1. Nĩkĩ Ambaviloni mendeeiwʼe nĩ mwathani Ndanieli?

 MWATHANI Ndanieli aĩ wa mũika yĩla Ambaviloni mamũtwʼĩkĩthisye mũvungwa na mamũtwaa nthĩ yĩ vaasa na kwoo. Ĩndĩ o na kau aĩ wa mũika, nĩwendeeisye anene ma Mbaviloni. Anene asu moonie “mũvwʼanĩle wa ũtheinĩ” kana Ndanieli ‘ndaĩ na kĩema, ĩndĩ aĩ na wũmbe mũseo’ na aumĩte mũsyĩnĩ mũseo. (1 Sam. 16:7) Na nũndũ wa ũu, nĩmamũmanyĩisye nĩ kana athũkũmae nyũmbanĩ ya mũsumbĩ.—Nda. 1:3, 4, 6.

2. Yeova oonaa Ndanieli ata? (Esekieli 14:14)

² Yeova nĩwamwendete Ndanieli mũno. Ndamwendete nũndũ wa wũmbe wake kana kĩanda kyake nyũmbanĩ ya mũsumbĩ, ĩndĩ nũndũ nĩwalũmanĩtye nake. Na nĩ wʼo nũndũ no kwĩthĩwa aangĩe myaka 20 kana akethĩwa avĩtũkangĩtye o vanini yĩla Yeova wamũtalanilye vamwe na Noa na Yovu, aũme mamũthũkũmĩte me aĩkĩĩku kwa myaka mingĩ. (Mwa. 5:32; 6:9, 10; Yovu 42:16, 17; soma Esekieli 14:14.) Ndanieli ekalile thayũ mũseo mũno, na Yeova nĩwaendeeie kũmwenda thayũnĩ wake wʼonthe.—Nda. 10:11, 19.

3. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

³ Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũũneenea nguma ilĩ Ndanieli waĩ nasyo syatumie endeesya methonĩ ma Yeova. Mbee, nĩtũkwona nĩ nguma syĩva na tũineenea mavinda ala wasyonanisye. Kelĩ, nĩtũkwona kĩla kyamũtetheeisye kwĩthĩwa na nguma isu. Na mũthya, nĩtũkwona ũndũ tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo yake. O na kau andũ ma mũika nĩmo mũno mũno maandĩkĩwe ĩsomo yĩĩ, ithyonthe no tũtetheke twaatĩĩa ngelekanyʼo ya Ndanieli.

4. Ndanieli oonanisye ata e na ũkũmbaũ? Nengane ngelekanyʼo.

⁴ Andũ me ũkũmbaũ no malikawa nĩ wia, ĩndĩ maiwĩtĩkĩlasya ũmasiĩĩe kwĩka kĩla kyaĩle. Ndanieli aĩ mũndũ wa mũika wĩ ũkũmbaũ mwingĩ mũno. Kwoona mavinda elĩ woonanisye ũkũmbaũ. Nĩvatonyeka ĩvinda ya mbee yĩkethĩwa yaĩ ta myaka ĩlĩ ĩtina wa Ambaviloni kwananga Yelusaleme. Mũsumbĩ Nevukatilesa wa Mbaviloni nĩwaotie ndoto ya kũtelemya mũno ĩũlũ wa mũvwʼanano mũnene. Aisye kana nũkũaa andũ oĩ onthe, Ndanieli e ũmwe, maema kũmũtavya ndoto yake na ũalyũlo wayo. (Nda. 2:3-5) Yaĩ no nginya Ndanieli ose ĩtambya na mĩtũkĩ nũndũ aema kwĩka ũu, andũ aingĩ nĩmesaa kũawa. Kwoou Ndanieli nĩwaendie kwa mũsumbĩ ayenda “amũnenge ũthei,” kana ĩvinda, nĩ kenda amũalyũlĩle ndoto yake. (Nda. 2:16) Ũsu nĩ ũndũ wendaa ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo. Vai vandũ tũsomaa kana Ndanieli nĩwaalyũlĩte ndoto ingĩ. O na ĩngĩ, akũlilye anyanyae, ala matwʼĩĩwe masyĩtwa Satalaki, Mesaki, na Aveti-neko, “metye matei kwa Ngai wa ĩtunĩ ũndũnĩ [ũsu] ũvithe.” (Nda. 2:18) Yeova nĩwasũngĩie mboya syoo. Na nũndũ Ndanieli nĩwatetheeiwʼe nĩ Ngai, nĩwaalyũlile ndoto ya Nevukatilesa. Kĩu nĩkyatumie e na anyanyae matoawa.

5. Nĩ ĩvinda yĩngĩ yĩva Ndanieli woonanisye e na ũkũmbaũ?

⁵ Ĩvinda yĩana ũna ĩtina wa Ndanieli kũalyũla ndoto ya ũla mũvwʼanano mũnene, ũkũmbaũ wake nĩwatatiwe ĩngĩ. Nevukatilesa nĩwaotie ndoto ĩngĩ ya kũtelemya. Ndoto ĩsu yakonetye mũtĩ waĩ mũnene mũno. Ndanieli nĩwamũeleisye mũsumbĩ ũalyũlo wa ndoto ĩsu e na ũkũmbaũ. O na nĩwamũtavisye kana akawaa ndũũka na ayuma kĩvĩlanĩ kya ũsumbĩ kwa kavinda. (Nda. 4:25) Mũsumbĩ aĩ o atonya kũsũanĩa kana Ndanieli eleana na ũsumbĩ wake na ayumya mwĩao oawe. Ĩndĩ o na vailye ũu, Ndanieli nĩwoonanisye e na ũkũmbaũ na aelesya ũalyũlo wayo.

6. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatetheeisye Ndanieli kwĩthĩwa na ũkũmbaũ?

⁶ Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatetheeisye Ndanieli kwĩthĩwa na ũkũmbaũ thayũnĩ wake wʼonthe? Tũi na nzika kana asyai make nĩmamwiĩe ngelekanyʼo nzeo e mũnini. Na vate nzika, nĩmaatĩĩie mwĩao ũla Yeova wanengete  asyai Aisilaeli na mamanyĩsya mwana woo Mĩao ya Ngai. (Kũt. 6:6-9) Ndanieli nĩweesĩ ĩla Mĩao Ĩkũmi o vamwe na maũndũ maingĩ mamĩkonetye. Ta kwa ngelekanyʼo, nĩweesĩ syĩndũ ila Mũisilaeli waaĩle kũya na ila ũtaaĩle kũya. b (Ali. 11:4-8; Nda. 1:8, 11-13) O na ĩngĩ, nĩweemanyĩisye ngewa sya andũ ma Ngai sya ĩvinda ĩvĩtu, na kĩla kyamakwatie yĩla maleile kũatĩĩa mĩao yake. (Nda. 9:10, 11) Maũndũ ala Ndanieli wakomanie namo thayũnĩ wake matumie aĩkĩĩa vyũ kana Yeova na alaĩka make me vinya maiema kũmũtetheesya.—Nda. 2:19-24; 10:12, 18, 19.

7. Nĩ kyaũ kĩngĩ kyatetheeisye Ndanieli kwĩthĩwa na ũkũmbaũ? (O na ĩngĩ, sisya visa.)

⁷ Ndanieli nĩweemanyĩisye maandĩko ma Ngai ala wanenganĩte kwĩsĩla athani, na amwe maĩ ma mwathani Yelemia. Kĩu nĩkyatumie esa kũmanya kana o na kau Ayuti matwĩe me atave kwa ĩvinda yĩasa, Ambaviloni makilyĩ kũmalekya. (Nda. 9:2) Tũi na nzika kana kwona mawathani ma Mbivilia maianĩa nĩkwatumie amwĩkwatya Yeova mũnango, na kĩu kyatuma amanya kana ala mamwĩkwatasya Yeova no methĩwe na ũkũmbaũ mwingĩ. (Sianĩsya na Alomi 8:31, 32, 37-39.) Na ũndũ ũla wa vata vyũ, Ndanieli nĩwavoyaa Ĩthe wake wa ĩtunĩ mavinda maingĩ. (Nda. 6:10) Nĩwaumbũlaa naĩ syake kwa Yeova na nĩwamũtavasya ũndũ ũkwĩwʼa. O na nĩwamũvoyaa amũtetheesye. (Nda. 9:4, 5, 19) Aĩ mũndũ o taitũ, na kwoou ndasyaĩtwe e na ũkũmbaũ. Ĩndĩ kwĩmanyĩsya, kũvoya, na kũmwĩkwatya Yeova nĩkwatumie ethĩwa na nguma ĩsu.

8. Tũtonya kwĩka ata twĩthĩwe na ũkũmbaũ?

⁸ Twaĩlĩte kwĩka ata nĩ kana twĩthĩwe na ũkũmbaũ? Asyai maitũ nĩmatonya kũtwĩkĩa vinya twĩthĩwe na ũkũmbaũ, ĩndĩ mayĩsa kũtũingĩĩsya twĩthĩwe nawʼo o na ethĩwa mo ene me nawʼo. Kwĩthĩwa na ũkũmbaũ no ta kwĩmanyĩsya ũtũĩka mweũ. Ũndũ ũmwe ũtonya kũũtetheesya wĩmanyĩsye ũtũĩka mũna nĩ kũsisya nesa kĩla ũla ũkũũmanyĩsya ũkwĩka na ĩndĩ ũitata wĩke take. O ta ũu, no twĩmanyĩsye kwĩthĩwa na ũkũmbaũ twasisya nesa ũndũ andũ angĩ mawonanĩtye na ĩndĩ tũiatĩĩa ngelekanyʼo syoo. Kwoou ngelekanyʼo ya Ndanieli yĩtũmanyĩsya kyaũ? O take, nĩtwaĩle kũmanya Ndeto ya Ngai nesa. O na ĩngĩ, no nginya twĩthĩwe na ngwatanĩo nzeo na Yeova kwa kũneenaa nake kĩla ĩvinda na kuma ngoonĩ. Eka ũu, twaĩle kũmwĩkwatya vyũ, tũte na nzika kana akatũtetheeasya. Na ĩndĩ yĩla mũĩkĩĩo witũ wĩtatwa, tũkeethĩwa na ũkũmbaũ.

9. Tũtethekaa ata tweethĩwa na ũkũmbaũ?

⁹ Nĩtũtethekaa mũno tweethĩwa na ũkũmbaũ. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya Ben. Sukulu ĩla wasomeaa Germany kĩla mũndũ aĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, na kana ngewa ya wũmbi ĩla yĩ Mbivilianĩ no wano. Mũthenya ũmwe, Ben nĩwanengiwe mwanya wa kũũngama mbee wa kĩlasi na aielesya syana ila ingĩ nĩkĩ waĩkĩĩaa kana syĩndũ syeekie kũmbwa. Nĩwateteie mũĩkĩĩo wake e na ũkũmbaũ. Vaendie ata? Aĩtye, “Mwalimũ wakwa eethukĩĩisye nesa mũno, na aumĩthya kovi sya ũvoo ũla natũmĩie kũtetea mũĩkĩĩo wakwa, na anenga kĩla kana kĩlasinĩ.” Syana ila syasomaa nake syeekie ata? Ben aĩtye, “Mbingĩ nĩsyambĩthukĩĩisye na syambĩa kana ninengete ndaĩa.” O tondũ ngewa ya Ben yonanĩtye, kaingĩ andũ me ũkũmbaũ nĩmanengawe ndaĩa nĩ angĩ. O na no matetheesye ala me  ngoo nzeo makamũmanya Yeova. Vate nzika, twĩ na itumi nzeo sya kwĩthĩwa na ũkũmbaũ.

10. Mũndũ ũlũmanĩtye na ũngĩ ethĩawa ailye ata?

¹⁰ Mbivilianĩ, ndeto ya Kĩevelania ĩla ĩalyũlĩtwe “kũlũmanyʼa,” kana “ũseo wĩ wendo,” yonanasya mũndũ mũĩkĩĩku kwa ũngĩ nũndũ nũmwendete, na ĩkothaa kũtũmĩwa kũelesya ũndũ Ngai wendete athũkũmi make. O na ĩngĩ, ndeto o ĩsu nĩtũmĩawa kwonanyʼa wendo ũla athũkũmi ma Ngai methĩawa nawʼo ene kwa ene. (2 Sam. 9:6, 7) O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, nowʼo tũendeeaa kwonanyʼa nguma ĩsu mũnango. Ekai twone ũndũ Ndanieli woonanisye ũu.

11. Ndanieli oonanisye ata kana nĩwalũmanĩtye na Yeova o na yĩla waĩ mũkũũ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya mbee vyũ.)

¹¹ Ve mavinda maingĩ Ndanieli wendekaa onanyʼe kana nũlũmanĩtye na Yeova. Ĩndĩ ve ĩvinda yĩmwe wakwatiwe nĩ ũndũ waĩ vinya mũno e na myaka 90 na kĩndũ. Ĩvindanĩ yĩu, Mbaviloni yaĩ ĩnasindwa nĩ Ametia na Avelisia, na yasumbĩkĩtwe nĩ Mũsumbĩ Ndalio. Anene ala mathũkũmaa Mũsumbĩ Ndalio nĩmamenete Ndanieli na mayanengete Ngai wake ndaĩa. Kwoou nĩmeekie mũvango nĩ kana oawe. Nĩmatumie mũsumbĩ ekĩa saii mwĩao wesaa kũmatetheesya mamanye Ndanieli alũmanĩtye na Ngai wake kana nĩ mũsumbĩ. Kĩla Ndanieli wendekaa eke nĩ kana onanyʼe nũlũmanĩtye na mũsumbĩ na ndekwenda kwosewa ĩtambya, no kũeka kũmũvoya Yeova kwa mĩthenya 30. Ĩndĩ we atwie kũlũmanyʼa na Yeova. Nũndũ wa ũu, nĩwekiwʼe ĩimanĩ ya mĩnyambũ. Ĩndĩ Yeova nĩwamũtuvie nũndũ wa kũlũmanyʼa nake kwa kũmũtangĩĩa kuma makanywʼanĩ ma mĩnyambũ ĩsu. (Nda. 6:12-15, 20-22) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũlũmanyʼe na Yeova vyũ o ta Ndanieli?

12. Nĩ kyaũ kyatumie Ndanieli alũmanyʼa na Yeova vyũ?

¹² O tondũ twoona, nĩ kana tũlũmanyʼe na Yeova, no nginya tũmwende mũno. Ndanieli avotie kũlũmanyʼa na Ĩthe wake wa ĩtunĩ nũndũ nĩwamwendete mũno. Na tũi na nzika kana kĩla kyatumie amwenda Yeova nĩ kũvindĩĩsya nguma syake na ũndũ wasyonanasya. (Nda. 9:4) O na ĩngĩ, nĩwavindĩĩisye moseo onthe ala Yeova wamwĩkĩte na ala weekĩte andũ make, na kĩu nĩkyatumaa amũtũngĩa mũvea.—Nda. 2:20-23; 9:15, 16.

13. (a) Amũika maitũ makomanaa na maũndũ meva matumaa mona ve vinya kũlũmanyʼa na Yeova? Nengane ngelekanyʼo. (O na ĩngĩ, sisya visa.) (b) O tondũ vitio yonanĩtye, ũtonya kũsũngĩa ata wakũlwʼa ethĩwa Ngũsĩ sya Yeova nikwataa mbau aũme ala makomaa na aũme kana aka ala makomaa na aka?

 ¹³ O ta Ndanieli, amũika maitũ methĩawa mathyũlũlũkĩtwe nĩ andũ matamũnengete Yeova ndaĩa o na vanini vamwe na mĩao yake. Andũ ta asu no mamene mũndũ o na wĩva wĩ na mawoni kana mũĩkĩĩo wĩ kĩvathũkanyʼo na woo. O na amwe nĩmathĩnasya amũika maitũ mayenda maeke kũlũmanyʼa na Yeova. Kwa ngelekanyʼo, kwoona kĩla kyakwatie mwanake ũmwe wĩtawa Graeme wĩkalaa Australia. E sekondalĩ, nĩwakomanie na ũndũ ũtaĩ laisi. Mwalimũ ũmwe nĩwakũlilye onthe kĩlasinĩ kĩla matonya kwĩka ethĩwa mũnyanya woo nĩwamatavya kana we nũkomaa na andũ ma mũvaĩ wake. Mwalimũ ũsu aisye kana onthe kĩlasinĩ ala matonya kwĩtĩkĩlana na mwĩkalĩle wa mũnyanya woo maũngame ũtee ũmwe wa kĩlasi, na ala matesa kwĩtĩkĩlana nawʼo maiũngama ũtee ũla ũngĩ. Graeme aĩtye, “Onthe kĩlasinĩ, eka nyie na mwanake ũngĩ Ngũsĩ, nĩmaũngamie ũtee ũla waĩ wa ala makwataa mbau mwĩkalĩle ũsu.” Kĩla kyeekĩkie ĩtina wa ũu nĩkyatumie Graeme ona ve vinya kũlũmanyʼa na Yeova. Aĩtye: “Ĩvinda yĩla yatialĩte ya ĩsomo ya mwalimũ ũsu, syana ila ingĩ o vamwe na ũ mwalimũ nĩmatũthekeeie na matũumanga mũno. O na kau nĩnatatie ũndũ ndonya nĩtetee mũĩkĩĩo wakwa nĩ mũuu na kwa ũĩ, mayaambĩthukĩĩsya o na vanini.” Ũndũ ũsu watumie Graeme ewʼa ata? Aĩtye, “O na kau ndyaatana yĩla naumangawa, naĩ na ũtanu mwingĩ nũndũ nĩnateteie mũĩkĩĩo wakwa ndeũthingithĩka.” c

14. Nĩ ũndũ wĩva ũtonya kũtũtetheesya tũlũmanyʼe na Yeova vyũ?

¹⁴ O ta Ndanieli, o ũndũ twamwenda Yeova mũnango, nowʼo tũkalũmanasya nake vyũ. Tũmwendaa Yeova mũno tweemanyĩsya nguma syake. Kwa ngelekanyʼo, no twĩmanyĩsye ĩũlũ wa syĩndũ ila woombie. (Alo. 1:20) Ethĩwa nũkwenda kũmwenda Yeova na kũmũnenga ndaĩa mũnango, soma maũvoo makuvĩ ala me kĩlungunĩ kĩ na kyongo, “Ve Ũla Woombie?,” kana wĩloele vitio ila syĩ vo. O na no wĩmanyĩsye ũvoo ũla wĩ mbulosuanĩ Uhai—Ulitokana na Muumba? na Makũlyo Atano ma Vata Ĩũlũ wa Vala Thayũ Waumie. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe wa mũika wĩtawa Esther wumĩte Denmark aĩtye ũũ ĩũlũ wa mbulosua isu: “Ieleetye maũndũ kwa nzĩa nzeo mũno. Iikũtavĩtye kĩla waĩle kũĩkĩĩa; ikũtavĩtye ũndũ maũndũ mailye nĩ kana wĩyĩkĩe ũtwi.” Ũla Ben twamũweta aĩtye: “Ũvoo ũsu nĩwalũlũmĩĩilye mũĩkĩĩo wakwa mũno. Nĩwambĩkĩĩthisye kana Ngai nĩwe woombie syĩndũ.” Ĩtina wa kwĩmanyĩsya ũvoo ũsu, nĩvatonyeka ũketĩkĩlana na kĩĩ Mbivilia yaĩtye: “Nĩwaĩlĩte we Yeova Ngai waitũ, kwĩthĩwa na nguma na ndaĩa na vinya, nũndũ nĩwoombie syĩndũ syonthe.”—Ũvu. 4:11. d

15. Nĩ ũndũ ũngĩ wĩva tũtonya kwĩka tũlũlũmĩĩlye ngwatanĩo yitũ na Yeova?

¹⁵ Ũndũ ũngĩ ũtonya kũtũtetheesya tũmwende Yeova mũnango nĩ kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Mwana wake, Yesũ. Mwĩĩtu-a-asa wa mũika wĩkalaa Germany wĩtawa Samira nĩweekie ũu. Aĩtye, “Namũmanyie Yeova mũnango kwĩsĩla Yesũ.” Yĩla Samira waĩ mũnini, ndaeleawa nesa kana Yeova no atwʼĩke mũnyanyae na kana nũmwendete. Ĩndĩ nĩweesĩ kana  Yesũ nũmwendete na no atwʼĩke mũnyanyae. Ongelete kwasya, “Nĩnamwendete Yesũ nũndũ aĩ ũnyanya na nĩwendete syana.” O ũndũ waendeeie kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yesũ, nowʼo ngwatanĩo yake na Yeova yaendeeie kũlũlũmĩĩla. Nĩkĩ ũu weekĩkie? Aĩtye: “O kavola kwa kavola nĩnaeleiwe kana Yesũ aatĩĩaa ngelekanyʼo ya Ĩthe wake nesa vyũ. Matutenyʼe maũndũnĩ maingĩ. Nĩnamanyie kana ũndũ ũmwe watumie Yeova amũtũma Yesũ kũũ nthĩ nĩ kwĩthĩwa endaa andũ mamũmanye we nesanga.” (Yoa. 14:9) Ethĩwa nũkwenda kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo yaku na Yeova mũnango, wĩona ata ũkosa ĩvinda wĩmanyĩsye maũndũ maingĩ ũndũ ũtonya ĩũlũ wa Yesũ? Weeka ũu, ũkamwenda Yeova mũnango na ũkalũmanyʼa nake vyũ.

16. Tũtethekaa ata twalũmanyʼa na Yeova na andũ ala angĩ? (Kuma 34:6; Mika 7:20)

¹⁶ Mavinda maingĩ ala malũmanasya na angĩ nĩmatumaa ndũũ ngamu namo ĩtesa kũkwʼa. (Lu. 1:14-17) Kwongela ũu, andũ ala malũmanasya na Yeova mekalaa me eanĩe na me na mũuo wa kĩlĩko. Nĩkĩ? Nũndũ Yeova athanĩte kũlũmanyʼa na ala malũmanasya nake, kana kwa ndeto ingĩ, kũmonyʼa ũseo wĩ wendo. (Soma Kuma 34:6; Mika 7:20.) Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Mũmbi witũ mwene vinya wʼonthe nĩwĩyũmbanĩtye ethĩwe na ngwatanĩo ndũmu naitũ! Yĩla tweethĩwa na ngwatanĩo ĩsu nake, vai kĩndũ kĩsa kũmyananga, o na ethĩwa nĩ matatwa, ũvĩnganĩsya, kana kĩkwʼũ. (Nda. 12:13; Luka 20:37, 38; Alo. 8:38, 39) Kwoou nĩ ũndũ wa vata ta kĩ tũendeee kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Ndanieli na tũyĩkala tũlũmanĩtye na Yeova!

17-18. Ngelekanyʼo ya Ndanieli yĩtũmanyĩsya maũndũ angĩ meva?

¹⁷ Ĩsomonĩ yĩĩ twoona o nguma ilĩ Ndanieli waĩ nasyo. Ĩndĩ ve maũndũ angĩ maingĩ ũtonya kũtũmanyĩsya. Kwa ngelekanyʼo, Yeova nĩwamwonisye mawoni maingĩ, amwotethya ndoto, na amũnenga ũtonyi wa kũvuanyʼa mawathani. Mawathani maingĩ katĩ wa asu nĩmeanĩĩte. Na ve angĩ maeleetye maũndũ ma ĩvinda yũkĩte ala makakwata andũ onthe ĩũlũ wa nthĩ.

¹⁸ Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe, twĩneenea mawathani elĩ maandĩkiwe nĩ Ndanieli. Kũelewa mawathani asu no kũtũtetheesye kwĩka motwi maseo yu tũĩ, twĩthĩwe twĩ anini kana twĩ akũũ. O na no kũtume twĩthĩwa na ũkũmbaũ mwingangĩ na tũlũmanyʼa vyũ na Yeova, nĩ kana twĩyũmbanĩsye matatwa ala makilyĩ kũtũkwata.