1, 2. (a) Nĩ ũndũ wĩva twaĩlĩte kwĩmanyĩsya kwĩkaa, na nĩkĩ? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

ITHYĨ ta twĩ Aklĩsto ma w’o, nĩtwaĩle kwĩmanyĩsya kwĩthukĩĩsya ũvoo nesa na kũmanya ũw’o waw’o. (Nth. 3:21-23; 8:4, 5) Twalea kwĩmanyĩsya kwĩka ũu, ũkeethĩaa nĩ laisi kwaw’a nĩ Satani na nthĩ yake. (Aev. 5:6; Ako. 2:8) O na ĩngĩ tũyĩsa kwĩka ũtwi mũseo ethĩwa tũi na ũw’o wa ũvoo ũla twĩ naw’o. No tondũ ĩandĩko ya Nthimo 18:13 yaĩtye: “Ũla ũsũngĩaa atanamba kwĩw’a [ũw’o wa ũndũ], kwake nĩ ũtumanu na nthoni.”

² Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona maũndũ ala matũvĩngĩĩsaa ũkethĩa tũinamanya ũw’o wa maũndũ, na nũndũ wa ũu tũiemwa nĩ kwĩka ũtwi mũseo. O na ĩngĩ, nĩtũkwona myolooto mĩseo ya Mbivilia na ngewa sya andũ amwe itonya kũtũtetheesya twĩmanyĩsye kũthiana ũvoo nesa.

3. Nĩkĩ twaĩle kũatĩĩa mwolooto ũla wĩ ĩandĩkonĩ ya Nthimo 14:15? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

³ Ũmũnthĩ maũvoo ala andũ makwataa maitalĩka. Kĩla ĩvinda wĩthĩaa ve maũvoo meũ isesenĩ sya Indaneti, televiseninĩ, na syĩndũnĩ ingĩ sya kũnyaĩĩkya maũvoo. O na ĩngĩ, andũ aingĩ matindĩaa kũtũmĩwa nĩ anyanyae moo e-mail, mesengyi, na maũvoo me kĩvathũkany’o, na asu mamatũmĩaa ti atĩ methĩawa na  ũthũku. Ĩndĩ nũndũ andũ aingĩ manyaĩĩkasya o mesĩ maũvoo ma ũvũngũ kana mathyoeketw’e, nĩtwaĩle kwĩthĩawa twĩ metho mũno na tũyambaa kũosya kĩla tweew’a. Mbivilia yĩ na mwolooto wĩva ũtonya kũtũtethya? Ĩandĩko ya Nthimo 14:15 yaĩtye: “Ũla ũte ũmanyi nĩwĩtĩkĩlaa kĩla ndeto; ĩndĩ ũla wĩ kĩlĩko asiasya ũndũ ũendaa.”

4. Ĩandĩko ya Avilivi 4:8, 9 yĩtonya kũtũtetheesya ata yĩla tũũmantha kĩla tũũsoma, na nĩkĩ twaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito tũkwate ũvoo ũla wa w’o? (O na ĩngĩ sisya ĩsandũkũ, “ Kũndũ Tũtonya Kũkwata Ũvoo wa W’o.”)

⁴ Tũyĩsa kwĩka motwi maseo tũtambĩte kũmanya ũw’o wa maũndũ. Nũndũ wa ũu, twaĩle kwĩthĩwa twĩ metho mũno yĩla tũũmantha ũvoo ũla tũkwenda kũsoma. (Soma Avilivi 4:8, 9.) Tũyaĩlĩte kwanangĩa ĩvinda isesenĩ sya Indaneti ila twĩsĩ ti sya kwĩkwatw’a, kana kwananga ĩvinda tũisoma e-mail syĩ na livoti ite ndĩkĩĩthye. Na mũno mũno, twaĩlĩte kwĩvathana vyũ na isese ila itũmĩawa nĩ ala makaĩĩte mũĩkĩĩo. Nĩkĩ? Nũndũ kĩeleelo kyoo no kĩmwe, nakyo nĩ kwonzya mũĩkĩĩo wa andũ ma Ngai, na kũvĩndũa ũw’o. O na ĩngĩ kũsoma ũvoo ũte mũĩkĩĩthye kũtumaa twĩka motwi mathũku. Ndũkaaĩse kwĩyĩelela ũyona ta ũtatonya kwaw’a nĩ maũvoo ma ũvũngũ.—1 Tim. 6:20, 21.

5. Aisilaeli maeteiwe livoti yĩva nthũku, na yatumie meka ata?

⁵ Kũĩkĩĩa ũvoo ũte wa w’o no kũũlikye thĩnanĩ mũnene mũno. Kwasũanĩa ũndũ ũũ weekĩkie ĩvindanĩ ya Mose. Yĩla ala athiani 12 matũmĩtwe makathiane Nthĩ ya Watho masyokie, 10 katĩ woo matũngie livoti nthũku. (Mot. 13:25-33) Mongelile mautĩĩo maingĩ mũno livotinĩ yoo na kĩu kyatuma andũ ma Yeova makw’a ngoo vyũ. (Mot. 14:1-4) Nĩkĩ makwie ngoo? Nĩ ta maĩkĩĩie livoti ĩsu nũndũ nĩyo yaĩ na athiani ala aingĩ. (Mot. 14:6-10) Kwoou mayaaĩthukĩĩsya livoti nzeo ĩla yaĩ na Yosua na Kalevu o na kau maĩ andũ ma kwĩkwatw’a. (Mot. 14:6-10) Matwie kwĩthukĩĩsya livoti ĩla nthũku vandũ va kwamba kũĩkĩĩthya maũndũ na maimwĩkwatya Yeova. Ũsu ko ũtaĩ ũtumanu mũnene!

6. Nĩkĩ vai vata wa kũtelema yĩla tweew’a andũ ma Yeova maineenewa maũndũ mongeleelwe mautĩĩo?

⁶ Twaĩle kwĩthĩwa twĩ metho mũno yĩla twakomana na ũvoo ũwetete andũ ma Yeova. Manya kana Satani nĩwe mũvĩnganĩsya wa athũkũmi ma Ngai. (Ũvu. 12:10) Na nĩkyo kĩtumi Yesũ waisye kana ala meũtũvĩnga ‘makatũneenea kĩla ũndũ ũthũku wa ũvũngũ.’ (Mt. 5:11) Ethĩwa nĩtwosaa ndeto isu sya Yesũ kwa ũito, tũikatelemaa yĩla tweew’a andũ ma Yeova maineenewa maũndũ mongeleelwe mautĩĩo.

7. Twaĩlĩte kwĩkũlya ata tũtanatũma e-mail kana mesengyi?

⁷ We nĩwĩthĩawa wendete mũno kũtũmĩa anyanyau e-mail kana mesengyi? Ethĩwa nĩwendete kwĩka ũu, nĩ laisi mũno yĩla wakomana na ũvoo mweũ na wĩ mũyo ũkakwatwa nĩ kĩvya ta mũtangaasi wa maũvoo ũkwenda kwĩthĩwa e wa mbee kũũnyaĩĩkya. Kwoou ũtanamba kũtũma mesengyi kana e-mail, ĩkũlye: ‘Nyie nĩnĩsĩ nesa ki kana ũvoo ũũ ngwenda kũtũma nĩ wa w’o? Nĩ na ũw’o w’onthe?’ Ethĩwa ndwĩsĩ nesa, ti vinya ũkanyaĩĩkĩsya ana-a-asa ũvũngũ ũteũmanya. Kwoou ethĩwa wĩ na nzika, vandũ va kũtũma kĩla ũkwendaa kũtũma, kĩvute.

8. Amaitha amwe maitũ mekĩte ata, na nĩ kwa nzĩa yĩva tũtonya kwĩthĩa tũikwatĩanĩa namo tũtesĩ?

⁸ Ve thĩna ũngĩ ũtonya kũlika twatũmĩa andũ e-mail na mesengyi tũtasũanĩĩte. Wĩa witũ nũsiĩĩwe nthĩ imwe kana ũkakũnwa maluvuku. Amaitha maitũ ala me nthĩ ta isu nĩmatonya kũnyaĩĩkya ngewa sya kũtũtelemya kana sya kũtuma tũeka kũĩkĩĩana. Kwasũanĩa kĩla kyeekĩkie nthĩ ĩla yeetawa Soviet Union. Asikalĩ ma KGB manyaĩĩkisye ngewa mayasya atĩ ana-a-asa me na ianda nene ũseũvyonĩ  nĩmeetĩkĩlĩte kwĩvathana na andũ ma Yeova. * Aingĩ nĩmaĩkĩĩie ũvũngũ ũsu na meevathana na ũseũvyo wa Yeova. Ũsu nĩ ũndũ wa kũmakya ta kĩ! Ĩndĩ ũseo nĩ kana aingĩ nĩmesie kũsyoka, o na kau amwe nĩmaaie vyũ. Maaie vyũ mũĩkĩĩonĩ woo, o tondũ andũ maaa meli yaanangĩka. (1 Tim. 1:19) Tũtonya kwĩka ata kĩu kĩikekĩke? Ndũkanyaĩĩkye livoti ite nzeo kana ngewa ite ndĩkĩĩthye. Ndũkaĩkĩĩae kĩla ndeto. Na ambaa kũmanya ũw’o wa maũndũ.

9. Nĩ kyaũ kĩngĩ kĩtonya kũtuma tũtamanya ũw’o wa maũndũ?

⁹ Kĩndũ kĩngĩ kĩtonya kũtuma tũteka ũtwi mũseo nĩ kũĩkĩĩa ngewa syĩ na ũw’o nusu. O na ngewa yĩ na ũw’o mũnini no ĩkwasye vyũ. Tũtonya kwĩka ata tũikaw’e nĩ ngewa syĩ na ũw’o mũnini?—Aev. 4:14.

10. Nĩkĩ Aisilaeli maĩ vakuvĩ kũkwatya kaũ na ana-a-asa moo, na nĩ kyaũ kyamasiĩĩie maikeke ũu?

¹⁰ Kũsũanĩa ngewa ya Aisilaeli ma ĩvindanĩ ya Yosua, ala matwĩe ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Ũsĩ wa Yolotani, no kũtũtethye. (Yos. 22:9-34) Aisilaeli asu meewie kana Aisilaeli ala angĩ maĩ mũingo ũla ũngĩ wa Yolotani (mbaĩ ya Leuveni na ya Ngati, na nusu ya mbaĩ ya Manase) maĩ manaaka kĩthembeo kĩnene mũno vakuvĩ na Ũsĩ wa Yolotani. Kĩu meewie kyaĩ kya w’o. Ĩndĩ nũndũ asu matwĩe ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa mayaĩ na ũw’o w’onthe, mo matwie kana ana-a-asa moo maĩ manaeka kũmũthaitha Yeova. Na nũndũ wa ũu nĩmoombanie nĩ kana mokite namo. (Soma Yosua 22:9-12.) Ĩndĩ ũseo, matanamba kũthi kũkwatya kaũ, nĩmambie kũtũma aũme amwe ma kwĩkwatw’a makamanye nesa ũw’o wa maũndũ. Aũme asu meethĩie ata? Meethĩie kaĩ Aisilaeli asu ma mbaĩ ya Leuveni na ya  Ngati na nusu ya mbaĩ ya Manase maakĩte kĩthembeo kĩu kĩthĩwe ũkũsĩ, ĩndĩ ti kwondũ wa kũthembea. Andũ ma mbaĩ isu makyakie nĩ kana ĩvinda yũkĩte andũ onthe monae nesa kana o namo maĩ athaithi ma Yeova aĩkĩĩku. Aisilaeli ala matwĩe ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Ũsĩ wa Yolotani mailea kwĩthĩwa matanie mũno nũndũ nĩmambie kũmanya ũw’o wa maũndũ vandũ va kũsembea kũaa ana-a-asa moo.

11. (a) Mevivosethi eekiwe ũndũ mwaũ ũtaĩle? (b) Nĩ kyaũ kyaĩ kĩtonya kũsiĩĩa Ndaviti ndakeke ũu?

¹¹ Nĩ ũndũ ũtonyeka o naitũ tũkekwa ũndũ ũtaĩle nũndũ wa ngewa ite na ũw’o w’onthe inyaĩĩkĩtw’e ĩũlũ witũ. Kwoosa ngelekany’o ya Mũsumbĩ Ndaviti na Mevivosethi. Ndaviti nĩwoonisye Mevivosethi ũlau na amwĩka nesa yĩla wamũtũngĩie nthĩ yonthe ĩla yaĩ ya ũmae wake, Saulo. (2 Sam. 9:6, 7) Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, Ndaviti nĩwaeteiwe livoti ĩkwenda kwonany’a kana Mevivosethi ti mũndũ mũseo. Vandũ va kũkũlĩĩlya amanye kana livoti ĩsu nĩ ya w’o, eekie kũvena Mevivosethi malĩ yake yonthe. (2 Sam. 16:1-4) Yĩla wesie kũneena na Mevivosethi na amanya ũw’o wa maũndũ, nĩw’o weethĩie kana oosete ĩtambya yĩtaĩle, na kwoou amũtũngĩa malĩ ĩmwe. (2 Sam. 19:24-29) Ĩndĩ keka Ndaviti nĩwambie kwosa ĩvinda amanye ũw’o wa maũndũ vandũ va kũsembea kwĩka ũtwi, ndethĩwa aaĩka Mevivosethi ũndũ ũsu ũtaĩle.

12, 13. (a) Yesũ eekie ata yĩla waneeneiwe maũndũ ma ũvũngũ? (b) Twaĩle kwĩka ata yĩla twaneenewa maũndũ ma ũvũngũ?

¹² Nao nata ũkaneenewa maũndũ ma ũvũngũ? Yesũ na Yoana Mũvatisi nĩ amwe maneeneiwe ũvũngũ. (Soma Mathayo 11:18, 19.) Yesũ eekie ata aneenewa naĩ? Ndaatinda enoetye na kwananga ĩvinda yake ayĩtetea. Vandũ va ũu, eekĩie andũ vinya masisye maũndũ ala weekaa na ala wamanyĩasya, nũndũ asu nĩmo maĩ matonya kũmatetheesya mamanye ũw’o wa maũndũ. O tondũ Yesũ waisye, “ũĩ nũtalĩlawa ũlũngalu nĩ syana syaw’o.”

¹³ Ve ĩsomo ya vata tũtonya kwĩmanyĩsya vaa. Mavinda amwe, andũ nĩmatonya kũtũneenea maũndũ mataĩle na matonya kũtwanangĩa ĩsyĩtwa. Vathi ũu, nĩtũtonya kwĩkũlya kana ve ĩvinda maũndũ makesa kũalyũka na tũyĩseũvĩsya ĩsyĩtwa ĩngĩ. Ĩndĩ oyu tũĩ, ve o ũndũ tũtonya kwĩka. Ethĩwa nĩtũneeneetwe ũvũngũ, no twĩkale kwa nzĩa ĩkũĩkĩĩthya kana kĩla kĩneenetwe ti kya w’o. Ngelekany’o ya Yesũ no ĩtũtetheesye kũmanya kana twekala nesa twĩ Aklĩsto, mwĩkalĩle witũ no ũĩkĩĩthye kana ngewa ila twĩthĩwa tũneenewe sya ũvũngũ kana syĩkwoneka ta syĩ na ka-ũw’o, ti sya w’o.

14, 15. Kwĩkwatya ũmanyi witũ ene kũtonya kũtuma tũlika mũisyonĩ wĩva?

¹⁴ Nĩtwoona kana ti ũndũ wĩ laisi kũvathũkany’a ngewa ya w’o na ya ũvũngũ nĩ kana tũmanye ũw’o wa maũndũ. Ĩndĩ ve o thĩna ũngĩ ũtonya kũtuma tũemwa nĩ kwĩka ũu, naw’o nĩ kwĩthĩwa twĩ ene naĩ. Twasye tũmũthũkũmĩte Yeova twĩ aĩkĩĩku kwa myaka mingĩ. Nĩvatonyeka tũkethĩwa twĩmanyĩĩtye kũtũmĩa ũĩ yĩla tũkũosya maũndũ. O na noĩthwa andũ matũnengete ndaĩa mũno nũndũ nĩmesĩ nĩtũsũanĩaa maũndũ nesa tũtanamba kwĩka ũtwi. Ĩndĩ tũkaema kwĩthĩwa twĩ metho, kĩu tyo kĩtume tũlika mũisyonĩ?

¹⁵ Ĩĩ, kwĩkwatya mũno ũmanyi witũ no kũtũlikye mũisyonĩ. Kĩu no kĩtume twambĩĩa kũatĩĩa mũno kĩla tũũtavw’a nĩ ngoo sitũ kana ilĩko sitũ. Na nũndũ wa ũu, no twambĩĩe kwĩw’a ta tũtonya kũsisya ũndũ na metho na tũkaũelewa, o na tũtambĩte kũkũlĩĩlya. Ũsu wĩthĩwa wĩ mũisyo mũnene mũno! Twĩasya ũu nũndũ Mbivilia nĩwetete nesa kana tũyaĩle o na vanini kwĩkwatya ũmanyi witũ ene.—Nth. 3:5, 6; 28:26.

16. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kwĩkĩka wawetwa, na nĩ maũndũ meva Tom weyusũĩĩsya na mĩtũkĩ?

¹⁶ Kwasũanĩa ũndũ ũũ ũtonya kwĩkĩka: Twasye ve mwana-a-asa wĩtawa Tom wĩthĩĩtwe e mũtumĩa kwa ĩvinda yĩasa. Kwakũna visa ailika mũkaawanĩ ĩa-mawĩoo na aitelema oona mũtumĩa ũngĩ wĩtawa John e mesanĩ na mũndũ mũka ũte kĩveti kyake. Kũthũkya ũvoo, ayona maitheka na maitana mũno kwĩthĩwa ĩmwe, na ĩndĩ ayona makumbatĩana ta andũ mendanĩte. Na nũndũ wa ũu, Tom ayambĩĩa kwĩkũlya: ‘Ũndũ ũũ nũtonya  kũtuma John athasya mũtwaano? We mũka wa John atonya kwĩka ata amanya kĩla kĩendeee? Nao syana syoo ikang’okela va?’ Ti ĩndĩ ya mbee Tom kwona maũndũ ta asu maikwata andũ. Keka nue wĩw’a ata woona ũndũ ũsu?

17. Tom esie kũmanya kyaũ, na twĩĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa ũndũ ũsu?

¹⁷ Ĩndĩ kwamba kũeka. We ũ Tom ayambĩĩa kũsũanĩa kana John ndalũmanĩtye na kĩveti kyake, nĩwambie kũmanya John aileny’e ata na mũndũ mũka ũsu? Twasye mũthenya o ũsu kũituka Tom nĩwavanga kũkũnĩa John simũ. We wĩona Tom ta wĩw’a athyũmũa ata eethĩa kana mũndũ mũka ũsu ũkwonaa ta wĩ ndũũ na John nĩ mwĩĩtu-a-inyia ũkie makomane? John na mwĩĩtu-a-inyia me na myaka mingĩ matonana. Na makomanĩie mũkaawanĩ nũndũ ndeĩ na ĩvinda yingĩ ũndũ wĩsa kũvika mũsyĩ kwa John. Nake mũka wa John ndeĩ avika makomane. Ũndũ ũla wa kwendeesya ngewanĩ ĩno nĩ kana Tom ndeĩ anamba kũtavya mũndũ o na ũmwe maũndũ asu mate ma w’o ũkũsũanĩaa. Twĩĩmanyĩsya kyaũ? O na tũtw’ĩke twĩthĩĩtwe twĩ Aklĩsto kwa ĩvinda yĩasavĩte ata, nĩ kana tũelewe ũndũ nesa, no nginya twambe kũmanya nesa kĩla kya w’o na kĩla kĩte kya w’o ĩũlũ wa ũndũ ũsu.

18. Kũvĩtũũkana na ana-a-asa kũtonya ata kũtuma twĩyusũĩsya maũndũ tũtambĩte kũmanya ũw’o?

¹⁸ Ũndũ ũngĩ ũtonya kũtuma tũemwa nĩ kũosya maũndũ nesa tũmanye ũw’o nĩ kũvĩtũũkana na mwana-a-asa kĩkundinĩ. Tũkambĩĩa kũsũanĩĩa mũno maũndũ ala meũtuma tũvĩtũũkana nake, no twambĩĩe kũya nzika ĩũlũ wa ũĩkĩĩku wake. Kĩu no kĩtume tũĩkĩĩa mĩtũkĩ mũno ngewa ite sya w’o ĩũlũ wa mwana-a-asa ũsu. Kĩu kĩtũmanyĩsya kyaũ? Twĩĩmanyĩsya kana tweethĩwa twĩ na mawoni mataĩle ĩũlũ wa ana-a-asa, no twambĩĩe kwona ta mate aĩkĩĩku o na kau tũyĩsĩ ũw’o wa maũndũ. (1 Tim. 6:4, 5) Kwoou, ethĩwa tũikwenda twĩse kwambĩĩa kũya nzika na ana-a-asa maitũ, nĩtwaĩle kũtata vyũ tũsũvĩe ngoo sitũ iikalikwe nĩ kĩwĩu. Vandũ va kwĩtĩkĩlya ũndũ ta ũsu ũlike ngoonĩ sitũ, no nginya tũmanye kana nĩtwaĩle kũmenda ana-a-asa maitũ na tũimaekea kuma ngoonĩ.—Soma Akolosai 3:12-14.

19, 20. (a) Nĩ myolooto yĩva ya Mbivilia ĩtonya kũtũtetheesya tũoasye maũndũ nesa? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁹ Ũmũnthĩ, ti laisi kũmanya nesa vyũ ũw’o wa maũndũ tũtanamba kwĩka ũtwi. Na kĩtumi nũndũ livoti mbingĩ ila tũkwataa iyĩthĩawa na ũvoo wĩanĩtye, nĩsyongelawa mautĩĩo, na ithyĩ twĩ ene naĩ. Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtethya? No nginya twĩmanyĩsye myolooto ya Mbivilia na tũimĩtũmĩa yĩla tũkwĩka motwi. Mwolooto ũmwe nĩ ũla waasya kana nĩ ũndũ wa ũtumanu na wĩ nthoni kũneenea ũndũ ũtambĩte kũũelewa nesa. (Nth. 18:13) Mwolooto ũngĩ nĩ ũla ũtũlilikanasya kana tũyaĩle kwĩtĩkĩla o kĩla ndeto tweew’a tũtambĩte kũsũanĩa. (Nth. 14:15) Na ũndũ wa mũthya nĩ kana, o na tũtw’ĩke twĩthĩĩtwe twĩ Aklĩsto kwa ĩvinda yĩasavĩte ata, no nginya twĩsũvĩe mũno tũikese kwambĩĩa kwĩkwatya ũmanyi witũ. (Nth. 3:5, 6) Myolooto ya Mbivilia nĩtũsũvĩaa nũndũ nĩtũtetheeasya kũosya nesa ũvoo ũla twakwata nĩ kana tũmanye kĩla kya w’o na kĩla kĩte kya w’o na tũyĩka motwi maseo.

²⁰ Ĩndĩ ve ũndũ ũngĩ ũtonya kũtuma tũemwa nĩ kũosya maũndũ kwa nzĩa ĩla yaĩle. Ithyĩ ta andũ, tũkothaa kwĩyusũĩsya maũndũ kwosana na kĩla twene. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũũneenea maũndũ amwe matonya kumĩla makatuma twĩka ũu, na tũyona ũndũ tũtonya kwĩsũvĩa tũikakengwe nĩ metho.