KĨLUNGU KYA KWĨMANYĨSYA KYA 29
WATHI 121 Nĩtwĩthĩwe na Wĩtingʼo
Endeea Kwĩsũvĩa Ndũkalike Ĩtatwanĩ
“Endeeai kũsyaĩĩsya na kũvoya mũte kũeka, nĩ kana mũikese kũlika ĩtatwanĩ.”—MT. 26:41.
KĨLA KĨNEENEWE
Nĩtũũlilikanwʼa kana twaĩlĩte kwĩka kyonthe kĩla tũtonya twĩsũvĩe tũikeke naĩ, o na nĩtũkwona vata wa kwĩkala twĩ metho tũikeke maũndũ matonya kũtũma twĩka naĩ ngito.
1-2. (a) Yesũ anengie amanyĩwʼa make ũkanyʼo wĩva? (b) Nĩkĩ amanyĩwʼa mamũtiie? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
YESŨ aisye: “Nĩ wʼo veva nũkwenda, ĩndĩ mwĩĩ nĩ mwonzu.” a (Mt. 26:41b) Yĩla wawetie ndeto isu, oonanisye kana nũeleawa tũi eanĩu. O na ĩngĩ, ndeto isu syaĩ na ũkanyʼo: Nĩtwaĩlĩte kwĩsũvĩa tũĩkeyĩĩkĩĩe mũno. Masaa mavũthũ Yesũ atanaweta ndeto isu, amanyĩwʼa make nĩmamwathĩte kana mayĩsa kũmũtia. (Mt. 26:35) Mo maĩ na kĩeleelo kĩseo. Ĩndĩ kĩla mateesĩ nĩ kana makwatwa nĩ ũndũ mũmũ, vayesaa kwĩthĩwa ve laisi kwoo kwĩka kĩla kyaĩlĩte. Nĩkyo kĩtumi Yesũ wamanengie ũkanyʼo ũũ: “Endeeai kũsyaĩĩsya na kũvoya mũte kũeka, nĩ kana mũikese kũlika ĩtatwanĩ.”—Mt. 26:41a.
2 Ũndũ wa kũmakya nĩ kana amanyĩwʼa asu mayaaendeea kũsyaĩĩsya. Yĩla Yesũ wakwatiwe, mo malũmanilye nake-ĩ kana malikilwe nĩ wia na masemba mamũtia? Nũndũ mayaaendeea kũsyaĩĩsya, meekie o kĩla maĩtye mayĩsa kwĩka: Nĩmamũtiie.—Mt. 26:56.
Yesũ atavisye amanyĩwʼa make maendeee kũsyaĩĩsya na mayĩsũvĩa maikalike ĩtatwanĩ, ĩndĩ nĩmamũtiie (Sisya kalungu ka 1-2)
3. (a) Nĩ kana tũendeee kũlũmanyʼa na Yeova, nĩkĩ tũtaĩlĩte kwĩyĩĩkĩĩa mũno? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?
3 Tũyaĩle kwĩyĩĩkĩĩa mũno. Nĩ wʼo kana nĩtũtwʼĩte kũlea kwĩka kĩndũ o na kĩva kĩmũthatasya Yeova. Ĩndĩ o na vailye ũu, twĩ ene naĩ na nĩtũtatĩkaa na mĩtũkĩ kwĩka kĩla kĩtaĩle. (Alo. 5:12; 7:21-23) Tũtataĩĩe, no tũtatĩke kwĩka ũndũ mũthũku ĩndĩ ũkwoneka wĩ wa kwendeesya. Kĩvathũkanyʼo na ũu, nĩ kana tũendeee kũlũmanyʼa na Yeova na Mwana wake, twaĩlĩte kũatĩĩa ũtao ũla Yesũ wanenganie na tũiendeea kwĩsũvĩa tũikatatĩke twĩke naĩ. Ĩsomo yĩĩ no yĩtũtetheesye kwĩka ũu. Mbee, nĩtũkwona nĩ maũndũnĩ meva mũno mũno twaĩlĩte kwĩsũvĩa. Ĩtina wa ũu, nĩtũũneenea ũndũ tũtonya kwĩsũvĩa tũikalike ĩtatwanĩ. Na mũthya, nĩtũkwona kĩla twaĩle kwĩka tũendeee kwĩsũvĩa.
TWAĨLĨTE KWĨSŨVĨA MAŨNDŨNĨ MEVA?
4-5. Nĩkĩ twaĩlĩte kũendeea kwĩsũvĩa tũikeke naĩ ikwoneka ite ngito?
4 O na naĩ ila ikwoneka ite ngito no syanange ngwatanĩo yitũ na Yeova. O na ĩngĩ, no itume twĩka naĩ ingĩ ngito.
5 Ithyonthe nĩtũtatĩkaa kwĩka naĩ. Ĩndĩ kĩla ũmwe witũ nĩwĩthĩawa na mawonzu me kĩvathũkanyʼo, methĩwe nĩ kũtatĩka kwĩka naĩ ngito, kwĩlikya mwĩkalĩlenĩ mũvuku, kana kũkwatwa nĩ kĩtei kya kwĩthĩwa na mosũanĩo ta ma andũ ma nthĩ ĩno. Kwa ngelekanyʼo, mũndũ ũmwe no ethĩwe ayũkitana na wendi wa kwĩka ũlaalai. Ũngĩ no ethĩwe ayũkitana na mwĩkalĩle mũvuku, ta kwĩkwatanga mamutha ma ũsyai e na kĩeleelo kya kwĩanĩsya wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ kana kwĩloela mavisa ma ũlaalai. Nake ũngĩ no ethĩwe ayũkitana na wonzu wa kũkĩa andũ, kwĩthĩwa na mĩtũlyo, kũthata na mĩtũkĩ, kana o wonzu ũngĩ. Nĩkyo kĩtumi Yakovo waisye: “Kĩla mũndũ atatawa kwa kũkuswʼa na kũkengwa nĩ ĩtomo yake mwene.”—Yak. 1:14.
6. Nĩ ũndũnĩ wĩva tũtaĩlĩte kwĩkenga?
6 We nĩwĩsĩ nĩ maũndũnĩ meva ũtatĩkaa na mĩtũkĩ? Wĩthĩwa wĩ mũisyo mũnene tũkavũthĩĩsya mawonzu maitũ kana tũkasũanĩa twĩ alũmu mũno nginya ũkethĩa tũitatĩka na mĩtũkĩ kwĩka naĩ. (1 Yoa. 1:8) Twĩasya ũu nũndũ Vaũlo nĩwoonanisye kana o na ala me “na nguma sya kĩ-veva” no malike ĩtatwanĩ maema kwĩsũvĩa. (Aka. 6:1) Kwoou no nginya twĩyĩosye tũte kwĩkenga na tũyĩtĩkĩla kana ve mawonzu twĩ namo matonya kũtuma tũtatĩka na mĩtũkĩ.—2 Ako. 13:5.
7. Nĩ ũndũ wĩva mũno mũno twaĩlĩte kũsianyʼa nawʼo? Nengane ngelekanyʼo.
7 Twaĩlĩte kwĩka ata twamanya wonzu witũ nĩ wĩva? Twaĩlĩte kwĩka kyonthe kĩla tũtonya nĩ kana tũleane na maũndũ ala meũtũtata. Kwa ngelekanyʼo, ĩvindanĩ ya tene, mbingĩlo sya ndũa nĩsyo syeethĩawa mũisyonĩ wa kũvithũkĩwa. Kwoou asungi aingĩ maiawa mbingĩlonĩ nĩ kana masũvĩe ndũa. O ta ũu, nĩtwaĩlĩte kũsianyʼa mũno mũno na mawonzu ala twĩsĩ no matume tũtatĩka na mĩtũkĩ.—1 Ako. 9:27.
ŨNDŨ TŨTONYA KWĨSŨVĨA TŨIKALIKE ĨTATWANĨ
8-9. Ũla mwanake ũwetetwe kĩlungunĩ kya 7 kya Nthimo aaĩlĩte kwĩka ata esũvĩe ndakeke naĩ ngito? (Nthimo 7:8, 9, 13, 14, 21)
8 Tũtonya kwĩsũvĩa ata tũikalike ĩtatwanĩ na naĩnĩ? Kwasũanĩa kĩla tũtonya kwĩmanyĩsya ngewanĩ ya ũla mwanake ũneenewe nthĩnĩ wa Nthimo kĩlungu kya 7. Nĩweekie ũlaalai na mũndũ mũka ĩlwaya. Mũsoa wa 22 waĩtye kana mwanake ũsu amũatĩĩie na “mĩtũkĩ.” Ĩndĩ o tondũ mĩsoa ĩla yĩ ĩtina wa ũsu yonanĩtye, ve motwi angĩ mathũku weekĩte ala matumie o kavola kwa kavola alika naĩnĩ.
9 Nĩ kyaũ kyatumie alika naĩnĩ? Mbee, kwĩ mawĩoo ‘nĩwavĩtĩile nzĩanĩ nene vakuvĩ kĩkotonĩ kya mũndũ mũka’ ũsu kĩlaalai. Na ĩndĩ nĩwaendie na nzĩa ĩla yĩendete nyũmbanĩ yake. (Soma Nthimo 7:8, 9.) Ĩtina wa ũu, yĩla woonie mũndũ mũka ũsu, ndaakomoka ndakakomane nake. Vandũ va ũu, nĩwaekie amũmumunya na amwĩthukĩĩsya aineenea nthembo sya mũuo ila wathembete, na nũtonya kwĩthĩwa eekie ũu ayenda kũmwonethya kana we aĩ mũndũ mũseo. (Soma Nthimo 7:13, 14, 21.) Keka mwanake ũsu ndaaĩka motwi asu onthe mathũku, ethĩwa eesũvĩie ndakatatĩke kwĩka ũndũ mũthũku na ndethĩwa aaĩka naĩ.
10. Nĩ kwa nzĩa yĩva ũmũnthĩ mũndũ ũtonya kwĩka mavĩtyo mailye ala meekiwe nĩ mwanake ũsu?
10 Ngewa ĩsu Solomoni wanenganie yonanĩtye kĩla kĩtonya kũkwata mũthaithi o na wĩva wa Yeova. No eke naĩ ngito na ĩtina ayambĩĩa kwona maũndũ onthe ta maneekĩkie o “mĩtũkĩ.” Kana no asye, “Nyie ndinataĩĩe.” Ĩndĩ avindĩĩsya kĩla kĩneekĩkie, no ethĩe kaĩ ve motwi mathũku ũneekĩte ala manatumie eka naĩ ĩsu ngito. No kwĩthĩwa anaĩ na itindo nthũku, aneetanĩthasya na maũndũ mataĩle, analikaa isesenĩ ite nzeo, kana anaendaa kũndũ Mũklĩsto ũtaĩle kũthi. Eka ũu, no kwĩthĩwa anaekete kũvoya, kũsoma Mbivilia, kũthi maũmbanonĩ, kana kũtavanyʼa. Kwoou o ta ũla mwanake ũneenewe ĩvukunĩ ya Nthimo, no kwĩthĩwa motwi mathũku ala ũneekĩte nemo manatumie eka naĩ ngito.
11. Twaĩlĩte kwĩvathana na kyaũ nĩ kana tũikalike naĩnĩ?
11 Twĩĩmanyĩsya kyaũ? Tũyaĩlĩte kwĩvathana na naĩ tu, ĩndĩ nĩtwaĩlĩte kwĩvathana na maũndũ ala matonya kũtũlikya naĩnĩ. Kĩu nokyo Solomoni waeleisye ĩtina wa kũnengane ngewa ya ũla mwanake na ũla mũndũ mũka kĩlaalai. Aineenea mũndũ mũka ũsu aisye: ‘Ndũkaĩe nzĩanĩ syake.’ (Nth. 7:25) O na ĩngĩ, aisye: ‘Veta mũendele waku kũasa nake, na ndũkathi vakuvĩ na mũomo wa nyũmba yake.’ (Nth. 5:3, 8) Vate nzika, nĩtwĩsũvĩaa tũikeke naĩ yĩla tweevathana na maũndũ matonya kũtũlikya naĩnĩ. b Ũu wĩonanyʼa kana o na ethĩwa ũndũ mũna ti mũthũku kwa Mũklĩsto, tũyaĩlĩte kũwĩka ethĩwa nĩtwĩsĩ no ũtume tũtatĩka na ũitũlikya naĩnĩ.—Mt. 5:29, 30.
12. Nĩ ũtwi wĩva mũlũmu Yovu weekie, na waĩ ũmũtetheesye ata ndakeke naĩ? (Yovu 31:1)
12 Nĩ kana twĩvathane na maũndũ ala matonya kũtũlikya naĩnĩ, nĩtwaĩlĩte kwĩka ũtwi mũlũmu. Ũu nowʼo Yovu weekie. ‘Nĩwatianĩie ũtianĩo na metho make’ kana ndakasisya mũndũ mũka ũngĩ, eka kĩveti kyake, e na wendi mũthũku. (Soma Yovu 31:1.) Kũlũmanyʼa na ũtwi wake kwaĩ kũmũtetheesye ndakalike ũlaalainĩ. O naitũ no tũtwʼe kwĩvathana na kĩndũ o na kĩva kĩtonya kũtũlikya ĩtatwanĩ.
13. Nĩkĩ twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩ metho na maũndũ ala tũũsũanĩa? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
13 O na ĩngĩ, nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa twĩ metho na maũndũ ala tũũsũanĩa. (Kuma 20:17) Andũ amwe maĩkĩĩaa kana ti ũthũku kũsũanĩa ũndũ mũthũku ethĩwa kwa wʼo maikũwĩka. Ĩndĩ methĩawa mavĩtĩtye. Mũndũ ũla ũtindaa asũanĩĩte kwĩka maũndũ mathũku ethĩawa ayĩka kũmavuvĩĩa mwaki. Na ti laisi kũvosya mwaki wa mũthemba ũsu. Vate nzika, mavinda amwe tũikaemaa kwĩthĩwa na mosũanĩo mataĩlĩte. Ĩndĩ ũndũ ũla wa vata twaĩlĩte kwĩka nĩ kũleana na mosũanĩo asu tũte kweteela, na vandũ va ũu, tũisũanĩa maũndũ maseo. Tweeka ũu, tũkeesũvĩaa tũikalike naĩnĩ ngito nũndũ tũikethĩawa twĩtĩkĩlĩtye mosũanĩo mathũku mekinyĩe nginya matwʼĩke mawendi me vinya.—Avi. 4:8; Ako. 3:2; Yak. 1:13-15.
Nĩtwaĩlĩte kwĩvathana na kĩndũ o na kĩva kĩtonya kũtũlikya ĩtatwanĩ (Sisya kalungu ka 13)
14. Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva ũtonya kũtũtetheesya twĩsũvĩe tũikalike ĩtatwanĩ?
14 Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva twaĩlĩte kwĩka twĩsũvĩe tũikalike ĩtatwanĩ? Twaĩlĩte kũĩkĩĩa vyũ kana mavinda onthe tũkatethekaa twaatĩĩa mĩao ya Yeova. Mavinda amwe, no kwĩthĩwa tũkangʼangʼanaa kwĩka maũndũ ala Yeova wendaa twĩke. Ĩndĩ yĩla twatata kwĩka kyonthe kĩla tũtonya, tũkeethĩawa na ũtanu wa wʼo.
15. Ethĩwa nĩtwĩmanyĩĩtye ‘kwenda ũla ũseo,’ kĩu kĩkatũtetheeasya ata twĩsũvĩe tũikalike ĩtatwanĩ?
15 Nĩtwaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito twĩthĩawe na wendi mwingĩ wa kwĩka kĩla kĩseo. Tweemanyĩsya ‘kũmena ũla ũthũku, na kwenda ũla ũseo,’ kĩu kĩkatumaa tũlũmanyʼa na ũtwi witũ wa kwĩka kĩla kyaĩlĩte na kwĩvathana na maũndũ ala matonya kũtũlikya naĩnĩ. (Amo. 5:15) O na ĩngĩ, kwenda ũla ũseo kũkatũtetheeasya tũleane na ĩtatwa o na yĩva yĩla yaumĩla tũtataĩĩe.
16. Maũndũ ma kĩ-veva matonya ata kũtũtetheesya twĩkale twĩ asũvĩĩku? (O na ĩngĩ, sisya visa.)
16 Tũtonya ata kwĩmanyĩsya ‘kwenda ũla ũseo’? Nĩtwaĩlĩte kwĩyumya vyũ twĩke maũndũ ma kĩ-veva. Yĩla twĩ maũmbanonĩ ma kĩkundi kana ũtavanyʼanĩ, tũyĩthĩawa tũtonya kũtatĩka na mĩtũkĩ twĩke kĩla kĩtaĩle. Vandũ va ũu, twĩthĩawa na wendi mwingangĩ wa kũmwendeesya Yeova. (Mt. 28:19, 20; Aevl. 10:24, 25) Yĩla twasoma Ndeto ya Ngai na twavindĩĩsya kĩla tweemanyĩsya, twĩthĩawa na wendi mwingangĩ wa kwĩka kĩla kĩseo na kũmena kĩla kĩthũku. (Yos. 1:8; Sav. 1:2, 3; 119:97, 101) Lilikana kana Yesũ ameie amanyĩwʼa make atĩĩ: “[Voyai] mũte kũeka, nĩ kana mũikese kũlika ĩtatwanĩ.” (Mt. 26:41) O ũndũ twatũmĩa ĩvinda tũimũvoya Ĩthe witũ wa ĩtunĩ, nowʼo tũtethekaa na tũilũlũmĩĩlya ũtwi witũ wa kũendeea kũmwendeesya.—Yak. 4:8.
Kwĩthĩwa na mũvango mũseo wa kwĩka maũndũ ma kĩ-veva no kũtũtetheesye kũleana na ĩtatwa (Sisya kalungu ka 16) c
ENDEEA KWĨSŨVĨA
17. Nĩ wonzu wĩva Vetelo waendeeie kũngʼangʼana nawʼo?
17 No kwĩthĩwa tũtonya kũsinda vyũ mawonzu amwe twĩthĩawa namo. Ĩndĩ nĩvatonyeka tũkaendeea kũngʼangʼana na angĩ. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mũtũmwa Vetelo. Nũndũ wa kũkĩa andũ, nĩwakaĩie Yesũ mavinda atatũ. (Mt. 26:69-75) Vetelo oonekaa ta wasindĩte wia ũsu yĩla waumisye ũkũsĩ e na ũkũmbaũ mbee wa Nzama ya Ayuti. (Meko 5:27-29) Ĩndĩ ĩtina wa myaka yĩana ũna, nĩwaekie kwa kavinda kũĩsanĩa na Aklĩsto ma mbaĩ ingĩ “aikĩa ala maĩ aĩke.” (Aka. 2:11, 12) Wonzu ũla Vetelo waĩ nawʼo mbeenĩ nĩwamũsyokeie. Nĩvatonyeka akethĩwa ataũkĩlĩtye vinya vyũ.
18. Vatonya kũthi ata ethĩwa twaĩ na mawendi mana mathũku?
18 O naitũ no tũkwatwe nĩ ũndũ ta ũsu wakwatie Vetelo. Ata? Wonzu mũna twasũanĩaa nĩtwaũkĩlilye vinya no ũsyoke na ũitũtata ĩngĩ. Kwa ngelekanyʼo, mwana-a-asa ũmwe aĩtye: “Nĩnakĩlilye vinya kĩmanyĩo kya kwĩloela mavisa ma ũlaalai kwa myaka ĩkũmi, na nĩneeyĩkĩĩthĩtye vyũ kana thĩna ũsu waĩ wathelile. Ĩndĩ kĩmanyĩo kĩu kyeekĩte o kũmandĩka, kyeteelete ĩvinda yĩla yaĩlĩte vyũ kĩngwatye ĩngĩ.” Ũseo nĩ kana ndaakwʼa ngoo. Nĩwamanyie kana nĩwaaĩlĩte kwĩka kyonthe kĩla ũtonya kĩla mũthenya nĩ kana okitane na wendi ũsu mũthũku, na nĩvatonyeka akaendeea kwĩka ũu thayũnĩ wake wʼonthe e nthĩnĩ wa nthĩ ĩno nthũku. Eka ũu, nũndũ wa kũtetheewʼa nĩ kĩveti kyake na atũmĩa ma kĩkundi, nĩwoosie matambya ala maĩle nĩ kana ndakese kũsisya mavisa ma ũlaalai ĩngĩ.
19. Tũtonya kwĩka ata ethĩwa twĩ na wonzu tũtaaũkĩlya vinya?
19 Ethĩwa twĩ na wonzu mũna tũtaaũkĩlya vinya, tũtonya kwĩka ata nĩ kana ndũkatũlikye naĩnĩ? Nĩ kwa kũatĩĩa ũtao ũũ Yesũ watũnengie ũkonetye ĩtatwa: “Endeeai kũsyaĩĩsya.” O na ĩvinda yĩla ũkwĩwʼa wĩ na vinya mwingĩ kĩ-veva, endeea kwĩvathana na maũndũ ala matonya kũtuma ũlika ĩtatwanĩ. (1 Ako. 10:12) O na ĩngĩ, endeea kwĩka maũndũ ala methĩĩtwe maikũtetheesya kũkitana na wonzu ũsu. Ĩandĩko ya Nthimo 28:14 yaĩtye: ‘Mũndũ nĩ mũtanu ũla ũkĩaa mavinda onthe,’ kana kwa ndeto ingĩ, wĩsũvĩaa.—2 Vet. 3:14.
MOATHIMO MA KŨENDEEA KWĨSŨVĨA
20-21. (a) Nĩ moathimo meva tũkatanĩaa twaendeea kwĩsũvĩa tũikalike ĩtatwanĩ? (b) Tweeka kyonthe kĩla tũtonya, Yeova akatũtethasya ata? (2 Akolintho 4:7)
20 No twĩkale tũte na nzika kana tũkatethekaa mavinda onthe twaendeea kwĩsũvĩa tũikalike ĩtatwanĩ. Yĩla tweeka naĩ, kĩu no kĩtume ‘tũtanĩa kwa kavinda kanini,’ ĩndĩ tweeka kĩla Yeova wendaa twĩke, mavinda onthe tũkakwataa ũtanu mwingangĩ. (Aevl. 11:25; Sav. 19:8) Na kĩtumi nũndũ tũmbĩtwe twĩ na wendi wa kwĩkaa kwenda kwa Ngai. (Mwa. 1:27) Tweeka ũu, tũkatanĩaa kwĩthĩwa na wasya mũtheu wa ngoo na tũkakwata mwanya wa kwĩkala tene na tene.—1 Tim. 6:12; 2 Tim. 1:3; Yuta 20, 21.
21 Nĩwʼo kana “mwĩĩ nĩ mwonzu.” Ĩndĩ ũu ti kwasya kana vai kĩndũ tũtonya kwĩka tũkakĩlya vinya mawonzu maitũ. Yeova ethĩawa eyũmbanĩtye kũtũnenga vinya ũla tũkwenda. (Soma 2 Akolintho 4:7.) Ĩndĩ lilikana kana atũnengae vinya ũvĩtũkĩte wa mũndũ. Kĩu kĩonanyʼa kana nĩtwaĩlĩte kwamba kũtũmĩa vinya ũla twĩ nawʼo ithyĩ ene tũkitane na motato. Tweekĩa kĩthito ngalĩ ĩ yitũ, Yeova akewʼaa mboya sitũ na akatũnengae vinya mwingangĩ. (1 Ako. 10:13) Vate nzika, twamũeka Yeova atũtetheesye, no tũendeee kwĩsũvĩa tũikalike ĩtatwanĩ.
WATHI 47 Mũvoyae Yeova Kĩla Mũthenya
a MAELESYO MA NDETO IMWE: “Veva” ũla ũwetetwe nthĩnĩ wa Mathayo 26:41 nĩ vinya ũla wĩthĩawa nthĩnĩ witũ, ũla ũtumaa twĩwʼa na twĩka maũndũ. Nawʼo “mwĩĩ” wonanasya kana twĩ na naĩ. Kwoou no twĩthĩwe twĩ na kĩeleelo kĩseo kya kwĩka kĩla kyaĩlĩte, ĩndĩ tũkaema kwĩthĩwa twĩ metho, no twĩyĩthĩe tũlikile ĩtatwanĩ na tũyĩka kĩla Mbivilia yaĩtye nĩ kĩthũku.
b Mũndũ ũla wĩkĩte naĩ ngito no akwate ũtethyo ĩvukunĩ Tanĩa Thayũ Tene na Tene!, ĩsomo ya 57, ũndũ mũnene wa 1-3, na kĩlungunĩ kĩ na kyongo, “Ĩkĩa Kĩthito Metho Maku ‘Masisye o Mbee.’” ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya Mwei wa 11, 2020 ĩth. 27-29, kal. 12-17.
c MAELESYO MA VISA: Mwana-a-asa ũkũsoma ĩandĩko ya kĩla mũthenya kwakya, ũkũsoma Mbivilia aendeee kũya lĩu wa mũthenya, na ũkũthi ũmbanonĩ wa katĩkatĩ wa kyumwa mawĩyoo.
