĩkwatya, na tũyĩkala twĩ aĩkĩĩku. Kwĩka ũu no kũtũtetheesye ‘tũikamũnyungunyĩsye Yeova.’—Soma Nthimo 19:3.

9. Nĩ ngewa syĩva tũũneenea nthĩnĩ wa ĩsomo yĩĩ na yĩla yĩatĩĩe?

⁹ Ekai twĩlilikany’e ngewa itatũ syĩ Mbivilianĩ ikwonany’a ũndũ athũkũmi amwe ma Yeova meekiwe maũndũ mataĩle nĩ athaithi ala angĩ. Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea ngewa ya Yosevu, ũla waĩ nzũkũũkũ ya Avalaamu. Ngewanĩ ĩsu nĩtũkwona ũndũ wathĩniw’e nĩ ana-a-ĩthe. Nayo ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũkwona ũndũ Yeova weekanie na Mũsumbĩ Aavu wa Isilaeli, vamwe na kĩla kyaendeeie ĩla mũtũmwa Vetelo waĩ ndũanĩ ya Silia yeetawa Andiokia. Ĩla tũendeee kũneenea ngewa isu, sisya maũndũ ma vata ala matonya kũũtetheesya ndũkalulutĩke na matonya kũũtetheesya ũsũvĩe ngwatanĩo yaku na Yeova, na mũno mũno ethĩwa nũkwona ta wĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle.

10, 11. (a) Yosevu athĩniw’e ata vate kĩtumi? (b) Yosevu akwatie mwanya wa kwĩka ata e kolokolonĩ?

¹⁰ Yosevu aĩ mũthũkũmi mũĩkĩĩku wa Yeova. Ĩndĩ ĩvinda yĩmwe nĩwathĩniw’e mana nĩ andũ, na kũthũkya ũvoo amwe mamũthĩnisye nĩ ana-a-ĩthe. Yosevu angĩe kũvikya myaka 20, ana-a-ĩthe nĩmamwosie mamũthoosya ta ngombo. Ala mamũthooie mamũtwaie Misili. (Mwa. 37:23-28; 42:21) E kũu ũeninĩ nĩwesie kwilĩĩlwa mavĩtyo ũtekĩte. Atw’ĩkie atĩ endaa kũkwata kĩveti kyeene na vinya, na nũndũ wa ũu ekw’a kolokolonĩ o na ataũngamĩtw’e kotinĩ etetee. (Mwa. 39:17-20) Yosevu ekalile e ngombo na e mũvungwa kwa ĩvinda ya myaka ta 13. Nĩ maũndũ meva me ngewanĩ ĩsu ya Yosevu matonya kũtũtetheesya ĩla tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ mũndũ kĩkundinĩ?

¹¹ Yosevu nĩwesie kũkwata mwanya wa kũelesya mũvungwa moovetwe ĩmwe thĩna wake. Mũvungwa ũsu atanamba kwovwa eethĩawa e mũnene wa anengani ma mbinyu ma mũsumbĩ. Maendeee o na kyovo kyoo, mũthenya ũmwe mũnengani ũsu wa mbinyu nĩwaotie, na Yosevu amũalyũlĩla ĩ ndoto avuanĩw’e nĩ Ngai. Yosevu aeleisye mũvungwa ũsu kana nũkũtũngwa ĩngĩ wĩanĩ ũla watethasya nyũmbanĩ ya ũsumbĩ ya Valao. Ĩla Yosevu waeleasya ũalyũlo wa ndoto ĩsu nĩw’o wakwatie mwanya wa kũelesya mathĩna make. Ve maũndũ ma vata tũkwĩmanyĩsya twasũanĩa kĩla Yosevu watavisye mũvungwa ũsu vamwe na kĩla ũtaatinda aimũelesya ĩũlũ wa mathĩna make.—Mwa. 40:5-13.

12, 13. (a) Ndeto ila Yosevu watavisye mũnengani wa mbinyu sionany’a ata kana ndaneenaa ta mũndũ wĩkĩte kwĩtĩkĩla athĩnw’e avindĩtye? (b) Nĩ maũndũ meva Yosevu ũtaatinda aiweta ĩla waeleasya ũla mũnengani wa mbinyu kĩla kyamũkwatĩte?

¹² Soma Mwambĩlĩlyo 40:14, 15. Nĩwoona kana Yosevu aĩtye eekie ‘kũywa’? Kĩu kĩonany’a kana eekiwe ũndũ ũtaĩle. O na nĩwawetie kana eekĩte kwilĩĩlwa mavĩtyo  ala matumĩte ovwa. Kĩu nĩkyo kĩtumi weeie mũnengani wa mbinyu elilikana amũwete kwĩ Valao. Endaa ata aimwĩa ũu? Aeleisye kana eekaa ũu nĩ kana ‘eumw’a nyũmbanĩ ĩsu.’

¹³ We Yosevu aneenaa ta mũndũ wĩkĩte kwĩtĩkĩla athĩnw’e avindĩtye? Aiee, ti w’o. Nĩweesĩ nesa kana ve maũndũ kauta weekĩtwe mataĩle. Nĩkyo kĩtumi waeleisye ũla mũnengani wa mbinyu ũw’o wa maũndũ ala mamũkwatĩte, ayĩkwatya kana nũtonya kũmũtetheesya. Ĩndĩ vai vandũ Maandĩko mawetete kana Yosevu aatavya mũndũ, o na ũ Valao mwene, kana ana-a-ĩthe nĩmo mamũyie. O na ĩla ana-a-ĩthe mookie Misili na meew’ana nake, Valao amanengie ũtũo na amea matanĩe “ũseo wa nthĩ yonthe” ya Misili.—Mwa. 45:16-20.

14. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũikese kũneenea angĩ naĩ o na ethĩwa nĩtweekwa ũndũ ũtaĩle?

¹⁴ Ĩla Mũklĩsto woona ta wĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle, nĩwaĩle kwĩsũvĩa ndakese kũnyaĩĩkya nzukũ. Ti ũthũku kwĩtya ũtethyo kũla kwĩ atumĩa ma kĩkundi kana kũneena namo ethĩwa nĩtwamanya kana ve ũmwe nthĩnĩ wa kĩkundi wĩkĩte naĩ ngito. (Ali. 5:1) Ĩndĩ mavinda maingĩ no tũmine thĩna ũla twĩ naw’o na mwana-a-asa tũteũtavya angĩ, o na atumĩa, ethĩwa ĩvĩtyo yĩla yĩkĩtwe ti naĩ ngito. (Soma Mathayo 5:23, 24; 18:15.) Ekai tũatĩĩae myolooto ĩla yĩ Mbivilianĩ ĩla thĩna ta ũsu waumĩla. Tweeka ũu, mavinda angĩ nĩtũtonya kwĩthĩa kaĩ o na vai ũndũ mũthũku twĩĩkĩtwe, no ithyĩ tũnesilasya ũu! O na tũkatanaa mũno nũndũ tũikethĩwa tũnathũkĩĩsya maũndũ kwa kwanangĩa angĩ ĩsyĩtwa. Lilikana kana, wĩthĩwe wĩ mũvĩtĩsye kana ndwĩ mũvĩtĩsye, kũneenea angĩ naĩ kũyĩsa kwaĩlya maũndũ. Twaendeea kwĩthĩwa twĩ aĩkĩĩku kwa Yeova na kwa ana-a-asa maitũ, tũikeka ũndũ ta ũsu. Mũandĩki wa Savuli nũwetete mũndũ “ũla ũendaa na mĩendele myaĩlu.” Aĩtye kana “nĩ ũla ũtasukanaa na ũĩmĩ  wake, kana kwĩka mũnyanyae naĩ, kana kwĩtĩkĩla ndeto sya kĩvũthya ĩũlũ wa mũtũi wake.”—Sav. 15:2, 3; Yak. 3:5.

15. Yosevu aathimiwe ata nũndũ wa kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo vamwe na Yeova?

¹⁵ Ve ũndũ ũngĩ wa vata mũnango tũkwĩmanyĩsya twasũanĩa ngwatanĩo ĩla Yosevu waĩ nayo na Yeova. Myakanĩ ĩsu yonthe 13 Yosevu wathĩnie, nĩwatataa kwona maũndũ ũndũ Yeova ũmonaa. (Mwa. 45:5-8) Ndaamũtũla Yeova mũtĩ nongi nũndũ wa kĩla kyamũkwatĩte. O na kau ndaĩ olwa nĩ mathĩna ala woonete, ndaaĩtĩkĩla kwoveea ũthatu ngoonĩ. Na ũndũ ũla mũnene nĩ kana ndaaeka mawonzu ma ala angĩ na mavĩtyo ala mamwĩkĩte mamwanangĩe ngwatanĩo yake na Yeova. Kwoou nũndũ Yosevu nĩwaendeeie kwĩkala e mũĩkĩĩku, nĩweeyoneie kw’oko kwa Yeova kũilũnga maũndũ, na nĩwoonie aimũathima vamwe na mũsyĩ woo.

16. Nĩkĩ twaĩle kũmũthengeea Yeova mũnango ĩla tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ mũndũ kĩkundinĩ?

¹⁶ O naitũ nĩtwaĩle kũsũvĩaa ngwatanĩo yitũ vamwe na Yeova na tũimyonaa yĩ ya vata. Mawonzu ala ana-a-asa methĩawa namo mayaĩle kũtuma twananga ngwatanĩo yitũ vamwe na Ngai ũla tũmwendete na tũmũthaithaa. (Alo. 8:38, 39) Vandũ va ũu, ĩla tweekwa ũndũ ũtaĩle nĩ mũndũ kĩkundinĩ, ekai tũatĩĩe ngelekany’o ya Yosevu. Twaĩle kũendeea kũmũthengeea Yeova na kwona maũndũ ũndũ we ũmonaa. Na ethĩwa nĩtwatata a vaitũ kũatĩĩa myolooto ĩla yĩ Maandĩkonĩ nĩ kana tũlũnge maũndũ na nĩvaemela, twaĩle kũekea Yeova ũndũ ũsu tũĩkĩĩte vyũ kana akalũnga maũndũ ĩvindanĩ yĩla ũkwona yaĩle na kwa nzĩa ĩla yaĩle.

17. Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtũmũĩkĩĩte ũla “Mũsili wa nthĩ yonthe”?

¹⁷ Nthĩ ĩno nthũku ĩtesie kũvetwa, tũiema kwona ithyĩ ene kana angĩ mayĩkwa maũndũ mataĩle. Mavinda amwe ithyĩ ene nĩtũtonya kũsũanĩa nĩtwĩkĩtwe ũndũ ũtaĩle kĩkundinĩ kana tũkona mũnyanyae witũ ta weekwa ũndũ ũtaĩle. Ũsu nĩ ũndũ ũtonyeka kĩkundinĩ o na kau wĩkĩkaa mavinda mavũthũ mũno. Ĩndĩ ndwaĩle kũeka ũndũ ũsu ũtume ũlulutĩka. (Sav. 119:165) Vandũ va kũlulutĩka, twaĩlĩte kũendeea kũmũthũkũma Ngai twĩ aĩkĩĩku na tũimũvoya tũmwĩkwatĩtye. O na ĩngĩ, twaĩle kũmanya kana ĩla ũndũ mũna weekĩka, nĩtũtonya kwĩthĩwa tũtesĩ nesa maũndũ onthe ala makonetye ũndũ ũsu wĩkiwe. Na ĩndĩ tũikolwe kana nũndũ twĩ ene naĩ, no kwĩthĩwa ne ithyĩ twĩkie kwona maũndũ kwa nzĩa ĩla ĩtaĩlĩte. O tondũ twoona ngewanĩ ya Yosevu, vai vata wa kũneenea angĩ naĩ ĩla thĩna waumĩla nũndũ kwĩka ũu kwĩkaa kwimbya maũndũ. Ũndũ wa mũthya nĩ kana ti ũseo kwĩyũkitĩa ĩndĩ nũseo tũtw’e vyũ kwĩkala twĩ aĩkĩĩku, na tũyeteela Yeova twĩ na wũmĩĩsyo twĩsĩ kana nũkũlũnga maũndũ. Tweeka ũu, Yeova ndakaema kũtana na kũtũathima o tondũ waathimie Yosevu. Vate nzika, ĩvinda yonthe Yeova, ũla nĩwe “Mũsili wa nthĩ yonthe,” akeekaa ũla waĩle, nũndũ “nzĩa syake syonthe nĩ ndũngalu.”—Mwa. 18:25; Kũt. 32:4.

18. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁸ Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũũneenea ngewa ingĩ ilĩ syĩ Mbivilianĩ sya andũ meekiwe maũndũ mataĩle nĩ athaithi angĩ ma Yeova. Kũneenea ngewa isu nĩkũũtwony’a ũndũ kwĩnyivya na kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye tũekee angĩ kũtũtetheeasya twĩthĩwe na woni ta wa Yeova ĩũlũ wa ũsili wa katĩ.