We Nĩwĩsĩ?
Mo mavali ala meethĩiwe myakonĩ ya tene ya Mbaviloni na nzĩa ya kũmaseũvya maĩkĩĩthasya ata kana Mbivilia ĩneenaa wʼo?
ANDŨ ala menzaa syĩndũ sya tene nĩmavukũĩte mavali maingĩ mũno mavĩvye myakonĩ ya tene ya Mbaviloni. Kwosana na mũndũ ũmwe wenzaa syĩndũ sya tene weetawa Robert Koldewey, mavali ta asu mavĩvĩawʼa ndumbĩanĩ (itundulunĩ) “syĩ nza wa ndũa, vala mũthanga wa yũmba wĩthĩawa wĩ mũseo, na ngũ sya kũmavĩvya . . . syĩthĩawa syĩ mbingĩ.”
Lekoti sya tene nivuanĩtye kana anene ma Mbaviloni nĩmatũmĩaa ndumbĩa isu kwĩka maũndũ mathũku mũno. Vulovesa ũmwe wĩtawa Paul-Alain Beaulieu wĩsene na maũndũ makonetye ndũa ya tene ya Asuli vamwe na kĩthyomo kyayo, ũla wĩthĩawa University of Toronto, aĩtye: “Mavuku kauta ma Mbaviloni . . . monanĩtye kana mũsumbĩ nĩwaumasya mwĩao ala maema kũmwĩwʼa kana maema kũnenga ndaĩa syĩndũ ila syoonekaa syĩ ntheu, mekwʼe mwakinĩ na maivĩvĩwʼa vo.” Kwa ngelekanyʼo, ndeto imwe sya ĩvinda ya Mũsumbĩ Nevukatilesa syaĩtye: “Manange, mavĩvye . . . , mekye ĩikonĩ ya mũui . . . eka syũki yoo yambate, moae kwa kũmekya mwakinĩ wakanĩte mũno.”
Kĩu kĩlilikanasya asomi ma Mbivilia ngewa ĩla yĩ kĩlungunĩ kya 3 kya Ndanieli. Kĩlungunĩ kĩu tũsomaa kana Mũsumbĩ Nevukatilesa nĩwaũngamisye mũvwʼanano mũnene wa thaavu ũiĩnĩ wa Ndula, ũla wĩ nza wa ndũa ya Mbaviloni. Yĩla Aevelania atatũ meetawa Satalaki, Mesaki, na Aveti-neko maleile kũkumanĩa mũvwʼanano ũsu, Nevukatilesa nĩwathatie mũno na eeaa iko yĩkĩwe mwaki “kũndũ mũonza mbee wa ũndũ yakothaa kwĩkĩwa,” na atuma aũme asu atatũ “mekwʼa nthĩnĩ wa iko yĩ mwaki mwakanu.” Mũlaĩka wĩ vinya nĩwe wamavonokisye maikakwʼĩĩe vo.—Nda. 3:1-6, 19-28.
O na ĩngĩ, mavali ala meethĩiwe Mbaviloni nĩmonanasya kana Mbivilia ĩneenaa wʼo. Mavali maingĩ meethĩiwe maandĩkĩtwe ndeto iũkumya mũsumbĩ. Yĩmwe yaandĩkĩtwe ndeto ii: “Nevukatilesa, Mũsumbĩ wa Mbaviloni . . . Nyũmba ya mũsumbĩ, ĩla nyie Mũsumbĩ Mũnene naakie . . . Nzyawa syakwa nisumbĩke vo tene na tene.” Ndeto isu syĩĩwʼa kwĩkala ingĩ syĩ Ndanieli 4:30, vala Nevukatilesa weekathĩĩie ũũ: “Ĩno ti Mbaviloni Nene, [ĩla] naakie nyie na vinya mũnene wa ũtonyi wakwa na nũndũ wa ndaĩa ya ũnene wakwa, yĩthĩwe yĩ ũtũo wa kĩũsumbĩ?”