KUMA tene, Aisilaeli nĩmaumasya mbesa kwondũ wa kũtwaĩĩsya ũthaithi wa w’o. Ĩndĩ ĩvindanĩ ya Yesũ, Ayuti nĩmaumasya mĩthemba mingĩ ya koti, na kĩu nĩkyamaitavĩaa.

Nĩ kana mbesa ikwatĩkane sya kũtwaĩĩsya ũthaithi ũla weethĩawa vala vandũ vatheu va Ngai, aũme onthe Ayuti me na myaka 20 na mbee nĩmaumaw’a koti wa nusu sekeli (ndulakima ilĩ). Ĩvindanĩ ya Yesũ, koti ũsu nĩw’o watũmĩawa kũthooa nthembo ila syaumaw’a ĩkalũnĩ yĩla yaakĩtwe nĩ Elote, na now’o watũmĩawa kũyĩsũvĩa na kũtwaĩĩsya maũndũ ala angĩ meekawa vau. Ĩvinda yĩmwe, Ayuti amwe makũlilye Vetelo kana Yesũ nũĩvaa koti, nake Yesũ asũngĩie asya kana ti ũthũku kũĩva koti ũsu. O na nĩwatavisye Vetelo vala ũkumya mbesa aĩve koti ũsu.—Mt. 17:24-27.

Koti ũngĩ andũ ma Ngai maumasya ĩvinda yĩu waĩ kĩlungu kya ĩkũmi kya ngetha yoo kana ũkwati woo. (Ali. 27:30-32; Mot. 18:26-28) Atongoi moo ma ndĩni maasya kana nĩ lasima maumye kĩlungu kya ĩkũmi kya mboka syonthe, o na kĩlungu kya ĩkũmi kya “mindi, anisi, na kumini.” Yesũ ndaasya nĩ ũthũku kumya kĩlungu kya ĩkũmi, ĩndĩ aisye kana aandĩki na Avalisi maĩ angangany’a nũndũ matũmĩaa mwĩao ũsu naĩ.—Mt. 23:23.

Ĩvindanĩ o yĩu, Ayuti masumbĩkĩtwe nĩ Alomi, na kwoou nĩmametasya mĩthemba ĩana ũna ya koti. Kwa ngelekany’o, ala maĩ na mĩũnda nĩmaumasya koti, na maĩ matonya kũĩva matũmĩĩte mbesa kana o syĩndũ. Mũndũ akothaa kumya kĩlungu kya katĩ wa 20 na 25 kya ũsyao ũla waumya mũũndanĩ. Eka ũu, vaĩ na koti ũla waaĩle kũĩvwa nĩ kĩla Mũyuti. Ĩvinda yĩla Avalisi makũlasya Yesũ ĩũlũ wa koti, maneeneaa koti ũsu. Ĩndĩ Yesũ nĩwamatetheeisye kwona woni ũla twaĩle kwĩthĩwa naw’o ĩũlũ wa kũĩva koti, yĩla waisye: “Mũnengei Kaisali syĩndũ sya Kaisali, na Ngai syĩndũ sya Ngai.”—Mt. 22:15-22.

Kwongela kĩu, vaĩ ĩelo ya syĩndũ ila siũlika na syĩkumaala isionĩ ila syaumĩaw’a koti. Koti ũsu wakolanaw’a ilĩndĩnĩ, iaonĩ, mataanĩsyonĩ ma nzĩa, kana mbingĩlonĩ sya ndũa kana sya soko.

Silikalĩ ya Lomi yaumasya ala yasumbĩkĩte koti mwingĩ mũno. Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma tene wa Lomi weetawa Tacitus, awetie kana yĩla Yesũ waĩ kũũ nthĩ, ĩvindanĩ ya ũsumbĩ wa Tivelio, “andũ ma Silia na ma Yutia nĩmeesũvanie maolwe koti nũndũ ũla maumasya nĩwamaemaa.”

Kĩndũ kĩngĩ kyatumaa Ayuti mew’a kumya koti kwĩ mũio nĩ kwĩthĩwa nĩmaĩvaa aumĩthya ma koti. Andũ meekaa kũĩva mbesa nĩ kana matw’ĩke aumĩthya ma koti. Ala maĩva mbesa ila mbingĩ nĩmo makwataa wĩa ũsu. Namo makwataa ũtandĩthyo wĩanĩ ũsu kwa kwĩtya mbesa mbingangĩ ĩũlũ wa koti ũla waumaw’a. Matũmĩaa ũtandĩthyo ũsu kũĩva andũ angĩ makolany’e koti, namo asu maĩvwa masyokaa maketya andũ mbesa mbingangĩ. Veonekana Sakayo nĩwaandĩkĩte andũ ta asu ma kũkolany’a koti. (Luka 19:1, 2) Ũndũ ũsu nĩwathatasya andũ na nĩwatumaa mamena ala makolanasya koti kuma kwoo.