1, 2. (a) Ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe makwatĩtwe nĩ mathĩna meva? (b) Kĩu kĩtuma twĩkũlya makũlyo meva?

MWANA-A-ASA wĩtawa Lije aĩtye atĩĩ: “Ĩvinda yĩla kaũ wa ene kwa ene wambĩĩe nthĩ ya Burundi, nyie vamwe na mũsyĩ witũ twaĩ ũmbanonĩ mũnene.” Asyokete akasya: “Twoonaa andũ masembete na angĩ mayĩkya isasi. Nyie na syana ila tũsyaanĩw’e twĩ 11, vamwe na asyai maitũ, twasembie tũkĩĩte na twavonokie na syĩndũ nini mũno. Amwe ma mũsyĩ witũ nĩmavikie kambinĩ ya ala makĩĩe nthĩ ya Malawi. Kyalo kĩu maendie kyaĩ na ũasa wa mbee wa maili 1,000 (kĩlomita 1,600). Ala tũtaavika kũu, twaendaa kĩla mũndũ kũla wĩsĩ.”

² Ũmũnthĩ ũtalo wa ala makĩĩte kuma kwoo nũndũ wa kaũ kana kũthĩnw’a ĩũlũ wa nthĩ yonthe nĩ 65,000,000. Vai ĩvinda yĩngĩ ũtalo ũsu waaĩsa kũvika vau. * Ngũsĩ sya Yeova ngili mbingĩ nĩ imwe syĩ ũtalonĩ ũsu. Aingĩ moo nĩmakw’ĩĩwe nĩ endwa moo, na makasya vakuvĩ malĩ yoo yonthe. Nĩ mathĩna angĩ meva amwe moo makomanĩte namo? Tũtonya kũtetheesya ata ana-a-asa na eĩtu-a-asa  asu ‘mamũthũkũme Yeova na mũyo’ o na kau nĩmakwatĩtwe nĩ mathĩna asu? (Sav. 100:2) Na nĩ nzĩa yĩva nzeo vyũ ya kũtavya ũvoo mũseo ala mate Ngũsĩ makĩĩe kĩsionĩ kitũ?

3. Nĩ kyaũ kyatumie Yesũ na aingĩ ma aatĩĩi make makĩĩa isionĩ ingĩ?

³ Ve ĩvinda mũlaĩka wa Yeova weeie Yosevu kana Mũsumbĩ Elote nũkwenda kũaa Yesũ. Nũndũ wa ũu, Yesũ e mũnini vamwe na asyai make nĩmakĩĩe nthĩ ya Misili na mekala kũu nginya ĩla Elote wakwie. (Mt. 2:13, 14, 19-21) Myaka mingĩ ĩtina wa vau, ala maĩ aatĩĩi ma Yesũ nĩmambĩĩe kũthĩnw’a na kĩu kyatuma “manyaĩĩkw’a onthe ivalonĩ sya Yutia na Samalia.” (Meko 8:1) Yesũ nĩwawetete kana aatĩĩi make aingĩ makalasimĩka kũtia mĩsyĩ yoo makĩĩe isionĩ ingĩ. Aisye atĩĩ: “Mamũthĩn’ya ndũanĩ ĩno, kĩai mũthi ndũanĩ ĩngĩ.” (Mt. 10:23) Ti ũndũ wĩ laisi kũkĩĩa kũndũ kũngĩ o na ethĩwa mũndũ eĩka ũu e na kĩtumi kĩva.

4, 5. Nĩ mathĩna meva makwataa ala makĩĩe isionĩ ingĩ (a) ĩla me nzĩanĩ? (b) ĩla me kambinĩ?

⁴ Ve mathĩna makwataa ala makĩĩe isionĩ ingĩ ĩla me nzĩanĩ, kana ĩla me kambinĩ. Kwa ngelekany’o, mũinae wa Lije wĩtawa Gad aĩtye atĩĩ: “Twaendie na maaũ kwa ĩvinda ya syumwa siana ũna na twoonaa simba mbingĩ mũno nzĩanĩ.” Ongeleele ũũ: “Naĩ na myaka 12. Naimbie maaũ nginya neea andũ ala angĩ ma mũsyĩ witũ mandie vau mathi. Ĩthe-akwa oonie atandia noswe nĩ ing’endilĩ isu syokitaa silikalĩ, na kwoou eeka kũngua. Twamanyaa twĩ thayũ mũthenya wathela. Tweekaa kũmũvoya Yeova na kũmwĩkwatya vyũ. Mavinda amwe tũyoonaa kĩndũ tũya ate o maembe ala tweethĩaa ũtee wa nzĩa.”—Avi. 4:12, 13.

⁵ Andũ aingĩ ma mũsyĩ wa aa-Lije nĩmesie kwĩkala myaka mingĩ kambinĩ sya Ngwatanĩo ya Nthĩ (UN). Ĩndĩ kũu ti kw’o kwaĩ kũseo. Ũmũnthĩ ũũ, Lije nĩ mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko na aĩtye: “Andũ aingĩ mayaĩ na ũndũ wa kwĩka. Matindĩaa nzukũ, kũtha kalata, na kũnyw’a. O na nĩmooyaa na maĩ na mĩkalĩle mĩthũku.” Ngũsĩ ila syaĩ kambinĩ isu syaĩ no nginya syĩthĩwe na kĩthito kingĩ kĩkundinĩ nĩ kana iikaw’e nĩ maũndũ asu mathũku maendeee. (Aevl. 6:11, 12; 10:24, 25) Na kwoou ana-a-asa asu nĩmatũmĩaa ĩvinda nesa nĩ kana maendeee kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Yeova. Aingĩ moo nĩmoosie ũvainia. Mekalaa mekwatĩtye maũndũ nĩmeũseũva, na kĩla kyamatetheeasya nĩ kũlilikana kana o tondũ kyalo kya Aisilaeli weũnĩ kyavikie mũthya, o namo mayesaa kwĩkala kambinĩ ĩsu ĩvinda yonthe.—2 Ako. 4:18.

6, 7. (a) “Wendo wa Ngai” ũtumaa Aklĩsto meka ata ĩla ana-a-asa ala angĩ me thĩnanĩ? (b) Nengane ngelekany’o.

⁶ “Wendo wa Ngai” nũtũsukumaa twende ana-a-asa maitũ, na mũno mũno ĩla makwatwa nĩ mathĩna. (Soma 1 Yoana 3:17, 18.) Kwa ngelekany’o, ĩvindanĩ ya atũmwa, Aklĩsto ma Yutia nĩmakwatiwe nĩ yũa na kwoou kĩkundi kyavangĩthya ũndũ meũtetheew’a. (Meko 11:28, 29) O na ĩngĩ, mũtũmwa Vaulo na mũtũmwa Vetelo nĩmeekĩie Aklĩsto vinya mathokanasye. (Alo. 12:13; 1 Vet. 4:9) Kwoou, ethĩwa Aklĩsto nĩmaĩle kũthokya ana-a-asa angĩ ĩla mamathokea, ti mbee mũno ala me mũisyonĩ kana ala meũthĩnw’a nũndũ wa mũĩkĩĩo woo?—Soma Nthimo 3:27. *

⁷ O mĩtũkĩ, Ngũsĩ mbingĩ sya Yeova ngalĩko ya wumĩlonĩ wa sua ya nthĩ ya Ukraine, ila nĩ vamwe na aũme, iveti, na syana, ninalasimĩkie kũkĩĩa isionĩ ingĩ nũndũ wa kaũ na kũthĩnw’a. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana amwe nĩmanooaiwe. Ĩndĩ aingĩ moo nĩmathokiw’e nĩ ana-a-asa moo isionĩ ingĩ sya nthĩ ĩsu na angĩ aingĩ nĩmoosiwe nĩ ana-a-asa nthĩ ya Russia. Ana-a-asa nthĩ isu syelĩ mayaaĩtĩkĩla kwĩlikya siasanĩ, ĩndĩ maendeeie kwĩkala ‘mate ma  nthĩ’ na me na kĩthito “maitavany’a ũla ũvoo mũseo.”—Yoa. 15:19; Meko 8:4.

8, 9. (a) Ala makĩĩa nthĩ ingĩ makomanaa na mathĩna meva? (b) Nĩkĩ twaĩle kũmatetheesya twĩ na wũmĩĩsyo?

⁸ Andũ amwe malasimĩkaa kũkĩĩa isionĩ syĩ nthĩ yoo, ĩndĩ angĩ aingĩ mesaa kwĩyĩthĩĩla isionĩ ingĩ mataamanyĩa o na vanini sya nthĩ ingĩ. Silikalĩ nitonya kũmanenga lĩu, ngũa, na vandũ va kwĩkala. O na kau nĩmanengawe lĩu ũsu, nũtonya kwĩthĩwa ũte ũla mamanyĩie kũĩsaa. Ala makĩĩte kuma kũndũ kũvyũ nĩmatonya kwĩyĩthĩĩla nthĩ ingĩ kũndũ mataakinya kwĩ mbevo mũno, namo nĩmatonya kwĩthĩwa matesĩ ũndũ matonya kwĩsiĩanĩa na mbevo ĩsu. Kana ethĩwa maumĩte kũasa na taoni, nĩmatonya kwĩthĩwa matesĩ kũtũmĩa mĩio ya nyũmba ya matukũ aa ĩla ĩtũmĩawa taoni.

⁹ Silikalĩ imwe nĩsyĩthĩawa na mĩvango ya kũtetheesya ala makĩĩa nthĩ yasyo mamanyĩe kwĩkala kũu. Ĩndĩ mavinda maingĩ, silikalĩ isu syendaa andũ asu meyĩũngamĩe ĩtina wa myei mĩvũthũ. Kwĩka moalyũku asu ti ũndũ wĩ laisi. Kwasũanĩa we! Mũndũ emanyĩsye kĩthyomo kĩeni, syĩthĩo ũtaamanyĩa, emanyĩsye mĩao myeũ ĩkonetye maũndũ ta kũĩva mbĩlũ, kũĩva koti, kĩsomo, na kũkany’a syana. Aĩ na maũndũ asu onthe eendeka amakwatye savalĩ ũmwe! We no ũtetheesye ana-a-asa na eĩtu-a-asa me na mathĩna ta asu wĩ na wũmĩĩsyo na ndaĩa?—Avi. 2:3, 4.

10. Tũtonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo wa ala makĩĩa kĩsionĩ kitũ ata? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 3.)

¹⁰ Ũndũ ũngĩ nĩ kana nthĩ imwe nisiĩaa ana-a-asa ala mathi kũu mayonana na ala me kĩkundinĩ kĩla kĩ ũkuvĩnĩ. O na movisi amwe meaa ana-a-asa maikwata ũtethyo kana mayĩĩtĩkĩlw’a kũendeea kwĩkala kũu ethĩwa nĩmeũlea kũandĩkwa wĩa ũũtuma matĩĩa maũmbano. Nũndũ methĩawa mate mbee na ĩtina na me na wia, ana-a-asa amwe nĩmetĩkĩlaa kũandĩkwa mawĩanĩ ma mũthemba ũsu. Kwoou ana-a-asa ala makĩĩa kĩsionĩ kitũ mavika, nĩ ũndũ wa vata kũmamantha mĩtũkĩ ũndũ vatonyeka. Nĩtwaĩle kũmony’a kana nĩtũũmathĩnĩkĩa. Kũmew’ĩa tei na kũmanenga ũtethyo nĩkũtonya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo woo.—Nth. 12:25; 17:17.

11. (a) Nĩ ũtethyo wĩva tũtonya kwamba kũnenga ala makĩĩe kĩsionĩ kitũ? (b) Ala makĩĩe isionĩ ingĩ matonya kwonany’a ata nĩmeũtũnga mũvea?

¹¹ Nũseo tũkamba kwongeleela ana-a-asa lĩu, ngũa, kana syĩndũ ingĩ sya lasima mavika kĩsionĩ. * O na tũmaũndũ tũnini, ta kũnenga mwana-a-asa tai, nĩtũtonya kũmatanĩthya mũno. Asu meũtethw’a namo nĩmaĩle kwonany’a nĩmeũtũnga mũvea, na kana mayendete kwĩtangya syĩndũ. Kwĩka ũu nĩkũtumaa ala angĩ matanĩa kũmatetheesya. Ĩndĩ makatw’ĩka makekalaa mekwatĩtye ũtethyo wa ana-a-asa mavinda onthe, nĩmatonya kwĩyanangĩa ĩsyĩtwa na ũu ũituma moswa naĩ nĩ ana-a-asa ala angĩ. (2 Ath. 3:7-10) O na vailyĩ ũu, nĩmaĩle kũtethw’a.

12, 13. (a) Nĩ maũndũ meva tũtonya kwĩka tũkatetheesya ala makĩĩe kĩsionĩ kitũ? (b) Nengane ngelekany’o.

¹² Ti lasima tũtũmĩe mbesa mbingĩ mũno nĩ kana tũtetheesye ala makĩĩe kĩsionĩ kitũ, ĩndĩ kĩla kyendekaa nĩ ĩvinda na kũmathĩnĩkĩa. Kwa ngelekany’o, no tũmony’e vala mũndũ ũtonya kũkwata ngalĩ enda kũthi vandũ, tũkamony’a kũla matonya kũthooa malĩu maseo na mbesa nini, kana o tũkamony’a ũndũ matonya kũkwata mĩio ya wĩa, kana ũndũ matonya kwĩmanyĩsya maũndũ mana matonya kwĩka makemanthĩa mbesa. Ũndũ  ũla wa vata mũno tũtonya kwĩka nĩ kũmatetheesya methĩwe na ngwatanĩo na kĩkundi kyoo kyeũ. Vatonyeka, matetheesye kũvika maũmbanonĩ. O na mony’e nzĩa nzeo ya kũtavya andũ ũvoo mũseo kĩsionĩ kyenyu. Na ĩndĩ, endany’a namo ũtavany’a.

¹³ Ve ĩvinda ana-a-asa 4 ma mũika mavikie kĩsionĩ kya kĩkundi kĩmwe. Mavika atumĩa amwe nĩmamamanyĩisye kũtwaa ngalĩ, kũandĩka na kombiũta, na kũandĩka mavalũa ma kũmantha wĩa, vamwe na ũndũ matonya kũtũmĩa ĩvinda yoo nesa vyũ mamũthũkũme Yeova. (Aka. 6:10) Vatavĩtĩte ĩvinda ĩasa, onthe me ana nĩmoosie ũvainia. Nũndũ wa ũtethyo ũsu makwatie vamwe na kĩthito kĩla meekĩie meanĩsye maũndũ mana ũthũkũminĩ wa Yeova, ana-a-asa asu nĩmaendeeie nesa na mayaaaw’a nĩ nthĩ ĩno ya Satani.

14. (a) Ala makĩĩe isionĩ ingĩ maĩle kwĩsũvĩa maikasindwe nĩ ĩtatwa yĩva? (b) Nengane ngelekany’o.

¹⁴ O ta Aklĩsto ala angĩ, Aklĩsto ala makĩĩe isionĩ ingĩ me na vata wa kwĩsũvĩa maikasindwe ĩla meũtatwa na meũthing’ĩĩw’a mamanthe malĩ vandũ va kũlũlũmĩlya ngwatanĩo yoo na Yeova. * Lije, ũla tũmũwetie mbeenĩ, vamwe na ala masyaanĩw’e mayaaũlwa nĩ maũndũ ma kwaka mũĩkĩĩo ala ĩthe wamamanyĩisye o na ĩvinda yĩla masembete makĩĩte. Aĩtye ũũ: “[Tata] oosie syĩndũ ila itaĩ sya vata twakuĩte ambĩĩa kũsyĩkya ĩtheka. Ĩtina esie kũkĩlya mũvuko ũsu wĩ mũthei na ĩndĩ asya ũũ aithekanga: ‘Nĩmwene? Mũvukonĩ ũũ vayĩĩ kĩndũ o na kĩmwe kĩĩ kĩtonya kũkwatĩĩa thayũ witũ!’”—Soma 1 Timotheo 6:8.

15, 16. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana tũtetheesye ala makĩĩa kĩsionĩ kitũ (a) kĩ-veva? (b) momĩanĩsye na kyeva ngoonĩ?

¹⁵ Ala makĩĩe isionĩ ingĩ nĩmaĩle kwĩkĩwa vinya na kũthangaaw’a na Maandĩko mũno kũte ũndũ maĩle kũtetheew’a na syĩndũ ta lĩu na ngũa. (Mt. 4:4) Atumĩa no mamatetheesye kwa kũmamanthĩa mavuku ma kĩthyomo kyoo na kwa kũmonany’a na ana-a-asa ala maneenaa kĩthyomo kyoo. Nĩ ũndũ wa vata mũno kwĩka ũu nũndũ aingĩ moo methĩawa manataananiw’e na andũ manamendete mũno, ta andũ moo ma mũsyĩ, andũ ma ndũa syoo, na ana-a-asa ikundinĩ syoo. Kwoou ana-a-asa nĩmaĩle kũmony’a kana nĩmamendete na nĩmeũmew’ĩa tei o tondũ Yeova wĩkaa. Tũkaema kwĩka ũu nĩmatonya kũmantha ũtethyo kwa angĩ maumĩte nthĩ syoo ĩndĩ mate athaithi ma Yeova. (1 Ako. 15:33) Twamathokya  mew’e me eanĩe kĩkundinĩ kitũ, tũkeethĩawa tũyĩka o ũndũ Yeova wĩkaa nũndũ we “nũsũvĩaa ekali ma ũeninĩ.”—Sav. 146:9.

¹⁶ O tondũ vailyĩ ĩũlũ wa Yesũ na asyai make, nĩvatonyeka ũkethĩa ala makĩĩa isionĩ ingĩ mayĩsa kũsyoka kwoo nginya ĩla ala mamakũie kwoo meuma ũtongoinĩ. Ũndũ ũngĩ nĩ kana o tondũ Lije waĩtye, “asyai amwe no maemwe nĩ kũsyoka na syana syoo kũla moonie andũ moo ma mũsyĩ maivukw’a na makoawa.” Nĩ kana ana-a-asa ala meũthokya aeni asu methĩawa na woo na thĩna ũitavĩte ũu ngoonĩ syoo mamatetheesye, nĩmaĩle kwĩthĩwa na ‘tei, mendene ta ana-a-asa, me na ngoo yĩ ĩnee, na me na wĩnyivyo.’ (1 Vet. 3:8) Andũ amwe makĩĩe isionĩ ingĩ nĩmatonya kwĩvatha na andũ ala angĩ nũndũ wa maũndũ me woo ala meekiwe na no mew’e nthoni kũmaneenea, na mũno mũno mbee wa syana syoo. Kweekũlye atĩĩ, ‘Kethĩwa ninyie andũ asu, nenda andũ ala nĩ namo mangue ata?’—Mt. 7:12.

17. Kũtavya ala makĩĩa isionĩ ingĩ ũvoo mũseo kũmathyũmũasya ata?

¹⁷ Aingĩ ma ala makĩĩaa isionĩ ingĩ methĩawa maumĩte nthĩ itetĩkĩlĩtye Ngũsĩ sya Yeova kũtavany’a. Ĩndĩ ngili mbingĩ sya andũ asu makĩĩe nthĩ ingĩ nĩmew’ĩte ĩla “ndeto ya ũsumbĩ” nũndũ wa kĩthito kya Ngũsĩ ila syĩ nthĩ isu. (Mt. 13:19, 23) Na aingĩ ala makuĩte “mĩio mĩito” nĩmathyũmũaa mavika maũmbanonĩ maitũ, na kĩu nĩkĩtumaa methĩwa matonya kwasya: “Nĩ w’o Ngai e katĩ wenyu”!—Mt. 11:28-30; 1 Ako. 14:25.

18, 19. Tũtonya kũtũmĩa ũĩ ata ĩla tũũtavya ũvoo ala makĩĩe kĩsionĩ kitũ?

¹⁸ Ala meũtavya ala makĩĩe kĩsionĩ kyoo ũvoo mũseo maĩle kwĩthĩwa me “oĩ” na me na “kĩlĩko.” (Mt. 10:16; Nth. 22:3) Ĩthukĩĩsye nesa mathĩna moo na ndũkaneenee maũndũ ma siasa mũiea ngewa. Atĩĩa ũtao ũla ũnenganĩtwe nĩ ovisi wa ũvonge na silikalĩ ya kwenyu nĩ kana ndũkelikye kana ũlikye angĩ mũisyonĩ. Manya na ũinenga ndaĩa mĩĩkĩĩo ya ndĩni na syĩthĩo sya ala makĩĩe kĩsionĩ kyenyu. Kwa ngelekany’o, andũ ma nthĩ imwe nĩmasyaasya mũno ũndũ aka maĩle kwĩkĩa ngũa. Kwoou ĩla ũũtavya ala makĩĩe kĩsionĩ kyenyu ũvoo mũseo, ĩkĩaa ngũa nesa ndũkamathatye.

¹⁹ Twaĩle kwĩka o ta ũla Mũsamalia ũwetetwe ngelekany’onĩ ya Yesũ kwa kũtetheesya ala me na thĩna, methĩwe nĩ Ngũsĩ kana ti Ngũsĩ. (Luka 10:33-37) Nzĩa nzeo vyũ ya kwĩka ũu nĩ kũmatavya ũvoo mũseo. Mũtumĩa ũmwe wa kĩkundi ũtetheesye andũ aingĩ makĩĩe kĩsionĩ kyoo aĩtye atĩĩ: “Wĩthĩawa wĩ ũseo kũweta tene kana twĩ Ngũsĩ sya Yeova na kĩeleelo kitũ kĩnene nĩ kũmatetheesya kĩ-veva, ti kũmanenga syĩndũ.” Asyokete akasya, “Tũkaema kwĩka ũu, amwe matũatĩĩa nũndũ meenda makwate syĩndũ.”

20, 21. (a) Kwony’a ala makĩĩe kĩsionĩ kitũ wendo wa Kĩklĩsto kũetae moathimo meva? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

²⁰ Kwony’a “ekali ma ũeninĩ” wendo wa Kĩklĩsto nĩkũetae moathimo. Kwa ngelekany’o, mwĩĩtu-a-asa ũmwe aisye mũsyĩ wake nĩwalasimĩkie kuma nthĩ yoo ya Eritrea nũndũ wa mathĩna ala maendeee nthĩ ĩsu. We na syana inya katĩ wa ila waĩ nasyo maendie savalĩ ndaasa mũno yakuie mĩthenya nyanya na manoie mũno makĩlanĩlye weũnĩ maikaavika Sudan. Aĩtye atĩĩ: “Twavika ana-a-asa moosie [syana syakwa] ta andũ me ũko. Nĩmatũnengie lĩu, ngũa, ũkomo, o na mbesa sya kũĩva tikiti ĩla tũkwenda kũthi vandũ.” Aendeee kwasya: “Naaũ angĩ matonya kũthokya andũ matamesĩ mũsyĩ kwoo aĩ no kwĩthĩwa mathaithaa Ngai ũmwe? No Ngũsĩ sya Yeova vai angĩ!”—Soma Yoana 13:35.

²¹ Nao nata ĩũlũ wa syana ila ivikanasya na asyai masyo na andũ angĩ ala mathamĩĩa kĩsionĩ kĩngĩ? Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũkwona ũndũ ithyonthe tũtonya kũitetheesya imũthũkũme Yeova syĩ na ũtanu.