1. Aklĩsto maĩle kwĩka ata nĩ kana masembe nginya mũthya?

AKLĨSTO onthe me masindanonĩ ma kũsemba makwate thayũ. Twĩthĩwe no ĩndĩ twambĩĩie kũsemba masindanonĩ aa, kana twambĩĩie kũsemba tene, no nginya tũsembe tũtekũũngama mũvaka tũtw’e ĩkanda. Ũtao ũla mũtũmwa Vaulo waandĩkĩie Aklĩsto ma Vilivi nũtonya kũtwĩkĩa vinya tũsembe nginya mũthya. Aklĩsto asu maikwata valũa ũsu wa Vaulo, amwe maminĩte myaka mingĩ maimũthũkũma Yeova. O na kũtw’ĩka nĩmasembete nesa, Vaulo nĩwamalilikanilye kana vaĩ vata wa kũendeea kũsemba na wũmĩĩsyo. Endaa maatĩĩae ngelekany’o yake nũndũ we nĩwaendeee ‘kwĩkĩa kĩthito kingĩ e na kĩeleelo kya kũkwata mũthĩnzĩo.’—Avi. 3:14.

2. Nĩkĩ ũtao ũla Vaulo waandĩkĩie Avilivi waĩ wa ĩvinda yĩla yaĩle vyũ?

² Ũtao ũla Vaulo waandĩkĩie Avilivi waĩ wa ĩvinda yĩla yaĩle vyũ. Kĩkundi kya Vilivi kyambĩĩe kũvĩngwa kuma o yĩla kyambĩĩe. Thĩna wambĩĩe kwĩ ta mwaka wa 50 ĩtina wa Klĩsto, yĩla Vaulo na Sila mavikie kũu. Makũendie ĩtina wa Vaulo kwonw’a woni wa mũndũ ũkwasya: “Inga wũke Masetonia.” (Meko 16:9) Me kũu nĩmakomanie na mũndũ mũka weetawa Litia. Mbivilia yaĩtye kana ‘nĩwamethukĩĩisye, na Yeova avingũa ngoo yake’ etĩkĩle ũvoo mũseo. (Meko 16:14) Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ nĩwavatisiwe e na andũ make onthe. Ĩndĩ Ndevili ndakomete. Aũme ma ndũa ĩsu makusũlanisye Vaulo na Sila mamatwaa mbee wa asili ma makoani, na mamailĩĩla ũvũngũ mayasya maluaa nduuthĩ. Ũndũ ũsu watumie Vaulo na Sila mavũwa mũno, mekw’a yela, na ĩtina meewa maume ndũanĩ ĩsu. (Meko 16:16-40) Mo nĩmakwie ngoo? Aiee! Namo ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma kĩkundi kĩu kyaĩ kĩnambĩĩw’a nĩmakwie ngoo? Nĩmaĩle kũkathwa mũno nũndũ o namo mayaakw’a ngoo! Maiema kwĩthĩwa mathangaaiw’e mũno nĩ ngelekany’o nzeo ĩla maiĩwe nĩ Vaulo na Sila.

3. Vaulo amanyie aĩle kwĩka ata, na twĩneenea makũlyo meva?

³ Vaulo nĩwatw’ĩte kana ndakakw’a ngoo. (2 Ako. 4:16) Ĩndĩ nĩweesĩ no nginya ekale asyaĩĩsye mũthĩnzĩo wake nĩ kana atonye kũsemba nginya mũthya. Ngelekany’o ya Vaulo  yĩtũmanyĩsya kyaũ? Vo ve Aklĩsto ma ĩvindanĩ yitũ methĩĩtwe na mũĩkĩĩo mũlũmu na matwonetye kana no tũmĩĩsye mathĩna ala matũkwataa? Na wĩkwatyo witũ ũtũtetheeasya ata kwĩkala tũtw’ĩte vyũ kana tũikaaĩsa kũkw’a ngoo?

4. Yĩla maũndũ maĩ metu, Vaulo eekie ata nĩ kana aendeee kũmũthũkũma Yeova?

⁴ Kwaekai tũsũanĩe kĩthito kĩla Vaulo waĩ nakyo ĩvinda yĩla waandĩkĩaa Avilivi valũa. Ĩvinda yĩu aĩ Lomi ovetwe kyovo kya nyũmba. Ndaĩ aumaala akathi kũtavany’a. O na vailye ũu, atavasya aeni ala mooka kũmwona ũvoo mũseo, na aiandĩkĩa ikundi syĩ kũasa mavalũa. O na ũmũnthĩ Aklĩsto aingĩ ala matatonya vyũ kumaala nĩmatũmĩaa kamwanya konthe kala makwata matavye ũvoo mũseo ala mekũka kwoo. O na nĩmaandĩkĩaa andũ angĩ ala matatonya kwoneka kwoo mũsyĩ mavalũa ma kũmekĩa vinya.

5. Ndeto ila Vaulo waandĩkie nthĩnĩ wa Avilivi 3:12-14 syonanĩtye nĩ kyaũ kyamũtetheeisye ndakelelũke?

⁵ Vaulo ndaaĩtĩkĩla maũndũ maseo ala weanĩĩtye kana mavĩtyo make ma tene mamũvĩngĩĩse aeke kũmũthũkũma Yeova na ngoo yonthe. O na aisye kana ‘kũlwa nĩ maũndũ ala watiie ĩtina’ nĩkwamũtetheeisye mũno ‘ekĩe kĩthito avikĩe ala me mbee,’ kana kwa ndeto ingĩ, asembe nginya mũthya. (Soma Avilivi 3:12-14.) Nĩ maũndũ amwe meva maĩ matonya kũvĩngĩĩsa Vaulo? Mbee, nĩweanĩĩtye maũndũ manene mũno yĩla waĩ wa ndĩni ya Kĩyuti. Ĩndĩ maũndũ asu onthe amonaa ta “mavuti.” (Avi. 3:3-8) Kelĩ, ndaaĩtĩkĩla kũandũĩka mũno nĩ maũndũ ala weekaa yĩla wathĩnasya Aklĩsto mũvaka aeke kũmũthũkũma Yeova. Katatũ, ndaasũanĩa atĩ maũndũ maingĩ ala weanĩĩtye ũthũkũminĩ wa Yeova nĩmeanĩte. Vaulo nĩweanĩĩtye maũndũ maingĩ mũno ũthũkũminĩ wake, o na kũtw’ĩka nĩwooviwe yela, nĩwavũiwe, nĩwakimangiwe na mavia, nĩwaanangĩkĩwe nĩ meli, nĩwaaĩawa nĩ lĩu, na nĩwatw’ĩkĩawa. (2 Ako. 11:23-27) Ĩndĩ o na kũtw’ĩka nĩweanĩĩtye maũndũ maingĩ na nĩwathĩnĩte mũno, kĩlĩkonĩ kyake nĩweesĩ kana no nginya aendeee kũmũthũkũma Yeova. O naitũ no nginya twĩke ũu.

6. ‘Maũndũ ala me ĩtina’ tũtonya kwĩthĩwa twaĩle kũlwa nĩmo nĩ ta meva?

⁶ Tũtonya kũatĩĩa ngelekany’o ya Vaulo ata ya ‘kũlwa nĩ maũndũ ala watiie ĩtina’? Amwe maitũ no kwĩthĩwa maĩle kũng’ang’ana maeke kũandũĩka mũno nũndũ wa naĩ meekie tene. Ethĩwa wĩ ũmwe wa asu, wĩona ata ũkethĩwa na mũvango wa kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa nthembo ya wovosyo ĩla Klĩsto waumisye? Kwĩka ũu no kũkwĩkĩe vinya mũno. Kwoou weemanyĩsya ĩũlũ wa nthembo ĩsu, wamĩvindĩĩsya, na ũivoya, nĩvatonyeka ũkaeka kwĩw’a ũiandũĩka mũno. O na nĩvatonyeka ũkaelewa vyũ kana Yeova nĩwakũekeie na ũyĩkala wĩ mwĩanĩe. Kwoona ũndũ ũngĩ Vaulo ũkũtũmanyĩsya. Nĩvatonyeka amwe makethĩwa matiie mawĩa me mbesa nzeo nĩ kana meke maũndũ maingangĩ ũthũkũminĩ wa Yeova. Ethĩwa nĩtwĩthĩwa tweekie ũu, no tũtate kũlwa nĩ maũndũ ala twatiie ĩtina kwa kũeka kwĩliĩla mũno maũndũ ma kĩ-mwĩĩ ala tũtonya kwĩthĩwa tweeyĩimie? (Mot. 11:4-6; Mũta. 7:10) O na ‘maũndũ ala me ĩtina’ nĩmatonya kwĩthĩwa me moseo ala twĩanĩĩtye, kana mathĩna ala twoomĩĩisye navu ĩtina. Nĩ w’o kana kũlilikana ũndũ Yeova wĩthĩĩtwe aitũathima na kũtũtw’ĩĩka, no kũtũtetheesye kũmũthengeea. Ĩndĩ tũikwenda kwĩanĩwa mũno nginya twambĩĩe kwona ta twaminie wĩa ũla Yeova ũtũnengete.—1 Ako. 15:58.

7. Kwosana na 1 Akolintho 9:24-27, Mũklĩsto aĩle kũsemba kwa nzĩa yĩva nĩ kana asinde masindano ma kũkwata thayũ? Nengane ngelekany’o.

⁷ Yesũ aisye atĩĩ: “Ĩkĩai kĩthito kingĩ.”  Vaulo nĩwaeleiwe ndeto isu nesa. (Luka 13:23, 24) Nĩweesĩ kana no nginya ekĩe kĩthito vyũ nginya mũthya, tondũ Klĩsto weekie. Kwoou aelekanilye kyalo kya Mũklĩsto na masindano ma kũsemba. (Soma 1 Akolintho 9:24-27.) Yĩla mũndũ wĩ mathaũnĩ ma kũsemba, asembaa asyaĩtye kũtw’a ĩkanda na ndetĩkĩlaa kũvĩngĩĩswa nĩ maũndũ angĩ. Kwa ngelekany’o, andũ me mathaũnĩ ma kũsemba nĩmatonya kwĩsĩla taoni yĩ nduka na syĩndũ ingĩ itonya kũmelelũkya. We wĩona mũndũ wĩ mathaũnĩ asu ta wamba kũũngamanga asisye mĩio ĩla ĩkũtewa ndukanĩ? Ndesa kwĩka ũu ethĩwa nũkwenda kũsinda! O naitũ tũyaĩle kwelelũka o na vanini twĩ masindanonĩ aa ma kũsemba nĩ kana tũkwate thayũ ũtathela. Twekala tũsyaĩĩsye mũthĩnzĩo witũ, na tweekĩa kĩthito mũno o tondũ Vaulo weekie, tũkakwata mũthĩnzĩo!

8. Twĩneenea mathĩna meva atatũ?

⁸ Ekai tũneenee maũndũ atatũ matonya kũtuma tũkw’a ngoo. Asu nĩ maũndũ ta kwĩw’a wekalile mũno weteele ũndũ mũna kana kĩndũ kĩna, mwĩĩ kwambĩĩa kũthela vinya nũndũ wa ũkũũ, na mathĩna mekalĩte ĩvinda yĩasa mateũthela. No tũtetheke tweemanyĩsya ũndũ angĩ momĩĩsye mathĩna asu.—Avi. 3:17.

9. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kũtũkwata nũndũ wa kwĩw’a twekalile mũno tweteele ũndũ mũna kana kĩndũ kĩna?

⁹ Kwĩw’a wekalile mũno weteele ũndũ mũna kana kĩndũ kĩna. Nĩtwendaa mũno kũkwata syĩndũ nzeo ila Yeova ũtwathĩte. O na yĩla mwathani ũmwe wa Yeova weetawa Avakuki weeliĩle kwona mũthenya ũla Yeova ũkamina mothũku ala maendeee Yuta, Yeova amwĩie atĩĩ: “Wĩweteela.” (Ava. 2:3) Ĩndĩ, yĩla twambĩĩa kwĩw’a twĩkalĩte mũno tũtekwona maũndũ ala tweteele maianĩa, kĩthito kitũ nĩkĩtonya kũoleka. O na nĩtũtonya kũkw’a ngoo. (Nth. 13:12) Ũndũ ũsu nĩwakwatie ana-a-asa mwakanĩ wa 1914. Ĩvinda yĩu Aklĩsto aingĩ etĩkĩw’a mauta meesĩ nĩmeũthi ĩtunĩ. Ĩndĩ yĩla kĩu kĩtaaĩanĩa, Aklĩsto ala aĩkĩĩku meekie ata momĩĩsye o na kũtw’ĩka kũyaathi ũndũ meesĩ?

10. Mwana-a-asa ũmwe na mũka meekie ata o na kũtw’ĩka mayaathi ĩtunĩ yĩla moonaa ta matonya kũthi?

 ¹⁰ Kwasũanĩa ngelekany’o ya Aklĩsto elĩ aĩkĩĩku moomĩĩisye thĩna ta ũsu. Mwana-a-asa Royal Spatz avatisiwe mwaka wa 1908 e na myaka 20. Eesĩ nesa vyũ kana eĩkalanga o vanini na aithi ĩtunĩ. O na mwakanĩ wa 1911 aineena na mwĩĩtu-a-asa maĩ ndũũ weetawa Pearl ĩũlũ wa mũtwaano, amwĩie atĩĩ: “Tyo wĩsĩ kĩla kĩkekĩka mwaka wa 1914? Ethĩwa nĩtũũtwaana, tũtwaane mĩtũkĩ!” Yo mwana-a-asa ũsu na mũka nĩmaumĩie mathaũ ma kũsemba yĩla maemie kũthi ĩtunĩ mwaka wa 1914? Mayaaĩka ũu, na kĩtumi nũndũ kĩla moonaa kĩ kya vata mũno nĩ kwĩka kwenda kwa Ngai me aĩkĩĩku na ti kũthi ĩtunĩ. Nĩmatw’ĩte vyũ kũsemba me na wũmĩĩsyo. Na w’o ki, Royal na Pearl nĩmaendeeie kwĩthĩwa na kĩthito myaka mingĩ na kwĩkala me aĩkĩĩku nginya yĩla mesie kũkwata ĩtuvi yoo ya kũthi ĩtunĩ. Vate nzika, nĩwendaa mũno kwona mũthenya ũla Yeova ũkatetea ĩsyĩtwa yake na ũsumbĩki wake mũnene, na aianĩsya mawatho make onthe. Ĩthĩwa na mũĩkĩĩo vyũ kana maũndũ asu makeekĩka mũthenya ũla Yeova ũtw’ĩte. Mũthenya ũsu ũikaavika, ekai tũendeee kũmũthũkũma Ngai na kĩthito, na tũikaaĩtĩkĩle kũkw’a ngoo o na ethĩwa ve ũndũ tũkwĩw’a ta twĩthĩĩtwe tũweteele kwa ĩvinda yĩasa ũte kwĩanĩa.

11-12. Nĩkĩ tũtonya kũendeea kũmũthũkũma Yeova twĩ aĩkĩĩku o na ethĩwa tũi na vinya mwingĩ ta tene? Nengane ngelekany’o.

¹¹ Mwĩĩ kwambĩĩa kũthela vinya nũndũ wa ũkũũ. Mũndũ ũsembete nĩwendaa kwĩthĩwa na vinya mwingĩ, ĩndĩ ti lasima wĩthĩwe na vinya mwingĩ wa mwĩĩ nĩ kana ũendeee kwĩthĩwa na kĩthito wĩanĩ wa Yeova, na wĩthĩwe na mũĩkĩĩo mwingangĩ. Ũw’o nĩ kana, aingĩ mate na vinya mwingĩ wa mwĩĩ nũndũ wa ũkũũ methĩawa na wendi mwingĩ wa kũmũnenga Yeova kĩla kĩseo vyũ. (2 Ako. 4:16) Kwa ngelekany’o, sũanĩa mwana-a-asa wĩtawa Arthur Secord. * Mũthenya ũmwe mwĩĩtu-a-asa nasi wamũsũvĩaa e mũwau nĩwookie kũmũsisya. Ĩvinda yĩu Mwana-a-asa Secord athũkũmĩte Mbetheli ĩvinda ya myaka 55, na aĩ na myaka 88. Mwĩĩtu-a-asa ũsu amũsyaisye na amũtavya ndeto ii: “Mwana-a-asa Secord, mwĩĩ ũũ waku ũendete maili mbingĩ mũno ũimũthũkũma Yeova.” Ĩndĩ Arthur ndendaa kũtũnga kĩlĩko maũndũnĩ ala me ĩtina. Asyaisye mwĩĩtu-a-asa ũsu e na ũthyũ mũtanu na amũsũngĩa amwĩa: “Ĩĩ, nĩ w’o. Ĩndĩ kĩla kya vata ti kĩla twĩanĩĩtye. Kĩla kya vata nĩ kĩla tũkwĩka kuma yu kũthi mbee.”

¹² Nũtonya kwĩthĩwa ũmũthũkũmĩte Yeova kwa myaka mingĩ, ĩndĩ ũyĩthĩa nĩwambĩĩie  kũemwa nĩ kwĩanĩsya maũndũ maingĩ ta tene nũndũ wa mathĩna ma mwĩĩ. Ethĩwa ũu nĩ w’o vailye, ndũkakw’e ngoo. Ĩthĩwa na mũĩkĩĩo kana Yeova nũlilikanaa na nũtanaa mũno nũndũ wa maũndũ ala weanĩisye. (Aevl. 6:10) Ĩndĩ lilikanaa kana Yeova ndasiasya twĩanĩĩtye maũndũ meana ata ũthũkũminĩ wake nĩ kenda amanye kana ũthũkũmi witũ nĩ wa ngoo yonthe. Vandũ va ũu, twonanasya kana nĩtwĩyumĩtye na ngoo yonthe tweethĩwa na woni mũseo na tweeka kyonthe kĩla tũtonya na vinya ũla twĩ naw’o. (Ako. 3:23) Yeova nũeleawa mawonzu maitũ, na ndendaa twĩke maũndũ tũtatonya.—Mko. 12:43, 44.

13. Maũndũ ala makwatie Anatoly na Lidiya metũthangaasya ata tũendeee kũmũthũkũma Yeova o na kũtw’ĩka nĩtũkwatĩtwe nĩ mathĩna maingĩ?

¹³ Mathĩna mekalĩte ĩvinda yĩasa mateũthela. Athũkũmi amwe ma Yeova nĩmathĩnĩtw’e mũno na makakwatwa nĩ matatwa kwa ĩvinda ya myaka mingĩ, ĩndĩ makomĩĩsya. Kwa ngelekany’o, mwana-a-asa wĩtawa Anatoly Melnik * e na myaka 12 ĩthe wake nĩwakwatiwe, oovwa, na athamĩĩw’a kũndũ kwĩtawa Siberia. Kũu watwaiwe nĩ maili mbee wa 4,000 (kĩlomita 7,000) kuma Moldova, vala andũ make maĩ. Ĩtina wa mwaka ũmwe, o nake Anatoly, inyia-ake, na asyai ma inyia-ake nĩmathamĩĩiw’e Siberia. Ĩtina wa ĩvinda nĩmambĩĩe kũthi maũmbanonĩ ũtũinĩ ũngĩ waĩ ũasa wa maili 20 (kĩlomita 30). O vamwe na kũthi na maaũ kũndũ kũasavĩte ũu, maendaa makinyangĩte ĩa, nũndũ kũu nĩ kũthithu mũno. Mwana-a-asa Melnik nĩwesie kwovwa myaka ĩtatũ atiĩte mũka, Lidiya, na kelĩtu koo ka mwaka ũmwe mũsyĩ. Anatoly na mũsyĩ wake nĩmaendeeie kũmũthũkũma Yeova me aĩkĩĩku o na kau nĩmathĩnie myaka mingĩ. Yu Anatoly e na myaka 82 na nĩ ũmwe katĩ wa ana-a-asa ala me nthĩnĩ wa Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge wa Central Asia. Ekai ithyonthe tũatĩĩe ngelekany’o ya Anatoly na Lidiya kwa kwĩka kyonthe kĩla tũtonya ũthũkũminĩ wa Yeova, na tũiendeea kũmĩĩsya o ũndũ twĩthĩĩtwe tũyĩka.—Aka. 6:9.

14. Nĩ ũndũ wĩva Vaulo weesĩ no nginya eke nĩ kana akwate mũthĩnzĩo wake?

¹⁴ Vaulo aĩ na mũĩkĩĩo kana nũkũtw’a ĩkanda na aikwata mũthĩnzĩo ũla wathĩtwe. Aĩ Mũklĩsto mwĩtĩkĩw’a mauta, na kwoou mũthĩnzĩo ũla weeteele nĩ “mũthĩnzĩo wa Ngai wa kũthi ĩũlũ.” Ĩndĩ nĩ kana aũkwate, nĩwamanyie kana no nginya aendeee “kwĩkĩa kĩthito kingĩ.” (Avi. 3:14) Atũmĩie ngelekany’o nzeo atetheesye Avilivi nĩ kana maikaakw’e ngoo.

15. Vaulo atũmĩie ata ngelekany’o ya laiaa nĩ kana athangaasye Avilivi maendeee “kwĩkĩa kĩthito kingĩ”?

 ¹⁵ Vaulo nĩwalilikanilye Avilivi kana makatw’ĩka laiaa ma ĩtunĩ. (Avi. 3:20) Nĩkĩ maaĩle kũlilikana ũu? Matukũnĩ asu, kwĩthĩwa laiaa wa Lomi kwoonekaa kwĩ kwa vata nũndũ kwaĩ na moseo maingĩ. * Ĩndĩ Aklĩsto etĩkĩw’a mauta maĩ laiaa ma silikalĩ nzeango yamanengae moseo maingangĩ. Ndwaĩ ũelekany’a kwĩthĩwa laiaa wa Lomi na kwĩthĩwa laiaa wa silikalĩ ya ĩtunĩ! Nũndũ wa kĩtumi kĩu, Vaulo athangaaisye Avilivi amea methĩwe na “mwĩkalĩle ũkwosana na ũvoo mũseo ĩũlũ wa Klĩsto.” (Avi. 1:27) Ũmũnthĩ Aklĩsto etĩkĩw’a mauta nĩmethĩawa me ngelekany’o nzeo ya andũ mekĩĩte kĩthito makwate mũthĩnzĩo woo wa thayũ ũtathela ĩtunĩ.

16. Twĩthĩwe twĩ na wĩkwatyo wa kũthi ĩtunĩ kana wa kwĩkala kũũ nthĩ, nĩ ũndũ wĩva twaĩle kũendeea kwĩka wonanĩtw’e ĩandĩkonĩ ya Avilivi 4:6, 7?

¹⁶ Twĩthĩwe twĩ na wĩkwatyo wa kũkwata thayũ ũtathela ĩtunĩ kana kũũ nthĩ, no nginya tũendeee kwĩkĩa kĩthito nĩ kana twĩkwata mũthĩnzĩo ũsu. Ĩngĩ, o na maũndũ maitũ methĩwe mailye ata, tũyaĩle kwĩsa kũsisya maũndũ ala me ĩtina kana kũeka kĩndũ o na kĩva kĩtũsiĩĩe kũmũthũkũma Yeova. (Avi. 3:16) Nĩtũtonya kwĩthĩwa twĩw’aa tweeteelile maũndũ amwe mũno mate kwĩanĩa. Na vinya witũ nũtonya kwĩthĩwa ũendeee kũoleka nũndũ wa ũkũũ. Eka ũu, nĩtũtonya kwĩthĩwa tũmĩĩsye mathĩna, kana kũthĩnw’a kwa myaka mingĩ. O na wĩthĩwe wĩ na thĩna wĩva, ‘ndũkemakĩe kwa ũndũ o na wĩva.’ Vandũ va ũu, kĩla ũndũnĩ tavya Ngai mavata maku na ũimwĩsũva, nake akaũnenga mũuo ũtesa kũsũanĩa kana no wĩthĩwe naw’o.—Soma Avilivi 4:6, 7.

17. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁷ Mũndũ ũsembete amanya akilĩlye kũtw’a ĩkanda, asembaa na vinya wake w’onthe. O ta mũndũ ũsu, ekai twĩkale tũsyaĩĩsye mawatho ala twathĩtwe ĩvinda yũkĩte. Ekai twĩke kyonthe kĩla tũtonya na tũitũmĩa vinya w’onthe ũla twĩ naw’o nĩ kana twĩkwata mũthĩnzĩo ũla twathĩtwe. Twaĩle kwĩka ata nĩ kana tũsembe ũndũ vaĩlĩte na tũiendeea kũmĩĩsya? Ĩsomo yĩla yĩatĩĩe nĩyĩũtũtetheesya kũmanya nĩ maũndũ meva twaĩle kũvĩtya mbee thayũnĩ witũ, na ‘tũyĩĩkĩĩthya nesa maũndũ ala ma vata nĩ meva.’—Avi. 1:9, 10.