Yĩla nesie kũekana na nzika na noosa ũvainia, maũndũ makwa mavĩndũkie vyũ ũndũ ndataĩaa. (Aev. 3:20) Ĩndĩ no kwĩthĩwa ũyĩkũlya ũu weekĩkie ata. Eka ngũelesye.

Nasyaĩwe Berlin, Germany, mwaka wa 1939, myei kauta kuma Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe wambĩĩa. Kaũ ũsu wangĩĩe kũthela mwakanĩ wa 1945, ndeke sya ita nĩsyambĩĩie kũlekya mbomu taoninĩ ya Berlin. Mũthenya ũmwe kasio kala twekalaa nĩkakimiwe, ĩndĩ nyie na ala angĩ ma mũsyĩ nĩtwavonokie na twakĩĩa vandũ vaseũvĩtw’e va kwĩvitha. Ĩtina nĩtwesie kũkĩĩa taoninĩ ĩla Mami wasyaĩwe yĩtawa Erfurt.

Mami nĩwamanthaa ũw’o mũno. Nĩwasomaa mavuku ma asomi na akeka ũkunĩkĩli ndĩninĩ syĩ kĩvathũkany’o, ĩndĩ ndaakwata kĩla wendaa. Twĩ ta 1948, aka elĩ Ngũsĩ nĩmavikie kwitũ. Mami nĩwamathokisye na amakũlya makũlyo maingĩ. O na vatathelete ĩsaa, andavisye ũũ nĩ na mwĩĩtu mũinawa, “Nĩnakwata ũw’o!” Kavinda kakuvĩ ĩtina wa vu, nyie, Mami, na mũinawa nĩtwambĩĩie kũthi maũmbanonĩ taoninĩ ĩsu ya Erfurt.

Mwakanĩ wa 1950, nĩtwasyokie Berlin na twalika Kĩkundinĩ kya Berlin-Kreuzberg. Twasyokie twathamĩĩa vandũ vangĩ o vu Berlin. Vau twathamĩĩie twaendaa Kĩkundinĩ kya Berlin-Tempelhof. Mami nĩwesie kũvatiswa, ĩndĩ nyie nĩnaemawa. Nĩkĩ?

Neekaa maendeeo kavola nũndũ naĩ nthoni mbingĩ. Nĩnaendaa ũtavany’a, ĩndĩ naminie myaka ĩlĩ ndaneena na mũndũ nĩmũnenge ũkũsĩ. Navĩndũkie yĩla nambĩĩe kũtũmĩa ĩvinda na Aklĩsto ala mamũthũkũmĩte Yeova na ũkũmbaũ na ngoo yonthe. Ĩvinda ĩvĩtu amwe moo moovetwe kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ sya Nazi, kana makovewa East Germany. Angĩ namo malikĩtye mathayũ moo mũisyonĩ nĩ kana malikye mavuku East Germany na kĩmbithĩ. Ngelekany’o yoo yambĩkĩie vinya mũno. Nũndũ wa ũu, naisye ethĩwa asu meetĩkĩlile kwasya ũthasyo na kwĩlikya mũisyonĩ  kwondũ wa Yeova na ana-a-asa moo, nĩnaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito nĩolange nthoni.

Kĩndũ kĩmwe kyandetheeisye kwĩka ũu nĩ kũtetheesya kambeininĩ ya mwanya ya kũtavany’a yaĩ 1955. Valũanĩ ũla Mwana-a-asa Nathan Knorr waandĩkie kavukunĩ keetawa Informant, * aisye kana ĩsu yĩĩthĩwa kambeinĩ nene mũno ĩtaaoneka ũseũvyonĩ. Aisye kana atavany’a onthe mamĩkwata mbau, “twĩĩthĩwa na mwei mũseo vyũ wa kũtavany’a ũtaaoneka ĩngĩ ĩũlũ wa nthĩ.” Aneenie w’o vyũ! Twekalangile o vanini na neeyumya nĩmũthũkũme Yeova. Na ĩndĩ 1956 navatiswa vamwe na ĩthe wakwa na mwĩĩtu-a-mwaitũ. Ĩndĩ ĩtina wa kavinda, ve ũtwi wa vata naaĩle kwĩka.

Naminie myaka mingĩ ndikũĩĩsya kwosa ũvainia, o na kau nĩneesĩ ũsu nĩw’o wĩa ũla mũseo vyũ. Kĩla kyatumie nĩka ũu nũndũ mbee, natwie kũthi vandũ taoninĩ ya Berlin nĩ kana nĩmanyĩw’e wĩa wa kũthooa syĩndũ nthĩ sya nza na kũithoosya ku. Ĩtina wa ũu, nĩnavangie kũthũkũma wĩa ũsu kwa kavinda nĩ kana nĩũmanye nesa. Kwoou twĩ mwaka wa 1961, nĩnakwatie wĩa taoninĩ ĩla nene ya Germany yĩ kĩlĩndĩnĩ yĩtawa Hamburg. O ũndũ nendie wĩa wakwa mũno, now’o nakũĩĩisye kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Nesie kũtetheka ata?

Nĩnĩtũngĩaa Yeova mũvea nũndũ wa kũtũmĩa ana-a-asa mambendete mandetheesye kũelewa kana kũmũthũkũma nĩkw’o kwa vata vyũ. O na anyanyawa amwe maĩ manoosa ũvainia, na kwoou maĩ ngelekany’o nzeo kwakwa. Na eka ũu, Mwana-a-asa Erich Mundt, ũla waumĩte kambinĩ ya kũthĩnĩsya andũ, nĩwambĩkĩie vinya mũno nĩmwĩkwatye Yeova. Ambĩie kana ana-a-asa ala meekwatisye ũmanyi woo ene me kambinĩ ya kũthĩnĩsya andũ, mũĩkĩĩo woo nĩwesie kwonza. Ĩndĩ ala mamwĩkwatisye Yeova na ngoo yonthe mekalile me aĩkĩĩku, na nĩmatethisye ũseũvyo wake mũno.

O na ĩngĩ, Mwana-a-asa Martin Poetzinger, ũla wesie kũlika Nzamanĩ Ĩla Ĩtongoesye, nĩweekĩaa ana-a-asa vinya kwa kũmea, “Kĩndũ kya vata vyũ waĩlĩte kwĩthĩwa nakyo nĩ ũkũmbaũ!” Nĩnavindĩĩisye ndeto isu mũno, na mũthya natw’a kũkola wĩa na noosa ũvainia Mwei wa 6, 1963. Ũsu nĩw’o ũtwi ũla mũseo vyũ neekie! Ĩtina wa myei ĩlĩ, o na ndanambĩĩa kũmantha wĩa ũngĩ, nĩnakũlilw’e nĩtw’ĩke vainia wa mwanya. Ĩtina wa myaka mĩnini, Yeova ambathimie mbee wa ũndũ nasũanĩaa. Neetiwe nĩthi kĩlasinĩ kya 44 kya Sukulu ya Ngileati.

Ũndũ ũmwe wa vata vyũ neemanyĩisye nĩ ũũ: “Ndũkethĩwe na mĩtũkĩ ya kũkola kĩanda kyaku.” Ũndũ ũsu watũngĩlĩĩilwe mũno mũno nĩ Mwana-a-asa Nathan Knorr na Mwana-a-asa Lyman Swingle. Matũthangaaisye tũlũmany’e na kĩanda kitũ o na ethĩwa twĩĩw’a kĩ vinya. Mwana-a-asa Knorr atũkũlilye: “Nĩ kyaũ ũkasiasya mũno? Ũkamakaw’a nĩ kĩko, tũsamũ, na ũkya ũla ũũkomana naw’o? Kana kĩla ũkasiasya mũno nĩ mĩtĩ, malaa, na andũ atanu ala ũũkomana namo? Ĩmanyĩsye kwenda andũ!” Nĩngũlilikana mũthenya ũmwe Mwana-a-asa Swingle aielesya nĩkĩ ana-a-asa amwe makolaa na mĩtũkĩ kĩanda kyoo, athĩnĩkie mũno nginya akelemya methoi. Ambie kũvindya kwa kavinda nĩ kana ausye. Ũndũ ũsu wangiitie ngoo mũno nginya natw’a ndikaasonokya Klĩsto kana ana-a-asa make aĩkĩĩku.—Mt. 25:40.

Twatavw’a kũla tũũthi, ana-a-asa amwe ma Mbetheli mookie vala amwe maitũ twoombene na matũkũlya vala twatũmwa. Kĩla ũmwe aweta, mamũtavasya kaũndũ kaseo mũvaka yĩla navikĩiwe na nasya: “Congo (Kinshasa).” Mambie kũkilya na kĩla matamũkie ĩtina wa vau no: “Asi, Congo? Yeova naũtethye!” Myakanĩ ĩsu andũ ma Congo (Kinshasa) meesĩkĩe na kũkita na kũaana mo ene. Ĩndĩ nekalaa ndyĩlilikany’a kĩla nĩmanyĩisye Ngileati. Twamina sukulu Mwei wa 9, 1967, nyie, Heinrich Dehnbostel, na Claude Lindsay twekalangile vanini na ĩndĩ twathi taoninĩ ĩla nene ya Congo yĩtawa Kinshasa.

Twavika Kinshasa tweemanyĩisye kĩthyomo kya French kwa myei ĩtatũ. Ĩtina wa ũu twaendie taoninĩ ya Lubumbashi. Tene yeetawa Elisabethville, na yĩ ngalĩko ya ĩtheo vyũ ya Congo, vakuvĩ na mũvaka wa Zambia. Twaendie kwĩkala katĩkatĩ wa taoni vala vaĩ nyũmba ya amisonalĩ.

Nũndũ kĩsio kĩnene kya Lubumbashi kĩyaĩ kyaatavanw’a, twatanĩie mũno kwĩthĩwa ma mbee kũtavya andũ aingĩ ũw’o. O mĩtũkĩ nĩtwakwatie amanyĩw’a aingĩ ma Mbivilia nginya weethĩa o na kũmakomany’a kwĩ vinya. O na nĩtwatavisye maovisa ala mathũkũmanaa na silikalĩ kana volisi ũvoo mũseo. Aingĩ nĩmanengete ndaĩa Ndeto ya Ngai na wĩa witũ wa kũtavany’a. Aingĩ maneenaa Kĩswaili, na kwoou nĩ na Claude Lindsay nĩtweemanyĩisye kĩthyomo kĩu. Ĩvinda ĩkuvĩ ĩtina wa ũu, nĩtwatũmiwe kĩkundinĩ kya Kĩswaili.

O na kũtw’ĩka nĩtwatanĩie moseo maingĩ, nĩtwakomanie na mathĩna. Kaingĩ asikalĩ makuĩte mavuti manyw’ĩte kana asikalĩ angĩ nĩmatũthokoaa na kũtũilĩĩla maũndũ tũtekĩte. Kwa ngelekany’o, mũthenya ũmwe nguthu ya asikalĩ me na mavuti matilĩĩile ũmbano wa kĩkundi waendeee nyũmbanĩ ya amisonalĩ na matũtwaa kĩsesenĩ kya volisi. Matwĩkalilye nthĩ mũthanganĩ nginya saa inya wĩoo yĩla mesie kũtũlekya.

Mwakanĩ wa 1969, nĩnatw’ĩkĩthiw’e mũsyaĩĩsya wa kũthyũlũlũka. Yĩla nathyũlũlũkaa, mavinda amwe naendaa mũendo mũasa nĩsĩle ndakanĩ na nyekinĩ ndaasa. Asu ti maũndũ maeni Africa. Ũtũi ũmwe naendie, vaĩ ngũkũ  yaĩ na tũswii yakomaa ungu wa kĩtanda. Ndikolwa nĩ ũndũ yakũnaa kelele ĩkambamũkya kũtanamba kũkya vyũ. O na no nĩlilikanaa nĩilye nza na ana-a-asa tũyota mwaki wĩoo tũkwetye kũea ngewa sya Mbivilia.

Thĩna ũmwe mũnene twoonie nĩ kwĩthĩwa na andũ metusaa Ngũsĩ na kaĩ nĩ ma kĩkundi kyeetawa Kitawala. * O na amwe ma andũ asu nĩmavatisĩtwe na makatw’ĩka atumĩa. Ana-a-asa na eĩtu-a-asa ala mamũthaithaa Yeova na ngoo ntheu nĩmavuanisye andũ aingĩ ta asu mailye ta “mavia manene mevithĩte.” (Yuta 12) Yeova nĩwesie kũthesya ikundi, na ĩtina wa vau andũ aingĩ mũno vyũ meemanyĩsya ũw’o.

Twĩ 1971, nĩnambĩĩe kũthũkũma ovisinĩ wa ũvonge Kinshasa. Mawĩa amwe nanengiwe nĩ kũtũma na kũsoma mavalũa, kwĩtya mavuku, na maũndũ ma ũthũkũmi. Nĩ Mbetheli nĩnamanyie kũvangĩthya wĩa wa nthĩ nene na ĩte na syĩndũ mbingĩ ila sya vata. Mavinda amwe valũa syakuaa myei iyĩsa kũtw’ĩka nĩsyavikĩa ikundi. Na kĩtumi nũndũ ndeke yavika kũla ĩendete, valũa ila yĩĩkuĩte syaumĩĩaw’a masiwanĩ, na masiwa asu maminaa syumwa makwamĩte maianĩ mavw’ĩkĩtwe nĩ ĩia. Ĩndĩ o na kwĩ na mathĩna asu na angĩ, maũndũ nĩmeekĩkaa nesa.

Naseng’aa mũno noona ũndũ ana-a-asa mekwĩyũmbanĩsya maũmbano manene me na mbesa nini. Maseũvasya ithũmbĩ sya mũthwa ikekala ngyukwaa, makaseũvya ngũta sya kĩtothya, na kĩtothya kĩu maikyokotha nĩ kana maseũvye tũmĩto twa kwĩkalĩla. Matũmĩaa mĩangi kwaka nyũmba ila syendekaa, na maikita na makangaa. O na nĩmatũmĩaa makangaa kũtuma mĩkeka ĩtũmĩwe ta mesa. Na nũndũ mayaĩ na mĩsumaa, masyũlasya mathendũ ma mĩtĩ na maimatũmĩa kwova. Nendeeaw’a mũno nĩ kwona ũndũ mamanthaa ũndũ matonya kũtũmĩa kĩla me nakyo. Nendie ana-a-asa asu mũno. Yĩla nathamiw’e ku, neewie namakosa mũno.

Natũmiwe ovisinĩ wa ũvonge ũla wĩ Ilovi, Kenya, mwaka wa 1974. Wĩa waĩ mwingĩ nĩkwĩthĩwa ovisi ũsu waũngamĩe nthĩ ingĩ ĩkũmi syĩ vakuvĩ, na imwe sya nthĩ isu nĩsyakũnĩte wĩa witũ maluvuku. Nĩnatũmiwe nthĩ isu mavinda maingĩ, na mũno mũno Ethiopia. Ĩvinda yĩu ana-a-asa ma Ethiopia nĩmathĩnaw’a na makakomana na matatwa maito. Aingĩ moo manyamaaw’a naĩ mũno kana makekw’a yela, na amwe nĩmooaiwe. Ĩndĩ kĩla kyamatetheeisye moomĩĩsya nĩ kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo katĩ woo na vamwe na Yeova.

Twĩ 1980, nĩnakwatie ũathimo mũnene. Mwaka ũsu nĩw’o natwaie Gail Matheson. Gail asyaĩwe Canada na twaĩ kĩlasinĩ kĩmwe Ngileati. Twatwĩe tũandĩkanĩaa mavalũa. Gail aĩ misonalĩ nthĩ ya Bolivia. Twakomanie ĩngĩ mũsyĩnĩ wa New York ĩtina wa myaka 12. Twatwaanĩie Kenya kavinda kakuvĩ ĩtina wa vau. Nĩnĩtanaa mũno kwĩthĩwa na Gail nũndũ mavinda onthe ethĩawa na mawoni ta ma Yeova na nĩwĩanĩawa nĩ kĩla wĩ nakyo. O na yu nũndethasya mũno na nĩ mũtindany’a wakwa ũmbendete.

Mwakanĩ wa 1986, nĩ na Gail nĩtwanengiwe wĩa wa kũthyũlũlũka na kavindanĩ o kau naĩ wa Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge. Wĩa wa kũthyũlũlũka nĩwatũtwaie nthĩ mbingĩ katĩ wa ila syaĩ ungu wa ovisi wa ũvonge wa Kenya.

Nĩw’aa mũyo nalilikana ĩvinda tweeyũmbanĩasya ũmbano mũnene ũla wavangiwe wĩkwe Asmara (nthĩ ya Eritrea) mwaka wa 1992. Ĩvinda yĩu wĩa witũ ndwakũnĩtwe maluvuku kĩsionĩ kĩu. Ũndũ wa kũmakya nĩ kana, twakwatie ĩsũmba ya kwia syĩndũ sya mũũndanĩ na sya indo yĩla yailye naĩ nza, na nthĩnĩ nĩ vo vaĩ vathũkangu. Ĩndĩ mũthenya wa ũmbano, nĩnaseng’ie kwona ũndũ ana-a-asa maseũvisye nthĩnĩ weethĩa no tũthaithĩe Yeova vo. Mĩsyĩ mingĩ yaetie itambaa mbanake na syatũmĩwa kũvw’ĩka nesa kũla kũthũku. Twaĩ na ũmbano mũseo mũno na ala mookie maĩ 1,279.

 Wĩa wa kũthyũlũlũka waĩ ũalyũku mũnene mũno kwitũ, nũndũ twakomaa kũndũ kwĩ kĩvathũkany’o vyũ kĩla kyumwa. Kyumwa kĩmwe twaĩ tũtonya kũkoma nyũmbanĩ ya mbesa yĩ ũtee wa ũkanga, na kyumwa kĩngĩ tũyĩyĩthĩa kasũmbanĩ ka mavati kaseũvĩw’e athũkũmi na syoo syĩ ũasa wa vuti mbee wa 300 (mita 100). Ĩndĩ kw’onthe kũla twaendie nĩtwakũtanĩie, na kĩla kya vata vyũ tũlilikanaa nĩ mĩthenya ĩla twatavanisye na mavainia na atavany’a me kĩthito. Yĩla twatũmiwe nthĩ ĩngĩ, twatiie anyanya aingĩ twendete mũno na nĩtweesĩ tũkamakosa mũno.

Katĩ wa mwaka wa 1987 na 1992, silikalĩ sya nthĩ imwe syaĩ ungu wa ovisi wa ũvonge wa Kenya nĩsyeetĩkĩlile kũandĩkĩthya wĩa witũ. Nũndũ wa ũu, nthĩ isu nĩsyanengiwe ovisi wa ũvonge kana ovisi wa nthĩ (country office). Twĩ mwaka wa 1993, nĩw’o twatũmiwe tũkathũkũmae ovisinĩ wa Addis Ababa, Ethiopia. Wĩa witũ nthĩ ĩsu waĩ ũneetĩkĩlw’a ĩtina wa ana-a-asa kũmina myaka mingĩ maithũkũma Yeova mevithĩte.

Yeova nũathimĩte wĩa ũla ũtethetw’e Ethiopia. Kwa ngelekany’o, ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmosete ũvainia. Kĩla mwaka kuma 2012, atavany’a mbee wa 20 katĩ wa 100 nĩmosaa ũvainia wa kĩla ĩvinda. O na sukulu ila ivangawa nĩ ũseũvyo nitethetye mũno, na Nyũmba sya Ũsumbĩ mbee wa 120 nĩ mbake. Mwaka wa 2004, Mbetheli nĩyathamĩĩiw’e nyũmbanĩ ingĩ nzaũ. Nyũmba isu syakĩtwe vandũ vamwe na Nyũmba ya Maũmbano Manene ĩla yĩthĩĩtwe ũathimo mũnene kwa ana-a-asa.

Myakanĩ ĩla twĩkalĩte Ethiopia, nĩ na Gail nĩtũtumĩte ndũũ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ. Twĩ vata namo mũno nũndũ nĩ andũ mendete kwĩka angĩ nesa na mendete angĩ. Matukũ aa twĩ na mathĩna ma mwĩĩ na kĩu nĩkĩnatumie tũthamĩĩw’a ovisinĩ wa Central Europe. Nĩtũsũvĩawa nesa mũno, ĩndĩ twĩw’aa tũikosa mũno anyanya ala twatiie Ethiopia.

Nĩtwĩyoneete ũndũ Yeova ũathimĩte wĩa wake ũkeana. (1 Ako. 3:6, 9) Kwa ngelekany’o, nĩngũlilikana nĩ Congo nditavya ya mbee andũ ma Rwanda ũvoo mũseo ala mookĩte kwĩnza kyũma kĩtawa copper. Ĩvinda yĩu kũyaĩ atavany’a nthĩ ya Rwanda, ĩndĩ ũmũnthĩ nthĩ ĩsu yĩ atavany’a mbee wa 30,000. Mwaka wa 1967, Congo (Kinshasa) yaĩ na atavany’a ta 6,000. Ũmũnthĩ me ta 230,000, na mwakanĩ wa 2018 andũ mbee wa milioni ĩmwe nĩmoombanie malilikane kĩkw’ũ kya Yesũ. Atavany’a ma nthĩ syonthe ila tene syaĩ ungu wa ovisi wa Kenya mongelanw’a yu me mbee wa 100,000.

Myaka mbee wa 50 mĩvĩtu, Yeova atũmĩie ana-a-asa me kĩvathũkany’o mandetheesye kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. O na kau ndyaaeka vyũ kwĩthĩwa na nthoni, nĩnĩmanyĩĩtye kũmwĩkwatya Yeova na ngoo yonthe. Maũndũ ala noonie nĩ Africa nĩmandetheetye nĩthĩwe nĩ mũndũ wa kwĩanĩwa nĩ syĩndũ na nĩthĩwe nĩ na wũmĩĩsyo. Nĩ na Gail nĩtũtanaw’a mũno nĩ ana-a-asa asu me ũlau mwingĩ, me wũmĩĩsyo mwingĩ, na mamwĩkwatasya Yeova mũno. Nĩtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ wa ũseo wake mwingĩ. Vate nzika, Yeova ambathimĩte vyũ mbee wa ũndũ nasũanĩaa.—Sav. 37:4.