1-2. Kwosana na ĩandĩko ya Savuli 40:5, Yeova atũnengete mĩthĩnzĩo yĩva, na twĩmĩneenea nĩkĩ?

YEOVA nĩ Ngai mũlau. Kwasũanĩa mĩthĩnzĩo ĩmwe ũtũnengete. Nũtũnengete nthĩ yĩthĩwe mũsyĩ witũ mwanake na ũte maela, akatũmba twĩ na w’ongo wa kũsengy’a mũno, na akatũnenga Ndeto yake ya vata, Mbivilia. Nũndũ wa mĩthĩnzĩo ĩsu ĩtatũ ũtũnengete, twĩ na vandũ tũtonya kwĩkala, twĩ na ũtonyi wa kũsũanĩa na kũneena, na nĩtũkwatĩte ũsũngĩo wa makũlyo ma vata mũno thayũnĩ.—Soma Savuli 40:5.

² Ĩsomonĩ yĩĩ twĩneenea maũndũ amwe makonetye mĩthĩnzĩo ĩsu ĩtatũ. Twamĩvindĩĩsya mũno, twĩĩthĩwa na wendi mwingangĩ wa kũmũtũngĩa mũvea Mũmbi witũ wĩ wendo, Yeova, na wa kwĩka kĩla tũtonya tũmwendeesye. (Ũvu. 4:11) O na kĩla tũkwĩmanyĩsya nĩkĩũtũnenga ũmanyi wa kũtetheesya ala maĩtw’e nĩ ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya.

3. Nĩkĩ nthĩ ĩte maela?

³ Twasisya ũndũ Ngai woombie nthĩ ĩno yitũ, nĩtũmanyaa kana e ũĩ mwingĩ. (Alo. 1:20; Aevl. 3:4) Nthĩ ĩno yitũ tiyo yĩ yoka ĩthyũũkaa syũa, ĩndĩ nĩ ya mwanya vyũ nũndũ yĩthĩawa na syĩndũ syonthe ila syendekaa nĩ kana andũ maendeee kwĩkala thayũ.

4. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana nthĩ nĩ nzeo mũno kwĩ meli?

⁴ No tũelekany’e ũndũ nthĩ yĩthĩawa yayayanĩ na meli yĩ  ũkanganĩ mũnene ĩkuĩte andũ. Ĩndĩ o na vailye ũu, ve kĩvathũkany’o kĩnene katĩ wa meli ĩsu na nthĩ yitũ. Kwa ngelekany’o, we wĩona andũ ala me melinĩ ĩsu ta mekala mĩthenya yĩana ata mayĩseũvĩsya nzeve, lĩu, kĩw’ũ, na mate kwĩkya takataka woo ũkanganĩ? Makw’a mĩtũkĩ mũno. Ĩndĩ nthĩ ĩkuĩte andũ na nyamũ mbilioni mbingĩ mũno. Na nĩyo yĩseũvĩasya nzeve, lĩu, na kĩw’ũ, na vaiĩ ĩvinda twĩsaa kwaĩwa nĩ syĩndũ isu sya vata. Yĩkalaa na takataka wayo ũte kwĩkw’a yayayanĩ, ĩndĩ ĩvinda yonthe yĩthĩawa yĩ mbanake na syĩndũ syonthe nitanĩaa kũtũa vo. Ũu ũtonyekaa ata? Yeova oombie nthĩ ĩtonya kũthesya takataka ũsu nĩ kana ũtũmĩke ĩngĩ. Twĩneenea maũndũ elĩ ta asu nthĩ ĩtonya kwĩka. Wa mbee nĩ ũndũ ĩseũvasya nzeve nzeo ya kũveva (oxygen), na wa kelĩ nĩ mũthyũlũlũko wa kĩw’ũ.

5. Nĩkĩ tũtathelelawa nĩ nzeve ya oxygen, na kĩu kĩĩkĩĩthasya kyaũ?

⁵ Kĩndũ kĩmwe kĩtetheeasya syũmbe iikakw’e nĩ nzeve yĩtawa oxygen. Asomi amwe maasya kana nzeve ĩsu ithyĩ vamwe na syũmbe ila ingĩ tũtũmĩaa ĩkatw’ĩka nĩkũthimwa, wĩthĩa kwa mwaka ũmwe twĩveva kĩlo mbilioni ngili mbingĩ mũno. Tũsyokaa tũkaveva nza nzeve nthũku yĩtawa carbon dioxide. Ĩndĩ syũmbe isu vamwe naitũ tũyĩsaa kũmina oxygen, na yayaya yĩyĩsaa kusũa nzeve ĩsu nthũku. Nĩkĩ? Nũndũ Yeova oombie mĩtĩ mingĩ yĩ kĩvathũkany’o ĩtũmĩae carbon dioxide na ĩyumya nzeve ya oxygen. Mũvango ũsu Ngai waseũvisye ũĩkĩĩthĩtye vyũ kana ndeto ii syĩ nthĩnĩ wa Meko ma Atũmwa 17:24, 25 nĩ sya w’o: “Ngai . . . nĩwe ũnengae andũ onthe thayũ na mĩthũmũ.”

6. Elesya mũthyũlũlũko wa kĩw’ũ. Kĩu kĩĩkĩĩthasya kyaũ? (O na ĩngĩ sisya ĩsandũkũ “ Mũthĩnzĩo wa Yeova wa Kĩw’ũ.”)

⁶ Nthĩ yitũ yĩthĩawa na kĩw’ũ nũndũ Ngai amiie ũasanĩ ũla waĩle vyũ kuma vala ve syũa. Ta keka amĩthengeeisye syũanĩ o vanini, kĩw’ũ kyonthe kĩtheũka kĩkang’ala na nthĩ ĩitiwa yĩ mbyũ na yĩ yalata yĩtamea kĩndũ. Na ta keka amĩsongisye vaasanga o vanini na syũa, kĩw’ũ kyonthe kĩkama na kĩyũma, na nthĩ ĩyĩkala ta mũvĩla mũnene wa mbalavu. Ĩndĩ nũndũ Yeova aiie nthĩ vandũ vala vamyaĩle vyũ, kĩw’ũ nĩkĩthĩawa kĩtonya kũkwatĩkana na kũtetheesya syĩndũ kũendeea kwĩkala thayũ. Kĩkwatĩkanaa ata? Yĩla syũa yavĩvya kĩw’ũ kya mokanga na kĩla kĩ nthĩ nyũmũ, kĩw’ũ kĩu kĩtw’ĩkaa mĩthũmũ. Mĩthũmũ ĩsu yambata, ĩkamaa na ĩketũngĩanĩa vamwe ĩkatw’ĩka matu. Kĩla mwaka kĩw’ũ kĩla kĩvĩvaw’a nĩ syũa na kĩyambata ta mĩthũmũ, no kyusũsye ĩtangi yĩ na ũasa, ũthanthau, na ũliku wa kĩlomita ta 80. Matu asu mekalaa yayayanĩ mĩthenya ta ĩkũmi na ĩndĩ mayĩtĩka ta mbua kana ĩa. Kĩw’ũ kĩu kya mbua na ĩa kĩsyokaa ĩngĩ mokanganĩ, maianĩ, na kũndũ kũngĩ ta kũu, na kĩivĩvw’a ĩngĩ nĩ syũa. Mũthyũlũlũko ũsu Yeova waseũvisye ũĩkĩĩthasya vyũ kana e ũĩ mwingĩ na vinya.​—Yovu 36:27, 28; Mũta. 1:7.

7. Nĩ maũndũ ta meva tũtonya kwĩka tũkonany’a nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo ũla ũwetetwe nthĩnĩ wa Savuli 115:16?

⁷ Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũkatũngaa mũvea mũno nũndũ wa nthĩ ĩno ĩte maela vamwe na syĩndũ nzeo ila syĩ nthĩnĩ wayo? (Soma Savuli 115:16.) Kĩndũ kĩmwe nĩ kũvindĩĩsya syĩndũ ila Yeova woombie. Kwĩka ũu kũkatumaa twenda kũmũtũngĩa Yeova mũvea kĩla mũthenya nũndũ wa mĩthĩnzĩo ĩla ũtũnengae. Kĩndũ kĩngĩ kyonanasya nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa nthĩ ĩno yitũ nĩ kũthesya kĩsio kĩla twĩkalaa.

8. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana w’ongo wa mũndũ waseũviw’e kwa nzĩa ya ũsengy’o mũno?

⁸ W’ongo wa mũndũ waseũviw’e kwa nzĩa ya ũsengy’o mũno. Yĩla waĩ ĩvunĩ ya inyia waku,  w’ongo waku weanie kwa nzĩa ĩla wavangĩĩiwe, na kĩla ndatĩka twĩndũ ngili mbingĩ twĩ thayũ twa w’ongo ũsu twĩtawa cells nĩtwaseũvaw’a! Twĩndũ tũu nĩtw’o tũkwatanĩtw’e nesa tũkatw’ĩka w’ongo. Asomi maasya w’ongo wa mũndũ mũima ũseũvĩtw’e na twĩndũ ta tũu vakuvĩ mbilioni 100 na wĩthĩawa na ũito wa ta kĩlo kĩmwe na nusu. Kwa ekai twone maũndũ amwe ma kũsengy’a mekawa nĩ w’ongo.

9. Wĩsĩ ata kana ũtonyi witũ wa kũneena nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai?

⁹ Ũtonyi witũ wa kũneena nĩ kyama. Kwasũanĩa kĩla kĩkĩkaa nĩ kana tũneene. Nĩ kana ũtamũke ndeto o ĩmwe, w’ongo waku ũvangĩthasya masoo ta 100 me ũĩmĩnĩ, mũlũkũnĩ, ilomonĩ, ngambunĩ, na kĩthũinĩ nĩ kana mosane nesa. Nĩ kana ũtamũke ndeto ikũeleeka, no nginya kĩla yasoo yĩkwatĩanĩe na yĩla yĩngĩ saa ila syaĩlĩte na mateũvĩtũũkana. Livoti ĩmwe yaandĩkiwe mwaka wa 2019 ĩkonetye ũtonyi wa kũneena ithyomo, yonanĩtye kana kaũkenge no kew’e ndeto na kakamĩelewa. Livoti ĩsu ĩkwatĩanĩe na kĩla asomi aingĩ maĩkĩĩaa. Aingĩ maasya kana tũsyaawa twĩ na ũtonyi wa kũelewa na kwĩmanyĩsya ithyomo. Vate nzika, ũtonyi wa kũneena nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai.​—Kuma 4:11.

10. Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo ũla Ngai watũnengie wa kũneena?

¹⁰ Ũndũ ũmwe tũtonya kwĩka tũkonany’a nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo wa kũneena, nĩ kũelesya ala maasya syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya nĩkĩ tũĩkĩĩaa kana kwĩ Ngai. (Sav. 9:1; 1 Vet. 3:15) Ala mamanyĩasya syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, mendaa tũĩkĩĩe kana nthĩ na syĩndũ syonthe ila syĩ nthĩnĩ wayo iyaaũmbwa. Ĩndĩ twatũmĩa Mbivilia na maũndũ amwe ala tweemanyĩsya ĩsomonĩ yĩĩ, no tũtetee Ĩthe waitũ wa ĩtunĩ na tũielesya ala mekwenda kũtwĩthukĩĩsya nĩkĩ tũte na nzika kana Yeova nĩwe Mũmbi wa ĩtu na nthĩ.​—Sav. 102:25; Isa. 40:25, 26.

11. Nĩ kĩtumi kĩmwe kĩva kyonanasya kana w’ongo witũ nĩ wa kũsengy’a?

¹¹ Ũtonyi witũ wa kũlilikana maũndũ nĩ wa kũsengy’a. Navu ĩtina mũsomi ũmwe eekie ĩsavu oona kana w’ongo wa mũndũ wĩ na ũtonyi wa kũlilikana maũndũ meanene na ũvoo wĩ mavukunĩ milioni 20. Ĩndĩ vesĩte kwĩthĩwa kana twĩ ũtonyi wa kũlilikana maũndũ maingĩ mũno o na kwĩ ũvoo ũsu. Kĩu kĩtumĩte andũ methĩwa na ũtonyi ũngĩ wĩva wa mwanya?

12. Ũtonyi witũ wa kwĩmanyĩsya kĩla kyaĩle na kĩla kĩtaĩle ũtũvathũkanĩtye ata na nyamũ?

¹² Kũũ nthĩ, no andũ me oka mombĩtwe me na ũtonyi wa kũvathũkany’a kĩla kyaĩle na kĩla kĩtaĩle kwa kũlilikana na kũvindĩĩsya mũno maũndũ ala mamakwatie. Kĩu kĩtumaa tũtw’ĩka andũ aseango na kĩitũtetheesya kũvĩndũa mosũanĩo na mwĩkalĩle witũ. (1 Ako. 6:9-11; Ako. 3:9, 10) Eka ũu, no tũmanyĩsye wasya witũ wa ngoo kũvathũkany’a ũseo na ũthũku. (Aevl. 5:14) O na no twĩmanyĩsye kwendana na kwĩw’anĩa tei na ĩnee. Na no twĩmanyĩsye kũatĩĩa ũsili wa katĩ ta Yeova.

13. Ĩandĩko ya Savuli 77:11, 12 yonanĩtye twaĩle kũtũmĩa ata ũtonyi witũ wa kũlilikana maũndũ?

 ¹³ Nzĩa ĩmwe ya kwonany’a kana nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa ũtonyi ũla twĩ naw’o wa kũlilikana maũndũ, nĩ kũtata tũkalilikanaa mavinda onthe ala Yeova waatũtetheesya na akatũkiakisya. Tweeka ũu, tũikethĩawa na nzika kana o na ĩvinda yũkĩte akatũtetheesya. (Soma Savuli 77:11, 12; 78:4, 7) Nzĩa ĩngĩ nĩ kũlilikana moseo ala andũ angĩ matwĩka na tũimatũngĩa mũvea. Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana andũ ala matũngaa mũvea makothaa kwĩkala me atanu. Ĩndĩ nũseo tũkaatĩĩa ngelekany’o ya Yeova ya kũnyuva maũndũ ala twaĩle kũlwa nĩmo. Kwa ngelekany’o, Yeova no alilikane maũndũ onthe, ĩndĩ yĩla twamũvĩtĩsya na tweelila, anyuvaa kũtũekea na kũlwa nĩ mavĩtyo maitũ. (Sav. 25:7; 130:3, 4) Ũu now’o wendaa twĩke yĩla angĩ matũvĩtĩsya na matwĩtya ũekeo.​—Mt. 6:14; Luka 17:3, 4.

14. Tũtonya kwonany’a ata kana nĩtũũtũnga mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo wa w’ongo?

¹⁴ No twonany’e nĩtũũtũnga mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo wa w’ongo kwa kũũtũmĩa kwa nzĩa ĩtonya kũetee Ngai ndaĩa. Amwe maũtũmĩaa kwĩtw’ĩĩa ũla ũseo na ũthũku nĩ kana meanĩsye mawendi moo. Ĩndĩ nũndũ Yeova nĩwe watũmbie, kwa w’o myolooto yake nĩyo mĩseo vyũ kwĩ myolooto o na yĩva tũtonya kwĩtw’ĩĩa. (Alo. 12:1, 2) Twaatĩĩa myolooto yake twĩkalaa tũuĩtye. (Isa. 48:17, 18) Na twĩkalaa twĩ eanĩe nũndũ twĩkaa kĩla Mũmbi na Ĩthe witũ ũkwenda twĩke, nakyo nĩ kũmũetee ndaĩa na kũmũtanĩthya.​—Nth. 27:11.

15. Mũthĩnzĩo ũla Yeova wanengie andũ wa Mbivilia wonanasya ata kana nũmendete?

¹⁵ Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo twanengiwe nĩ Ngai. Asa witũ wa ĩtunĩ aveveeie aũme mamĩandĩke nũndũ nũtwendete mũno vyũ. Mbivilianĩ nĩ vo tũkwataa ũsũngĩo wa makũlyo ala ma vata vyũ thayũnĩ ta: Twaumie va? Nĩkĩ twoombiwe? Na tweteele kyaũ ĩvinda yũkĩte? Yeova endaa syana syake syonthe ikwate ũsũngĩo wa makũlyo asu. Nũndũ wa ũu, kuma  tene ethĩĩtwe aitũmĩa andũ kũalyũla Mbivilia ithyomonĩ mbingĩ. Ũmũnthĩ no ũkwate Mbivilia kwa ithyomo mbee wa 3,000, yĩthĩwe nĩ yĩ nima kana ĩte nima! Vaiĩ ĩvuku yĩngĩ yaalyũlwa na yĩkanyaĩĩkw’a ta Mbivilia. Andũ aingĩ no masome Mbivilia na kĩthyomo kyoo o na methĩwe me va ĩũlũ wa nthĩ kana maneenaa kĩthyomo kĩva.​—Sisya ĩsandũkũ “ Kũtetheesya Andũ ma Africa Makwate Mbivilia na Ithyomo Syoo.”

16. Kwosana na Mathayo 28:19, 20, tũtonya kwonany’a ata kana nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa kũkwata Mbivilia?

¹⁶ Twonanasya nĩtũtũngaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo wa Mbivilia yĩla twamĩsoma kĩla mũthenya, twavindĩĩsya kĩla tweemanyĩsya, na twatata ũndũ tũtonya tũatĩĩe kĩla twasoma. O na ĩngĩ, twonanasya nĩtũũmũtũngĩa Ngai mũvea kwa kwĩkĩa kĩthito vyũ tũtavye andũ aingĩ ũndũ vatonyeka ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ.—Sav. 1:1-3; Mt. 24:14; soma Mathayo 28:19, 20.

17. Twaneenea mĩthĩnzĩo yĩva ĩsomonĩ yĩĩ, na twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁷ Kũvikĩĩa vau twaneenea mĩthĩnzĩo ĩtatũ tũnengetwe nĩ Ngai, nayo nĩ nthĩ ĩno yitũ, w’ongo witũ wa kũsengy’a, na Ndeto yake mbeveee, Mbivilia. Ĩndĩ ve mĩthĩnzĩo ĩngĩ Yeova ũtũnengete tũtesa kũmyona na metho aa maitũ. Mĩthĩnzĩo ĩsu nĩyo ĩneenewe ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe.