1, 2. (a) Nĩ maũndũ meva mekwonany’a kana nthĩ ĩno ĩendeee kũaanĩka? (b) Twĩneenea makũlyo meva ĩsomonĩ yĩĩ?

MWĨĨTU-A-ASA ũmwe wa kuma ngalĩko ya ĩtheo ya Europe aĩtye ũũ aililikana ĩvinda ĩvĩtu: “Kuma nĩ mũnini vai kĩndũ kĩngĩ noonaa ate o ũsili ũte wa katĩ. Nũndũ wa ũu nĩnavĩngaa silikalĩ na nĩnakwataa mbau ala mokitĩaa moalyũku. O na kwa myaka mingĩ nĩnekalile nĩ ndũũ na mũndũũme ũmwe waĩ wa kĩkundi kya imaamai.” Ve mwana-a-asa ũngĩ nake umĩte kĩsio kya ĩtheo kya Africa woonaa e na itumi nzeo sya kũũmĩsya angĩ. Aĩtye: “Naĩkĩĩaa kana mbaĩ yakwa nĩyo nzeo kwĩ syonthe na nĩneeyĩũngie na kyama kĩmwe kya siasa. Twamanyĩĩtw’e kũaa ala meũtũvĩnga na matumo o na ethĩwa nĩ ma mbaĩ yitũ na nĩmeũkwata mbau kyama kĩngĩ kya siasa.” Nake mwĩĩtu-a-asa ũmwe wĩkalaa kĩsionĩ kĩ katĩ wa Europe aĩtye atĩĩ: “Naĩ mũndũ wĩ kĩmena kingĩ na ndyendete mũndũ o na ũmwe wa nthĩ ĩngĩ, kana wa ndĩni ĩngĩ eka ĩla yakwa.”

² Ũmũnthĩ andũ ala me na mawoni ta ma asu mawetwa maendeee kwongeleka. Twĩasya ũu nũndũ ikundi sya andũ ang’endu mekũkitĩa kwĩsumbĩka iendeee kwongeleka, maũndũ ma siasa maendeee kũaany’a andũ, na andũ aingĩ ala mekalaa nthĩ ite syoo nĩmamenetwe. O tondũ Mbivilia yathanie, mĩthenyanĩ ĩno ya  mũminũkĩlyo andũ methĩĩtwe “mate na wĩw’ano.” (2 Tim. 3:1, 3) Aklĩsto matonya ata kũsũvĩa ngwatanĩo yoo o na kũtw’ĩka nthĩ nĩendeee kũaanĩka? Ve maũndũ maingĩ tũtonya kwĩmanyĩsya twasisya ũndũ Yesũ weekie, twĩsĩ kana yĩla waĩ kũũ nthĩ kwaĩ mũaanĩko nũndũ andũ mayakwatĩanĩaa maũndũnĩ ma siasa. Ekai tũneenee maũndũ aa atatũ: Nĩkĩ Yesũ ũtaalikana na kĩkundi o na kĩmwe kya siasa? Oonanisye ata kana athũkũmi ma Ngai nĩmaĩle kũtata mũno maikakwate mbau maũndũ ma siasa? Na Yesũ atũmanyĩisye ata kana vai mũndũ wĩ na kĩtumi o na kĩmwe kya kũũmĩsya ala angĩ?

3, 4. (a) Ayuti aingĩ maĩ na wĩkwatyo wĩva ĩvindanĩ ya Yesũ? (b) Mawoni ala Ayuti maĩ namo matumie amanyĩw’a ma Yesũ meka ata?

³ Ayuti aingĩ ala Yesũ watavasya ũvoo mũseo nĩmendaa mũno kũkwata ũthasyo maeke kũsumbĩkwa nĩ Lomi. Ĩvinda yĩu kwaĩ kĩkundi kya siasa kya Ayuti mateteaa mũno ũthasyo (Jewish Zealots) kyatataa mũno kũkĩlĩlya andũ wendi ũsu. Aingĩ ma Ayuti ala maĩ kĩkundinĩ kĩu maĩ aatĩĩi ma ũla mũndũ weetawa Yutasi wa Kalilii. Ũsu aĩ masia wa ũvũngũ watwĩe ĩvindanĩ ya atũmwa na nĩwaaisye andũ aingĩ. Mũandĩki ũmwe wa maũndũ ma tene ma Ayuti weetawa Josephus aisye kana Yutasi ũsu “aingĩĩisye andũ ma nthĩ yake mokĩlye nduuthĩ na amonethya kana maĩ wia mũno ethĩwa no metĩkĩle kũĩva Alomi koti.” Ĩtina Yutasi nĩwooaiwe nĩ Alomi. (Meko 5:37) Amwe ma Ayuti asu mokitĩaa ũthasyo nĩmookĩlasya kaũ nĩ kana meanĩsye kĩla mendaa.

⁴ Ayuti aingĩ mekalaa mekwatĩtye kana Masia akooka e mũtongoi wa siasa. Masũanĩaa kana Masia avika, esaa kũmokitĩa makwate ũthasyo kuma kũla kwĩ Alomi na aitetheesya mbaĩ yoo ĩkwate nguma ĩla yaĩ nayo tene. (Luka 2:38; 3:15) Aingĩ moo maĩkĩĩaa kana Masia esaa kũsumbĩka kũũ nthĩ na kĩvĩla kyake kya ũsumbĩ kĩyĩthĩwa Isilaeli. Na ĩndĩ ũu weanĩa, Ayuti milioni mbingĩ ala manyaĩĩkĩte isionĩ syĩ kĩvathũkany’o ĩũlũ wa nthĩ mesaa kũsyoka kwoo. Lilikana kana ve ĩvinda Yoana Mũvatisi wakũlilye Yesũ atĩĩ: “We nue ũla wĩũka, kana tũmweteele ũngĩ?” (Mt. 11:2, 3) Yoana endaa kũmanya kana ve mũndũ ũngĩ ũkoka kwĩanĩsya wĩkwatyo ũla Ayuti maĩ naw’o. O namo ala amanyĩw’a elĩ makomanie na Yesũ maendete Emau maisye kana meekwatĩtye nĩwe ũkovosya Aisilaeli. (Soma Luka 24:21.) Vatathelete ĩvinda ĩasa, namo atũmwa ma Yesũ mamũkũlilye atĩĩ: “Mwĩaĩi, ũkatũngĩa Isilaeli ũsumbĩ ĩvinda yĩĩ twĩ nayo?”—Meko 1:6.

5. (a) Nĩ kyaũ kyatumie andũ ma Kalilii menda Yesũ atw’ĩke mũsumbĩ woo? (b) Yesũ amatetheeisye ata maalyũle woni woo?

⁵ Wĩkwatyo ũsu Ayuti maĩ naw’o nĩwatumie andũ ma Kalilii menda Yesũ atw’ĩke mũsumbĩ woo. No ũtaĩe maisũanĩa atĩĩ: ‘Yesũ nĩwe ũtonya kwĩthĩwa mũsumbĩ ũla mũseo vyũ nũndũ nĩ mũneeni mũseo, nũvoasya awau, o na nũĩthasya andũ me na nzaa.’ Yesũ nĩwaĩthisye aũme ta 5,000 na maseng’a mũno. Na nĩwamanyie kĩla andũ masũanĩĩte kwĩka ĩtina wa vau. Akililye “amanya kana makilyĩ kũka mamũtwae na vinya, makamũtw’ĩkĩthye mũsumbĩ, eeveta aenda ĩngĩ kĩĩmanĩ e weka.” (Yoa. 6:10-15) Kũikya ũnĩ ũsu andũ maĩ manausya, nake Yesũ aĩ mũingo ũla ũngĩ wa Ũkanga wa Kalilii. Nĩvo ĩndĩ waeleisye nesa kĩla watũmĩtwe eke. Ndookĩte kũnenga mbaĩ ĩsu ũtethyo wa kĩ-mwĩĩ, ĩndĩ ookĩte kũmĩtavya ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai. Ameie atĩĩ: “Mũikathũkũmĩae lĩu ũla wanangĩkaa, ĩndĩ lĩu ũla wĩkalaa kũvika thayũ ũtathela.”—Yoa. 6:25-27.

6. Yesũ oonanisye ata ũtheinĩ kana we ndookĩte kũsumbĩka ĩũlũ wa nthĩ? (Sisya visa wa mbee ĩthangũnĩ ya 3.)

⁶ Kavinda kanini Yesũ atanamba kũkw’a nĩwamanyie kana ve aatĩĩi make masũanĩaa ta ũtonya kwambĩĩsya kũsumbĩka Yelusaleme. Nĩ kana amatetheesye makwatye kana  ũu tiw’o vailyĩ, nĩwatũmĩie ĩla ngelekany’o ya latili sya vetha. Ngelekany’o ĩsu yoonanisye kana Yesũ, ũla ũelekanĩtw’e na “mũndũ mũnene,” aĩ ambe kũthi kyalo ĩvinda ĩasa mũno. (Luka 19:11-13, 15) O na ĩngĩ Yesũ nĩwatavisye anene ma Lomi kana we ndeelikasya maũndũnĩ ma siasa. Vondio Vilato akũlilye Yesũ atĩĩ: “We nue Mũsumbĩ wa Ayuti?” (Yoa. 18:33) Ngavana ũsu nũtonya kwĩthĩwa oonaa Yesũ ta ũtonya kũtuma andũ mokĩlya nduuthĩ, na ũsu nĩ ũndũ ũtendaa kwĩw’a. Yesũ amũsũngĩie atĩĩ: “Ũsumbĩ wakwa ti wa nthĩ ĩno.” (Yoa. 18:36) Yesũ ndaĩ esa kwĩlikya siasanĩ nũndũ Ũsumbĩ wake wesaa kwĩthĩwa ĩtunĩ. Eeie Vilato kana ookie kũũ nthĩ ‘atw’ĩke ngũsĩ ya ũla w’o.’—Soma Yoana 18:37.

7. Nĩkĩ ti laisi kwĩkala tũteũkwata mbau ikundi sya siasa ngoonĩ sitũ?

⁷ Ethĩwa nĩtwĩsĩ nesa wĩa ũla tũnengetwe o tondũ Yesũ weesĩ, tũiketĩkĩlaa o na vanini kũkwata mbau kyama o na kĩva kya siasa, o na ethĩwa twĩĩka ũu ngoonĩ sitũ. Ũsu ti ũndũ wĩ laisi. Mũsyaĩĩsya ũmwe wa kũthyũlũlũka aĩtye atĩĩ: “Andũ kũũ kwitũ nĩmakwatĩkĩte mũno nĩ maũndũ ma siasa.” Ongelete kwasya: “Mew’aa mendete mũno nthĩ yoo na monaa maũndũ ta methĩwa me maseo makesumbĩka nemo ene. Ĩndĩ ũndũ kwa kwendeesya nĩ kana ana-a-asa nĩmasũvĩĩte ngwatanĩo yoo ya Kĩklĩsto kwa kũtũnga ilĩko syoo wĩanĩ wa kũtavany’a ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Mekwatasya Ngai newe amine ũsili ũte wa katĩ na mathĩna angĩ ala tũkomanaa namo.”

8. Nĩ mũio wĩva ũmwe Ayuti ma ĩvinda ya Yesũ maĩkĩtw’e?

⁸ Mavinda maingĩ ũsili ũte wa katĩ nĩw’o ũtumaa andũ makwatĩka nĩ siasa mũno. Kĩndũ kĩmwe kyathĩnasya andũ mũno ĩvinda ya Yesũ nĩ kũĩva koti. O na ũla mũndũ twaweta weetawa Yutasi wa Kalilii ambĩĩisye ũlei nũndũ Alomi maandĩkĩthasya andũ mayenda kũĩkĩĩthya kana kĩla mũndũ nĩwaumya koti. Laiaa ma Lomi, vamwe na ala matwĩe ĩvindanĩ ya Yesũ, nĩmaĩvĩthaw’a koti wa syĩndũ ta kĩtheka, nyũmba, na syĩndũ ingĩ mbingĩ. Na ĩndĩ kĩla kyaitavĩĩasya mũio nĩ ũlũsani ũla aumĩthya ma koti maĩ naw’o. Aumĩthya asu maĩ matonya kũnenga anene ma silikalĩ ĩvaki nĩ kana manewe kĩvĩla na maitũmĩa kĩvĩla kĩu kũmantha mbesa. Kwa ngelekany’o, Sakayo, ũla waĩ mũnene wa aumya ma koti kĩsionĩ kya Yeliko, atw’ĩkĩte mũthwii mũnene nũndũ wa mbesa ila wavenaa andũ. (Luka 19:2, 8) Na ũu now’o aingĩ take mailyĩ.

9, 10. (a) Amaitha ma Yesũ meekie ata nĩ kana matate kũmũlikya ngusanĩsyonĩ sya siasa? (b) Ũsũngĩo ũla Yesũ wamanengie wĩtũmanyĩsya kyaũ? (Sisya visa wa kelĩ ĩthangũnĩ ya 3.)

⁹ Amaitha ma Yesũ nĩmatatie kũtũmĩa ũseleke nĩ kana mamũlikye ngusanĩsyonĩ  ila syaĩ kw’o ĩũlũ wa kũĩva koti. Amaitha asu maneeneaa “koti” ũla waaĩle kũĩvwa nĩ kĩla mũndũ. Ũsu waĩ koti wa ndinalĩ ĩmwe waaĩle kumw’a nĩ kĩla mũndũ wasumbĩkĩtwe nĩ Lomi. (Soma Mathayo 22:16-18.) Ayuti mayendaa kwĩw’a ngewa ya koti ũsu. Koti ũsu wamalilikanasya kana masumbĩkĩtwe nĩ Alomi. Aatĩĩi “ala ma Elote” mamũkũlasya ũu mayenda asye koti ũsu ndwaĩle kumw’a nĩ kana mamũkwatye na ĩvĩtyo ya kũvĩnga silikalĩ. Nao keka Yesũ aisye koti ndwaĩlwe kũtalwa ta mũio, andũ aingĩ methĩwa maekie kũmũatĩĩa.

¹⁰ Kwoou Yesũ asũngĩie eyũĩvĩe ndakoneke ta ũkũkwata mbau ngalĩ ĩmwe. Aisye: “Mũnengei Kaisali syĩndũ sya Kaisalĩ; na Ngai syĩndũ sya Ngai.” (Mt. 22:21) Yesũ ndalea kwĩthĩwa eesĩ kana aumĩthya ma koti meethĩawa me alũsani. Ĩndĩ ndendaa ũndũ ũsu ũtume olwa nĩ kĩla kya vata vyũ. Kĩla kyaĩ kya vata vyũ kwake nĩ Ũsumbĩ wa Ngai ũla now’o ũtonya kũmina mathĩna onthe. Yesũ nĩwatiĩe aatĩĩi make ngelekany’o nzeo. Nũndũ wa ũu mayaĩle o na vanini kwĩlikya maũndũnĩ ma siasa, o na ethĩwa nĩmene nesa ũndũ mũna nĩwaĩle vyũ kana ndwaĩle vyũ. Aklĩsto mamanthaa Ũsumbĩ wa Ngai na ũlũngalu wake. Kĩu nĩkyo maatĩĩaa ĩvinda yonthe vandũ va kũtinda maisũanĩa mũno kana kwambĩĩa kũneenea maũndũ mana mate maseo mekawa.—Mt. 6:33.

11. Nĩ nzĩa yĩva nzeo vyũ ya kũkitana na ũsili ũte wa katĩ?

¹¹ Aingĩ me kĩkundinĩ ũmũnthĩ nĩmaekete kũkwatĩĩa mawoni ma siasa ala maĩ namo. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa Great Britain aĩtye: “Nĩnaendie yunivasĩtĩ ngasomee maũndũ makonetye ũndũ andũ mekalanasya (social studies) na kĩu kyatuma nĩlikwa mũno nĩ siasa. Kĩeleelo kyakwa kyaĩ kũtetea andũ aiũ nũndũ twathĩnĩtw’e mũno. O na kau wasya wakwa nĩweew’ĩkaa ĩla ngũtetea andũ aiũ, mũthya nesie kwĩthĩa natethasya wĩa wa mana. Kĩla ndeesĩ nĩ kana no nginya kĩmena kĩla kĩtumaa andũ meka andũ ma mbaĩ ĩngĩ maũndũ mathũku kyambe kũvetwa ngoonĩ syoo. Ĩndĩ ĩla neemanyĩisye Mbivilia neethĩie kana naĩle kwambĩĩa na ngoo ĩ yakwa mwene. Na nĩ kana nĩke ũu natetheeiw’e nĩ mwĩĩtu-a-asa waĩ mweũ, na nĩwambũmĩĩisye mũno. Yu nĩ vainia wa kĩla ĩvinda kĩkundinĩ kya kĩthyomo kya ala matew’aa, na nĩendeee kwĩmanyĩsya kũtetheesya andũ ma mĩthemba yonthe.”

12. Yesũ eeie amanyĩw’a make mevathane na “ĩlawa” yĩva?

¹² Ĩvindanĩ ya Yesũ andũ ma ndĩni nĩmalikanaa mũno na siasa. Ĩvuku yĩmwe (Daily Life in Palestine at the Time of Christ) yaĩtye kana “ndĩni ya Ayuti nĩyaanĩkĩte ĩkethĩwa na ikundi mbingĩ ila tũtonya kũitala ta syama sya siasa.” Nĩkyo kĩtumi Yesũ wakanisye amanyĩw’a make amea atĩĩ: “Ĩmanyĩlĩlei, ĩsũvĩei yĩla ĩlawa ya Avalisi na ya Elote.” (Mko. 8:15) Mũsoanĩ ũsu Yesũ aiweta Elote, nũtonya kwĩthĩwa awetaa ala maĩ aatĩĩi ma ũ Elote. Nakyo kĩkundi kĩu kĩngĩ nĩ Avalisi, namo nĩmakwataa mbau Ayuti ala mendaa kũkwata ũthasyo maeke kũsumbĩkwa nĩ Lomi. Twasoma ĩvukunĩ ya Mathayo nĩtũkwona kana ngewanĩ ĩsu, Yesũ no wawetie Asatukai. Asu namo mendaa Alomi maendeee kũsumbĩka. Mendaa ũu nũndũ aingĩ moo nĩmanengetwe ivĩla sya ndaĩa silikalĩnĩ ya Lomi. Yesũ nĩwakanisye amanyĩw’a make ateũmavitha kana nĩmaaĩle kwĩvathana na “ĩlawa,” kana momanyĩsyo ma ikundi isu itatũ. (Mt. 16:6, 12) Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana Yesũ aneeneaa maũndũ aa o kavinda kakuvĩ ĩtina wa ala andũ kwenda kũmũkwata mamũtw’ĩkĩthye mũsumbĩ.

13, 14. (a) Maũndũ ma siasa na ma ndĩni maumĩlilye ata syĩko sya ũng’endu na ũsili ũte wa katĩ? (b) Nĩkĩ ũsili ũte wa katĩ ũtatw’ĩka nĩ kĩtumi kĩseo kya kwĩka maũndũ ma ũng’endu? (Sisya visa wa katatũ ĩthangũnĩ ya 3.)

¹³ Maũndũ ma ndĩni malikanw’a na ma  siasa wĩthĩaa nĩ laisi mũno andũ makeka syĩko sya ũng’endu. Yesũ amanyĩisye amanyĩw’a make kana mayaĩle o na vanini kũkwata mbau ngalĩko ĩmwe maũndũ mekala ũu. Kĩu nĩ kĩndũ kĩmwe kyatumaa athembi ala anene na Avalisi mavanga kũaa Yesũ. Makĩaa andũ maimũatĩĩa newe vandũ va kũmaatĩĩa nũndũ kĩu kyesaa kũtuma mavenwa ivĩla syoo ndĩninĩ na siasanĩ. Maisye atĩĩ: “Ethĩwa twĩmũeka ũu, andũ onthe makamwĩtĩkĩla: na Alomi makooka mose kũũ kwitũ na mbaĩ yaitũ.” (Yoa. 11:48) Nũndũ wa ũu ũla Mũthembi Mũnene weetawa Kaiava nĩweekie mũvango Yesũ oawe.—Yoa. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kaiava atũmie asikalĩ mamũkwate Yesũ kwĩ kĩvindu. Ĩndĩ Yesũ nĩweesĩ mũvango ũsu. Nĩkyo kĩtumi ũla ũtukũ waĩe lĩu ya mũthya vamwe na atũmwa make wameie makue mbyũ. Mbyũ ilĩ nĩsyatoetye kũmamanyĩsya ĩsomo ya vata. (Luka 22:36-38) Ũtukũ ũsu Vetelo nĩwatemie ũmwe wa ala mookĩte kũkwata Yesũ na ũvyũ. No nginya ethĩwe aũmĩie mũno oona Yesũ okĩte kũkwatwa kwĩ kĩvindu nake nde ĩvĩtyo wĩkĩte. (Yoa. 18:10) Ĩndĩ Yesũ eeie Vetelo atĩĩ: “Tũngĩa ũvyũ waku vandũ vaw’o: nũndũ onthe ala makwataa ũvyũ makaanangwa na ũvyũ.” (Mt. 26:52, 53) Ũndũ ũsu mũito Yesũ wamanyĩisye nĩwoosanĩte nesa vyũ na mboya ĩla waĩ anavoya ũtukũ ũsu akasya kana amanyĩw’a make mayaĩle kwĩthĩwa kĩlungu kya nthĩ ĩno. (Soma Yoana 17:16.) Oonanisye kana Ngai nĩwe waĩle kũekewa wĩa wa kũmina ũsili ũte wa katĩ.

15, 16. (a) Ndeto ya Ngai ĩtetheesye Aklĩsto ata mekale na mũuo? (b) Nĩ kĩvathũkany’o kĩva Yeova wonaa asisya nthĩ ĩno?

¹⁵ O nake ũla mwĩĩtu-a-asa tũwetie wa kuma ngalĩko ya ĩtheo ya Europe nĩwĩmanyĩĩtye ĩsomo yĩu ya vata. Aĩtye: “Nĩnonete nesa vyũ kana ũng’endu tiw’o ũtonya kũtuma sila wa katĩ ũatĩĩwa. Nĩnoonie kana mavinda maingĩ mũthya wa ala melikasya maũndũnĩ ma ũng’endu nĩ kũawa. Na angĩ aingĩ matiawa na woo mwingĩ. Neewie mũyo mũno neemanyĩsya kuma Mbivilianĩ kana no Ngai e weka ũkaete sila wa katĩ ĩũlũ wa nthĩ. Ũsu nĩw’o ũvoo ũla nĩthĩĩtwe nditavany’a kwa kĩlungu kya myaka 25 mĩvĩtu.” Nao ũla mwana-a-asa umĩte kĩsio kya ĩtheo kya Africa nĩwaekie kũtũmĩa ĩtumo na ambĩĩa kũtũmĩa “ũvyũ wa Veva,” ũla nĩ Ndeto ya Ngai. Yu atavasya atũi make onthe ũvoo wa mũuo o na matw’ĩke nĩ ma mbaĩ yĩva. (Aev. 6:17) Nake ũla mwĩĩtu-a-asa wĩkalaa kĩsionĩ kĩ katĩ wa Europe atw’ĩka Ngũsĩ, nĩwesie kũtwawa nĩ mwana-a-asa wa mbaĩ ĩngĩ wamĩmenete mũno navu tene. Onthe me atatũ meekie moalyũku asu nũndũ nĩmendaa kũatĩĩa ngelekany’o ya Klĩsto.

¹⁶ Nĩ ũndũ wa vata mũno o naitũ twĩke moalyũku ta asu. Mbivilia yĩelekanĩtye mbaa andũ na ũkanga wĩ na kĩtuu na ũkũkĩlanga ũte kũthũmũa. (Isa. 17:12; 57:20, 21; Ũvu. 13:1) O na kau maũndũ ma siasa nimauluanasya andũ, makamaany’a, na makokĩlya ithokoo o na vate kĩtumi, ithyĩ twĩendeea kwĩkala twĩ na mũuo na ngwatanĩo. Nake Yeova asisya ũndũ nthĩ ĩno yusĩe ithokoo, no nginya ethĩwe atanaa mũno oona andũ make me na mũuo.—Soma Nzevania 3:17.

17. (a) Tũtonya kũlũlũmĩlya ngwatanĩo yitũ kwa nzĩa syĩva itatũ? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁷ Nĩtwoona kana no tũlũlũmĩlye ngwatanĩo ya Kĩklĩsto kwa nzĩa itatũ: (1) Kwa kwĩkwatya Ũsumbĩ wa Ngai wa ĩtunĩ ũmine sila ũte wa katĩ, (2) kwa kwĩkala tũteũkwata mbau maũndũ ma siasa, na (3) kwa kwĩvathana na syĩko sya ũng’endu. Ĩndĩ mavinda amwe ngwatanĩo yitũ nĩtonya kwanangwa nĩ kĩmena. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũkwona ũndũ tũtonya kũveta kĩmena o tondũ Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa meekie.