Nasyaiwe Matukũ 22, Mwei wa 12, 1929, ũtũinĩ mũnini wĩtawa Noville waĩ na mĩũnda keenda vakuvĩ na taoni ya Bastogne, ĩla yĩ kĩsionĩ kya Belgian Ardennes. Nĩnĩlilikanaa ũndũ natanĩaa kwĩkala kũu nĩ na asyai makwa. Nĩ na kĩmwana mũinawa kĩtawa Raymond, nĩtwakamaa ngʼombe kĩla mũthenya na tũkatetheesya kũmbanyʼa ngetha. Ithyonthe ũtũinĩ twathũkũmaa twĩ ngwatanĩo na nĩtwatethanasya.

Asyai makwa, Emile na Alice, maĩ aatĩĩi meeyumĩtye vyũ ma ndĩni ya Katholeki. Kĩla Wakyumwa mayatĩaa Misa. O na ũu wĩ o vo, ta 1939, mavainia maumĩte England nĩmookie ũtũinĩ witũ na matetheesya Tata kũkwataa kĩla mwei ĩkaseti yeetawa Consolation (yu yĩtawa Amkeni!). Vau kwa vau, Tata nĩwamanyie kana kĩla wasomaa ĩkasetinĩ yĩu kyaĩ kya wʼo na kĩu kyatuma ambĩĩa kũsomaa Mbivilia. Yĩla waekie kũthi Misa, atũi maitũ nĩmambĩĩe kũmũvĩnga mũno, o na kau mbeenĩ maĩ ndũũ. Mamũthingʼĩĩasya aendeee kwĩthĩwa e wa Katholeki na nĩmathilĩkile nũndũ wa kĩu.

Kwona Tata akwatĩtwe nĩ ũndũ ũsu kwambũmĩisye mũno. Kĩu nĩkyo kyatumie numya ĩla mboya nĩwetie mwambĩĩonĩ ndimwĩsũva Ngai amũtetheesye. Natanie mũno yĩla o kavola kwa kavola atũi maitũ maekie kũmũvĩnga. Na kĩu nĩkyandĩkĩĩthisye kana Yeova nĩwe “ũla wĩwʼaa mboya.”

Asikalĩ ma kyama kya Nazi, kĩla kyasumbĩkĩte Germany, nĩmavithũkĩie nthĩ ya Belgium twĩ Matukũ 10, Mwei wa 5, 1940, na kĩu kyatuma andũ aingĩ mũno mauma nthĩ ĩsu. Mũsyĩ witũ nĩwakĩĩe ngalĩko ya ĩtheo ya nthĩ ya France. Twĩ nzĩanĩ, mavinda amwe nĩtweyĩthĩaa mũisyonĩ twĩ kũla ita sya Germany na France syĩkũkitĩa.

 Yĩla twesie kũsyoka mũsyĩ, tweethĩie syĩndũ sitũ mbingĩ syooyiwe. No ngitĩ yitũ, ĩla yeetawa Bobbie, yatiĩtwe. Maũndũ asu matumie nĩkũlya-ĩ, ‘Nĩkĩ kwĩthĩawa na makaũ na mathĩna maingĩ?ʼ

Ĩvindanĩ yĩu, nĩtwatethekie mũno nũndũ wa kũthokewa nĩ Mwana-a-asa Emile Schrantz, a ũla waĩ vainia na mũtumĩa wa kĩkundi. Nĩwatũeleisye sanzũ atũmĩĩte Mbivilia nĩkĩ kwĩthĩawa na mathĩna maingĩ na asũngĩa makũlyo angĩ naĩ namo makonetye thayũ. Nĩneethĩiwe na ngwatanĩo nzeango na Yeova na naĩkĩĩa vyũ kana we nĩ Ngai ũtwendete.

O na kaũ ũsu ũte mũthelu, nĩtwatanĩaa kũkomana mavinda maingĩ na ana-a-asa angĩ na kũea ngewa namo. Twĩ Mwei wa 8, 1943, Mwana-a-asa José-Nicolas Minet nĩwatũthokeie na atumĩsya ũvoo. Akũlilye, “Nũũ ũkwenda kũvatiswa?” Nĩ na Tata nĩtwookĩlilye kwʼoko. Twavatisĩiwe ũsĩnĩ mũnini waĩ vakuvĩ na kwitũ.

Twĩ Mwei wa 12, 1944, kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wangĩe kũthela, ita sya German nĩsyambĩĩie kũvithũkĩa andũ mũno ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa wa Europe, na kĩu nĩkyo kyesie kwĩtwa the Battle of the Bulge. Twekalaa vakuvĩ na vala kaũ ũsu waendeee, na kwa mwei ũmwe ũu nĩtwekalile kasũmbanĩ ka nthĩ. Mũthenya ũmwe nakililye numaalĩte nganenge indo lĩu, vekwʼa syĩndũ sya kũlivũka na syaananga kĩala kya nyũmba ya indo. Mũsikalĩ ũmwe wa nthĩ ya Amelika weevithĩte o vau kĩtũũnĩ ambĩie ũũ na wasya mũnene, “Koma nthĩ!” Nasembie na nakoma nthĩ vakuvĩ nake na ambilĩĩla ngovia yake mũtwenĩ nĩ kana ĩnzũvĩe.

Ĩtina wa kaũ, mavinda maingĩ nĩtwaneenaa na ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala maĩ kĩkundinĩ kya Liège, kĩla kyaĩ kĩlomita 90 (maili 56) ngalĩko ya ĩũlũ kuma kwitũ. Ĩtina wa ĩvinda, twaĩ tũtonya kwambĩĩsya kakundi kanini taoninĩ ya Bastogne. Nĩnambĩĩie kũthũkũma ovisinĩ wa kũĩvĩa koti, na nĩnakwatie mwanya wa kũsomea maũndũ ma mĩao. Ĩtina, nĩnathũkũmie ovisinĩ wa silikalĩ ta kalanĩ. Twĩ mwaka wa 1951, nĩtwavangĩthisye ũmbano mũnini wa mũthyũlũlũko taoninĩ ya Bastogne. Andũ ta ĩana ũu nĩmookie ũmbanonĩ ũsu, na ũmwe waĩ vo aĩ vainia wĩ kĩthito wĩtawa Elly Reuter. Nĩ kana avike ũmbanonĩ ũsu, atwaie kĩsululu vandũ va  kĩlomita 50 (maili 31). Ĩtina wa ĩvinda, nĩtwatumie ndũũ na twambĩĩa kwĩvaanyʼa. Elly nĩweetĩtwe Sukulu ya Ngileati, Amelika. Nĩwaandĩkĩie ovisi ũla mũnene aeleetye nĩkĩ ũtevota kũthi sukulu ĩsu. Mwana-a-asa Knorr, ũla ĩvindanĩ yĩu watongoesye andũ ma Yeova, nĩwasũngĩie valũa ũsu nesa amũtavĩtye kana mũthenya ũmwe no ese kwĩtwa sukulu ĩsu e na mũũme wake. Twatwaanie Mwei wa 2, 1953.

Mwaka o ũsu, nĩ na Elly nĩtwaendie ũmbanonĩ mũnene wa New World Society Assembly, ũla weekĩiwe Yankee Stadium, New York. Nĩ kũu, nĩnakomanie na mwana-a-asa wambathie wĩa mũseo na angũlya nĩthamĩĩe Amelika. Ĩtina wa kũmũvoya Yeova ĩũlũ wa ũndũ ũsu, nĩ na Elly nĩtwatwie kũlea wĩa ũsu na twasyoka Belgium tũkatetheesye kakundi ka atavanyʼa ta ĩkũmi ũu taoninĩ ya Bastogne. Mwaka ũla waatĩĩe, nĩtwaathimiwe na kamwana keetawa Serge. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana ĩtina wa myei mũonza, Serge nĩwawaie na akwʼa. Nĩtwamũeleisye Yeova kyeva kĩla twaĩ nakyo mboyanĩ, na tweekĩwa vinya nĩ wĩkwatyo wa ũthayũũkyo, ũla ũtalea kwĩanĩa.

Twĩ Mwei wa 10, 1961, nĩnakwatie wĩa naĩ ndonya kũthũkũma mĩthenya ĩmwe kwa kyumwa na kĩu kyaĩ kĩtonya kũndetheesya nose ũvainia. Mũthenya o ũsu nakwatie wĩa, nĩnakũnĩiwe simũ nĩ mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge wa Belgium. Angũlilye kana no nende kũtwʼĩka mũthũkũmi wa mũthyũlũlũko (yu etawa mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko). Namũkũlilye, “No twambe kwĩthĩwa twĩ mavainia tũtanetĩkĩla kĩanda kĩu?” Neeiwe no nĩke ũu. Ĩtina wa kwĩthĩwa twĩ mavainia kwa myei 8, nĩtwambĩĩie wĩa wa kũthyũlũlũka, twĩ Mwei wa 9, 1962.

Ĩtina wa kwĩthĩwa wĩanĩ ũsu kwa myaka ĩlĩ, nĩtwathokiwʼe tũthi Mbetheli ya Brussels. Twambĩĩie kũthũkũma kũu Mwei wa 10, 1964. Kĩanda kĩu kyeũ nĩkyatũeteie moathimo maingĩ. Kavinda kakuvĩ ĩtina wa Mwana-a-asa Knorr kũthokea Mbetheli ĩsu mwakanĩ wa 1965, nĩnasengʼie mũno kũtwʼĩkĩthwʼa mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge. Ĩtina, nĩ na Elly nĩtwathokiwʼe tũthi kĩlasi kya 41 kya Sukulu ya Ngileati. Kĩla Mwana-a-asa Knorr wawetete myaka 13 mĩvĩtu nĩkyeanĩie. Twamina sukulu, nĩtwasyokie ovisinĩ wa ũvonge wa Belgium.

Nĩnatanĩie kwa myaka mingĩ kũtũmĩa ũtũĩka wakwa maũndũnĩ ma mĩao kũtetea ũthasyo wa ũthaithi wa andũ ma Yeova isionĩ sya Europe na kũndũ kũngĩ. (Avi. 1:7) Nũndũ wa wĩa ũsu, nĩnakwatie mwanya wa kũkomana na andũ anene silikalĩnĩ maumĩte nthĩ mbee wa 55 kũla wĩa witũ wasiĩĩwe kana ũkakũnwa maluvuku. Vandũ va kũneenea mũno ũtũĩka wakwa maũndũnĩ ma mĩao, nameaa nyie nĩ “mũndũ wa Ngai.” Kĩla ĩvinda nĩnamũvoyaa Yeova andongoesye nũndũ nĩneesĩ kana “ngoo ya mũsumbĩ (kana, mũsili) yĩ kwiokonĩ kwa Yeova ta mokinyĩlo ma manzĩ: Nake amĩthyũũaa o vala ũnũkwenda.”—Nth. 21:1.

No nĩlilikanaa ũneenanyʼa ũmwe naĩ nawʼo na mũndũ ũmwe wa Mbunge ya Europe. Nĩnakũlĩtye  mavinda meana ũna nĩneene nake, na ĩtina esa kwĩtĩkĩla. Aisye, “Nĩũnenga ndatĩka itano na ndikwʼongela o na ĩmwe.” Nakunamisye mũtwe na nambĩĩa kũvoya. Mũndũũme ũsu angũlilye e na wia kĩla neekaa. Nookĩlilye mũtwe na namwĩa, “Nĩtũngĩaa Ngai mũvea nũndũ wĩ ũmwe wa athũkũmi make.” Angũlilye, “Wĩenda kwasya ata?” Nĩnamwonisye ĩandĩko ya Alomi 13:4. Na nũndũ aĩ wa makanisa ma Protestant, ndeto isu nĩsyamwendeeisye mũno. Kwaendie ata? Anengie nusu ĩsaa na ũneenanyʼa witũ waĩ na mosyao maseo. O na aisye nũnengete wĩa wa Ngũsĩ sya Yeova ndaĩa.

Kwa myaka mingĩ, andũ ma Yeova ngalĩko sya Europe nĩmethĩĩtwe na makoani maingĩ makonetye Aklĩsto kũlea kwĩlikya maũndũnĩ ma siasa, kũsũvĩa syana, kumya koti, na maũndũ angĩ. Kĩthĩĩtwe kĩ kĩanda kya mwanya kũtetea makoani maingĩ katĩ wa asu na kwĩyonea ũndũ Yeova waĩlĩtye maũndũ asu na tũkakwata ũsindi. Ngũsĩ sya Yeova nisindĩte makoani mbee wa 140 kotinĩ ũmwe mũnene wĩtawa European Court of Human Rights!

Ta myakanĩ ya 1990, nĩ na Mwana-a-asa Philip Brumley, ũla waumĩte ovisinĩ witũ ũla mũnene, na Mwana-a-asa Valter Farneti wa Italy nĩtwatetheeisye ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma nthĩ ya Cuba mamũthaithe Yeova me na ũthasyo nũndũ wĩa witũ nĩwasiĩĩwe nthĩ ĩsu. Nĩnaandĩkĩie ovisi ũla wathĩnĩkĩaa laiaa ma nthĩ ya Cuba kũu Belgium na nakomana na mũnene ũla wanengiwe kĩanda kya kũmbĩthukĩĩsya. Twakomana, tũyaamina mathĩna ala matumĩte silikalĩ ĩsiĩĩa wĩa witũ kũu.

Ĩtina wa kũmũvoya Yeova, nĩtwakũlilye tũnengwe mwanya wa kũtwaa Mbivilia 5,000 nthĩ ya Cuba. Mbivilia isu syavikie o nesa na syanyaĩĩkĩwʼa ana-a-asa, na kwoou twamanya kana Yeova nĩwaathimĩte kĩthito kitũ. Nĩtwakũlilye ĩngĩ tũnengwe mwanya wa kũtũma Mbivilia ingĩ 27,500. Na silikalĩ nĩyatwĩtĩkĩlilye. Kũtetheesya ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma nthĩ ya Cuba methĩwe na Mbivilia syoo ene kwandanĩthisye mũno.

Nĩnaendie nthĩ ya Cuba mavinda maingĩ nĩ kana nĩtetheesye kwaĩlangya maũndũ ma mĩao ala makonetye wĩa witũ. Nũndũ wa ũu, nĩnatumie ndũũ na anene aingĩ ma silikalĩ.

Twĩ mwakanĩ wa 1994, andũ mbee wa 1,000,000 nĩmooaiwe kaũnĩ wa kĩ-mbaĩ wa kũmina andũ ma mbaĩ ya Tutsi, nthĩ ya Rwanda. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana ana-a-asa na eĩtu-a-asa amwe maitũ nĩmooaiwe. Ĩtina wa ĩvinda  ĩkuvĩ, kĩkundi kya ana-a-asa nĩkyanengiwe kĩanda kya kũnenga athaithi ala angĩ ũtethyo kũu.

Yĩla kĩkundi kitũ kyavikie taoninĩ ĩla nene ya nthĩ ĩsu yĩtawa Kigali, tweethĩie ngũta sya ovisi wa ũalyũli na vala twaiaa mavuku syusĩe maima ma isasi. Nĩtweewie ngewa sya kũmakya sya ana-a-asa ala mooaĩtwe kwa kũtemangwa na ivanga. O na ĩngĩ, nĩtwasyokie tweewʼa ngewa sya ana-a-asa na eĩtu-a-asa moonanĩtye wendo wa wʼo kwa kũtetheesya ala angĩ. Kwa ngelekanyʼo, nĩtwakomanie na mwana-a-asa wa mbaĩ ya Tutsi ũla wavithĩtwe ĩimanĩ kwa mĩthenya 28 aisũvĩwa nĩ mwana-a-asa wa mbaĩ ya Hutu na mũsyĩ wake. Twĩ ũmbanonĩ ũmwe weekĩiwe Kigali, nĩtweekĩie vinya na twakiakisya ana-a-asa na eĩtu-a-asa mbee wa 900.

O na nĩtwakĩlile mũvaka twalika nthĩ ya Zaire (ĩla yu yĩtawa Democratic Republic of the Congo) nĩ kana tũkamanthe ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma Rwanda ala makĩĩe kambinĩ ĩla yaĩ vakuvĩ na taoni ya Goma. Tũyaamethĩa kũu na kwoou twamũvoya Yeova nĩ kana tũmone. Ĩtina wa ũu, nĩtwoonie mũndũ okĩte vala tũĩ, na kwoou twamũkũlya ethĩwa nĩweesĩ Ngusi o na ĩmwe. Aisye: “Ĩĩ, nĩ ũmwe. No nĩtane mũno kũmũtwaa kwa ana-a-asa ma kamitii ya kũnengane ũtethyo.” Ĩtina wa kwĩthĩwa na ũneenanyʼa mũseo na ana-a-asa asu ma kamitii ya kũnengane ũtethyo, nĩtwakomanie na ana-a-asa ta 1,600 ala makĩĩte makauma kwoo nĩ kana tũmathangaasye na tũimekĩa vinya. O na nĩtwamasomeie valũa waumĩte kwa Nzama Ĩla Ĩtongoesye. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu nĩmatanie mũno kwĩwʼa ũĩkĩĩthyo ũũ: “Nĩtũmũlilikanaa mavinda onthe mboyanĩ sitũ. Nĩtwĩsĩ kana Yeova ndakesa kũmũtia o na ĩndĩĩ.” Ndeto isu syaumĩte kwa Nzama Ĩla Ĩtongoesye syaĩ sya wʼo vyũ. Ũmũnthĩ ana-a-asa na eĩtu-a-asa mbee wa 30,000 nĩmamũthũkũmaa Yeova me atanu nthĩ ya Rwanda.

Mũka wakwa mwendwa Elly nĩwakwie mwaka wa 2011, ĩtina wa kwĩthĩwa tũtwaanĩte kwa myaka 58. Yeova nĩwangiakiisye mũno ĩtina wa kũmũelesya kyeva kĩla naĩ nakyo. O na kũtavya atũi makwa ũvoo mũseo ĩũlũ wa Ũsumbĩ nĩkwangiakiisye mũno.

O na kau nĩ na myaka 90 na kĩndũ, nĩndavanasya kĩla kyumwa. O na nĩndanĩaa kũtetheesya Mũvĩa wa Maũndũ ma Mĩao vaa Mbetheli ya Belgium, kũelesya angĩ ngewa yakwa, na kwĩkĩa vinya andũ ma mũika.

Namũvoyie Yeova ya mbee ta myaka 84 mĩvĩtu. Ĩvinda yĩu nĩwʼo nambĩĩie kũmũthengeea mũnango. Nĩndanaa mũno vyũ kwona thayũnĩ wakwa wʼonthe Yeova ethĩĩtwe ayĩthukĩĩsya mboya syakwa.—Sav. 66:19. b