AMŨIKA aingĩ vaa Mbetheli mambĩtaa “Daddy,” “Papa,” kana “Uncle.” Na nũndũ nĩ na ũkũũ wa myaka 89, nĩnĩw’aa mũyo mambĩta ũu. Yĩla neew’a mambĩta masyĩtwa asu nũndũ nĩmambendete, nĩtalaa ũsu ta mũthĩnzĩo ũmwe katĩ wa mĩthĩnzĩo mingĩ ĩla Yeova ũnengete nũndũ wa myaka 72 ĩla nĩtũmĩĩte nĩ ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Nũndũ wa kĩla nĩyoneete ndimũthũkũma Ngai, no nĩĩkĩĩthye amũika asu kana malea kũeka ‘moko moo maleele, wĩa woo ũkatuvwa.’—2 Mav. 15:7.

Asyai makwa mathamĩĩie Canada maumĩte Ukraine. Mavika Canada mekalile taoninĩ ya Rossburn, ĩla yĩ kĩsionĩ kĩnene kya Manitoba. Mami asyaie syana 16; imwana 8 na eĩtu 8. Nyie naĩ wa 14, na syananĩ isu syonthe vai kamwe kaĩ ĩvatha na kangĩ. Tata endete Mbivilia mũno, na Mawakyumwa kwakya nĩwatũsomeaa Maandĩko, ĩndĩ oonaa ndĩni ta viasala, na mavinda maingĩ akũlasya ũũ aivũa ngũĩ, “Ngamanya we nũũ waĩvaa Yesũ nũndũ wa wĩa wake wa kũtavany’a na kũmanyĩsya?”

Ana-a-mwaitũ ana na eĩtu-a-mwaitũ ana nĩmesie kwĩmanyĩsya ũw’o. Mũkũũa weetawa Rose ekalile e vainia nginya yĩla wakwie. Mĩthenyanĩ yake ya mũthya eekĩaa vinya kĩla mũndũ ethukĩĩsye Ndeto ya Ngai. Eeaa andũ atĩĩ, “Nĩenda twĩonanĩa nthĩ nzaũ.” Nake mũkũũa wĩtawa Ted aĩ mũtavany’a wa ndĩni, na atavanasya ũndũ athũku makavĩvw’a. Kĩla Wakyumwa kwakya atavanasya letiũnĩ aitavya ethukĩĩsya make amakandĩe kana andũ athũku makavya tene na tene ĩianĩ ya mwaki. Ĩndĩ nĩwesie kwĩmanyĩsya ũw’o na atw’ĩka mũthũkũmi wa Yeova mũĩkĩĩku na wĩ kĩthito.

Mweinĩ wa 6, 1944, nauma sukulu nĩneethĩie kavuku, The Coming World Regeneration, * kailĩĩlwe mesanĩ. Nakosie nasoma ĩthangũ ya mbee, ya kelĩ, na ĩndĩ kambendeesya mũno nginya nakasoma konthe. Namina kũkasoma nĩnatwie kũmũthũkũma Yeova o tondũ Yesũ weekaa.

Kavuku kau kavikangie kwitũ ata? Mũkũũa wĩtawa Steve ambĩie ve aũme elĩ mookie kwitũ ala woonie ta matesaa mavuku na tũvuku, na asyoka ambĩa: “Nyie nĩthooie kavuku kau nũndũ ketesawa o mbesa nini.” Aũme asu nĩmasyokie Wakyumwa ũla waatĩĩe. Matũtavisye kana mo nĩ Ngũsĩ na matũmĩaa Mbivilia kũsũngĩa makũlyo ala andũ  me namo. Nĩtwendeeiw’e mũno nũndũ kuma twĩ anini asyai maitũ nĩmatũmanyĩisye kũnenga Ndeto ya Ngai ndaĩa. O na aũme asu nĩmatũtavisye kana Ngũsĩ nikwĩthĩwa na ũmbano mũnene taoninĩ ya Winnipeg, kũla mwĩĩtu tũsyaanĩw’e wĩtawa Elsie wekalaa. Nĩnatwie kũthi ũmbanonĩ ũsu.

Natwaie kĩsululu kyakwa maili ta 200 (kĩlomita 320) nginya Winnipeg, o na kau nĩnambie kũũngamĩla taoninĩ ya Kelwood, vala ala aũme elĩ matũthokeete mekalaa. Nĩ kũu Kelwood, nĩnaendie ũmbanonĩ na namanya kĩkundi nĩ kyaũ. O na nĩnamanyie kana kĩla mũndũ, ethĩwe nĩ mũndũũme, nĩ mũndũ mũka, kana nĩ wa mũika, nĩwaĩle kũtavany’a nyũmba na nyũmba o ta Yesũ.

Navika Winnipeg, nĩnakomanie na mũkũũa wĩtawa Jack, ũla wookĩte ũmbanonĩ aumĩte kĩsionĩ kya Ontario. Mũthenya wa mbee wa ũmbano ũsu, mwana-a-asa ũmwe nĩwatangaasie kana andũ nĩmeũvatiswa. Nĩ na Jack nĩtwatwie kũvatiswa ũmbanonĩ ũsu. Ithyonthe nĩtwatw’ĩte kwambĩĩa ũvainia twamina kũvatiswa oou. Jack nĩwambĩĩie ũvainia twamina ũmbano ũsu. Nakwa nũndũ naĩ na myaka 16 na naaĩle kũsyoka sukulu, nesie kũtw’ĩka vainia wa kĩla ĩvinda mwaka ũla waatĩĩe.

Nambĩĩie ũvainia taoninĩ ya Souris, kĩsionĩ kĩnene kya Manitoba, nĩ na Mwana-a-asa Stan Nicolson. Ĩtina wa ĩvinda ĩnini nĩneemanyĩisye kana mavinda amwe mavainia nĩmesaa kũkomana na mathĩna. Mbesa sitũ nĩsyaendeeie kũthela, ĩndĩ twaendeea kũtavany’a. Mũthenya ũmwe twatindie tũtavanĩtye na twenũka tũtasingĩla kĩndũ na twĩ na nzaa mbingĩ. Twaseng’ie mũno twakitya ĩkunia ĩnene yusĩe lĩu mũomonĩ! Nginya o na ũmũnthĩ, tũyaamanya ũla waiie lĩu ũsu vau. Wĩoo ũsu twaĩe ta asumbĩ. Ũsu waĩ ũathimo mũnene mũno twakwatie nũndũ tũyaaeka moko maitũ maleele! O na mwei ũsu ũithela naĩ na kĩlo mbingĩ kwĩ ila naaĩthĩwa nasyo kuma nasyawa.

Ĩtina wa myei mĩnini, nĩtwatũmiwe taoninĩ yĩtawa Gilbert Plains, ĩla yĩ maili ta 150 (kĩlomita 240) welekele ngalĩ ya ĩũlũ kuma Souris. Ĩvinda yĩu, kĩla kĩkundi kyeethĩawa na kyati kĩnene kyaiawa ngyukwaanĩ kyonanĩtye maũndũ ala kĩkundi kĩanĩĩtye ũtavany’anĩ kĩla mwei. Mwei ũmwe yĩla kyati kĩu kyoonanisye kana kĩkundi kĩanĩisye maũndũ manini ũtavany’anĩ, nĩnaumisye ũvoo wa kũthingĩlĩĩla kana atavany’a nĩmaĩle kwongelanga kĩthito. Ũmbano wathela, mwĩĩtu-a-asa ũmwe mũkũu vainia watwaĩtwe nĩ mũndũ ũte Ngũsĩ nĩwookie vala nĩĩ akelemetye methoi na ambĩa, “Nĩnĩnatatie ũndũ ndonya, ĩndĩ ndyĩĩ nĩvĩtũka vau.” Ũu watumie o nakwa nĩĩa na namwĩtya ũekeo.

Ana-a-asa ma mũika nĩmatonya kwĩka maũndũ mateũsũanĩa mavinda angĩ o ũndũ neekie, na ĩtina maitũlĩka ngoo. Ĩndĩ kĩla nĩyoneete nĩkĩmanyĩĩtye kana ndyaĩle kũleelya moko nũndũ wa makosa makwa. Vandũ va ũu, naĩle kwosa ĩsomo na ndiyĩlilikanaa kĩla ĩvinda. Weeka ũu na ũiendeea kwĩthĩwa wĩ mũĩkĩĩku, ũkaathimwa mũno.

Nĩ na myaka 21, nĩneetiwe Sukulu ya Ngileati, kĩlasi kya 14, na namina Mwei wa 2, 1950. Ana-a-asa ta 25 katĩ wa ala 103 twaĩ ĩmwe kĩlasinĩ nĩmatũmiwe kĩsionĩ kĩneenawa kĩthyomo kya French kĩtawa Quebec, nthĩ ya Canada. Kĩsionĩ kĩu Ngũsĩ nĩsyathĩnaw’a mũno ĩvindanĩ yĩu. Natũmiwe taoni yĩtawa Val-d’Or yĩ kũndũ kwĩnzawa thaavu. Mũthenya ũmwe nĩtwaendie twĩ kakundi kũtavany’a ũtũinĩ waĩ vakuvĩ wĩtawa Val-Senneville. Mũthembi ũla waĩ kĩsionĩ kĩu atwĩie kana nĩtũtonya kũvonea naĩ twaema kwĩvetanga vau mĩtũkĩ. Kĩu nĩkyatumie nĩtwaa ĩkoani kotinĩ. Na nũndũ wa ũu, mũthembi ũsu aumw’a vainĩ. *

Ũndũ ũsu na maũndũ angĩ meekĩkie o ta asu nĩ amwe katĩ wa ala mekwonany’a ũndũ ũw’o wokitĩiwe kĩsionĩ kya Quebec (“Kaũ wa Quebec”). Ĩkanisa ya Roman Catholic nĩyo yeethĩĩtwe yĩ vinya vyũ kĩsionĩ kya Quebec kwa myaka mbee wa 300. Ngũsĩ sya Yeova nĩsyathĩniw’e mũno nĩ atongoi ma ndĩni na andũ ma siasa ala maĩ ngwatanĩo namo. Yaĩ ĩvinda yetu na twaĩ o atavany’a anini,  ĩndĩ tũyaaeka moko maitũ maleele. Andũ ma Quebec ala maĩ na ngoo nzeo nĩmeetĩkĩlile ũw’o. Nĩneemanyĩisye na andũ kauta ala mesie kwĩtĩkĩla ũw’o. Amwe katĩ wa asu maĩ mũsyĩ wa andũ ĩkũmi. Onthe nĩmambĩĩie kũmũthũkũma Yeova. Na ũkũmbaũ woo nĩwatumie angĩ makola Ĩkanisa ya Katholeki. Nĩtwaendeeie kũtavany’a, na mũthya twesa kũsinda kaũ ũsu!

Mwakanĩ wa 1956 nĩnatũmiwe nthĩ ya Haiti. Amisonalĩ aingĩ mayeesĩ nesa kĩthyomo kya French, ĩndĩ andũ no meethukĩĩasya. Misonalĩ weetawa Stanley Boggus aisye, “Nĩtwaseng’ie kwona ũndũ andũ meeyumisye vyũ matũtetheesye kwĩyĩelesya” na kĩthyomo kyoo. Mbeenĩ ninyie naĩ kavaa nũndũ nĩneemanyĩĩtye kĩthyomo kya French yĩla naĩ Quebec. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, nĩtwamanyie kana ana-a-asa aingĩ ma kũu matũmĩaa kĩthyomo kya Haitian Creole. Kwoou nĩ kana twĩthĩwe tũtonya kũtetheesya ana-a-asa asu, nĩtwaaĩle kwĩmanyĩsya kĩthyomo kĩla mesĩ. Nĩtweemanyĩisye na twaathimwa nũndũ wa kĩthito kitũ.

Nĩ kana tũtetheesye ana-a-asa asu mũnango, nĩtwanengiwe mwanya nĩ Nzama Ĩla Ĩtongoesye tũalyũle ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya na mavuku angĩ na kĩthyomo kya Haitian Creole. Ũtalo wa ala mookaa maũmbanonĩ nĩwongelekile na mĩtũkĩ nthĩ ĩsu. Mwaka wa 1950 kwaĩ na atavany’a 99 nthĩ ya Haiti, ĩndĩ kũvikĩa mwaka wa 1960, ũtalo ũsu wongelekile wavĩtũka 800! Ĩvindanĩ yĩu nĩnatũmiwe kũthũkũma Mbetheli. Mwaka wa 1961 nĩnatetheeisye kũmanyĩsya Sukulu ya Ũthũkũmi wa Ũsumbĩ. Twamanyĩisye amanyĩw’a 40. Amanyĩw’a asu mavulene atumĩa na mavainia ma mwanya. Ũmbanonĩ mũnene ũla weekiwe Mwei wa 1, 1962, nĩtweekĩie ana-a-asa vinya mongelange ũthũkũmi, na amwe nĩmatw’ĩkĩthiw’e mavainia ma mwanya. Kĩu nĩkyatetheeisye mũno nũndũ ũvĩnganĩsya wakilyĩ kwambĩĩa.

Twamina ũmbano mũnene Matukũ 23, Mwei wa 1, 1962, nyie na misonalĩ weetawa Andrew D’Amico nĩtwakwatiwe nĩ asikalĩ twĩ ovisinĩ wa ũvonge, na moosa makaseti ala maĩ vo ma Awake! (ma kĩthyomo kya French) ma 08/01/1962. Ĩkaseti yĩu ya Awake! yawetete ũvoo waĩ mathangũnĩ ma maũvoo ma kĩthyomo kya French ala maĩtye  kana andũ ma Haiti nĩmaendeeasya maũndũ ma ũwe. Andũ amwe mayaaendeew’a nĩ ũvoo ũsu na maasya kana nithyĩ twaũandĩkie, na twaũandĩkĩie vau ovisinĩ wa ũvonge. Ĩtina wa syumwa nini, amisonalĩ nĩmalũngilw’e masyoka kwoo. * Ĩndĩ ana-a-asa ma kũu ala maĩ amanyĩsye nĩmatwaĩĩisye maũndũ nesa. Ũmũnthĩ nĩndanaa vamwe namo nũndũ wa wũmĩĩsyo woo na ũndũ mũĩkĩĩo woo waendeeie kũlũlũmĩla. Oyu me na Biblia Takatifu—Tafsiri ya Ulimwengu Mpya na kĩthyomo kya Haitian Creole. Tũyaĩ tũsũanĩa kana mũthenya ũmwe makeeka Mbivilia ya kĩthyomo kyoo.

Nauma Haiti, nĩnatũmiwe ta misonalĩ Central African Republic. Navika kũu natw’ĩkĩthiw’e mũsyaĩĩsya wa kũthyũlũlũka, na ĩtina natw’ĩka mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge.

Ĩvinda yĩu Nyũmba mbingĩ sya Ũsumbĩ syaĩ sya ngalama nini mũno. Nĩneemanyĩisye kũtw’a nyeki na kũkita kĩala. Avĩti nĩmaseng’aa mũno moona ũndũ ngũng’ang’ana. Ĩndĩ kĩthito kĩu kyakwa nĩkyeekĩie vinya ana-a-asa matetheesye wĩanĩ wa kwaka na kũsũvĩa Nyũmba syoo sya Ũsumbĩ. Atongoi ma ndĩni nĩmatũthekeeaa nũndũ makanisa moo makitĩtwe na mavati, na ithyĩ twakitĩte na nyeki. Ĩndĩ nĩtwaendeeie kũtũmĩa Nyũmba sitũ sya Ũsumbĩ ikitĩtwe oou tũteũkĩa kĩndũ. Makolile kũtũtheka yĩla kĩuutani kĩnene kyakimie taoni ĩla nene yĩtawa Bangui. Kĩuutani kĩu kyakuie kĩala kya ĩkanisa yĩmwe na kyakĩkimany’a lelũnĩ katĩ. Ĩndĩ iala sya nyeki sya Nyũmba sitũ sya Ũsumbĩ syatiiwe siũngye. Nĩ kana tũtonye kũũngamĩa wĩa wa Ũsumbĩ nesanga, nĩtwaakie ovisi wa ũvonge na nyũmba ya amisonalĩ kwa myei o ĩtano. *

Mwaka wa 1976, wĩa wa Ũsumbĩ nĩwakũniwe maluvuku nthĩ ya Central African Republic, na kwoou natũmwa taoninĩ nene ya nthĩ ya Chad, ĩla ĩvakene na Central African Republic. Taoni ĩsu yĩtawa N’Djamena. Nĩ kũu, nĩnakomanie na mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Happy, ũla waĩ vainia wa mwanya wĩ kĩthito waumĩte nthĩ ya Cameroon. Twatwaanie Ĩtukũ 1, Mwei wa 4, 1978. Mweinĩ o ũsu nĩkwaumĩlile kaũ wa ene kwa ene, na twakĩĩa ngalĩko ya ĩtheo ya nthĩ ĩsu o ũndũ andũ aingĩ meekie. Kaũ wathela, nĩtwasyokie kwitũ na tweethĩa nyũmba yitũ ĩnatw’ĩkĩthĩtw’e ovisi mũnene nĩ amwe mokitaa kaũnĩ ũsu. O na tweethĩie makuie mavuku ala maĩ vo, ĩlinda ya Happy ya alũsi, na mĩthĩnzĩo ĩla twanengiwe alũsinĩ. Ĩndĩ kĩu kĩyaatuma tũleelya moko maitũ. Na kĩtumi nũndũ ithyelĩ twaĩ aima na twaĩ na mea ma kũendeea na ũthũkũmi.

Ĩtina wa myaka ta ĩlĩ maluvuku nĩmavetangiwe nthĩ ya Central African Republic. Nĩtwasyokie ku na twanengwa wĩa wa kũthyũlũlũka. Twekalaa ngalĩnĩ yĩ na kĩtanda kya kũkũnza, mũtũngi wa kĩw’ũ wa lita 200, fridge (propane-gas refrigerator), na ĩiko ya gas. Savalĩ iyeethĩawa syĩ laisi. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe twĩ savalĩnĩ twaũngamiw’e nĩ volisi mala mavĩtũkĩte 117.

Mavinda maingĩ ũvyũvu wambataa mũno ũkavika ndikilii 50 (50°C). Ĩvinda ya maũmbano manene, vaĩ vinya kũkwata kĩw’ũ kĩanĩtye kya kũvatisana. Kwoou ana-a-asa mavukũaa ithima mbũsĩnĩ na ĩndĩ maisũng’ũlya kĩw’ũ, kĩla kyakothaa kwĩkĩwa ĩvivanĩ nĩ kana andũ mavatisĩwe vo.

Mwaka wa 1980 nĩtwatũmiwe nthĩ ya Nigeria. Twaminie myaka ĩlĩ na nusu twĩ kũu tũitetheesya kũvangĩthya wĩa wa kwaka ovisi wa ũvonge. Ana-a-asa kũu maĩ mathooete ĩsũmba ya ngolova ilĩ, na yendekaa yĩomboangwe na syĩndũ ila syayakĩte iitwawa ikatũmĩwe kwaka ovisi witũ. Mũthenya ũmwe kwakya nĩnalĩsile ngolovanĩ ĩũlũ nĩtetheesye kũomboa. Tũivika mũthenya, nĩnambĩĩie kũtheea nĩsĩlĩte o kũla nambatĩle. Ĩndĩ kaĩ kũmwe kwaĩ kũomboangiwe! Nũndũ wa ũu nĩnavĩtanisye matambya na nakoloka. Noonekaa nĩilye ta nĩũmĩĩte mũno, ĩndĩ ĩtina wa kũkũnwa visa wa X-ray na kũsiw’a nĩ ndakĩtalĩ, ndakĩtalĩ eeie Happy: “Ndũkateleme. No kĩthũi kĩũmĩie o vanini. Tũmũnenge o kyumwa kĩmwe ũu na nũkũvoa.”

 Mwaka wa 1986 nĩtwatũmiwe nthĩ ya Côte d’Ivoire. O nakw’o kũu natw’ĩkĩthiw’e mũsyaĩĩsya wa kũthyũlũlũka. Twathyũlũlũkaa nginya nthĩ ya Burkina Faso, ĩla ĩvakene na Côte d’Ivoire. Ndyaĩ nĩsũanĩa kana ĩtina wa myaka mingĩ tũkesa kwĩkala Burkina Faso kwa kavinda.

Naumie Canada mwaka wa 1956 na nekala Africa myaka 47. Mwakanĩ wa 2003 nĩnasyokie Canada na nathi kũthũkũma Mbetheli, ĩndĩ savalĩ ũũ nasyokie nĩ na Happy. Mavalũa maitũ maasya twĩ ma Canada, ĩndĩ ithyĩ tweew’aa twĩ ma Africa.

Mwaka wa 2007, nĩtwatanie kũtũngwa Africa nĩ na myaka 79. Twatũmiwe nthĩ ya Burkina Faso, na kũu nĩnanyuviwe nĩthĩwe Kamitiinĩ ya Nthĩ. Ovisi wa Burkina Faso nĩwatw’ĩkĩthiw’e ovisi wa ũalyũli, ũla waũngamĩwe nĩ ovisi wa ũvonge wa Benin. Na ĩndĩ twĩ Mwei wa 8, 2013, twatũmwa tũkathũkũme Mbetheli ya Benin.

O na kau oyu ndingwa vinya mwingĩ, nĩnendete ũtavany’a. Nthĩnĩ wa myaka ĩtatũ mĩvĩtu, nĩndanĩĩte kũmanyĩsya Gédéon na Frégis Mbivilia nginya makavatiswa. Nĩvotete kwĩanĩsya kĩu nũndũ wa kũtetheew’a nĩ atumĩa ma kĩkundi na kĩveti kyakwa. Oyu ana-a-asa asu elĩ nĩ athũkũmi ma Yeova me kĩthito.

Nĩ na Happy nĩtwatũmiwe ovisinĩ wa ũvonge wa South Africa, kũla nĩsũvĩawa nesa nĩ ala mathũkũmaa vau Mbetheli. Ĩsu nĩyo nthĩ ya mũonza kũtũmwa Africa. Na ĩndĩ Mwei wa 10, 2017, nĩtwakwatie ũathimo ũngĩ. Nĩtwakwatie mwanya wa kwĩthĩwa vo ovisi witũ mũnene ũla wĩ Warwick, New York, ũivathwa kwondũ wa kũmũthũkũma Yeova. Tũyĩsa kũlwa nĩ ũndũ ũsu!

Ĩthangũ ya 255 ya 1994 Yearbook yaĩtye: “Kwa onthe ala methĩĩtwe mayũmĩĩsya wĩanĩ ũũ myaka mingĩ, tũtonya kũmatavya atĩĩ: ‘Ĩthĩwai na vinya, na moko menyu matikaleele; nũndũ wĩa wenyu ũkatuvwa.’—2 Mav. 15:7.” Nĩ na Happy nĩtũtw’ĩte kũatĩĩa ũtao ũsu na kwĩkĩa angĩ vinya meke oou.