1, 2. (a) Nĩ maũndũ meva matonya kwĩkĩka twakosa wĩting’o? (b) Nĩkĩ ve vata wa kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa wĩting’o ũmũnthĩ?

WĨTING’O nĩ nguma Ngai ũtonya kũtũtetheesya twĩthĩwe nayo. (Aka. 5:22, 23) Yeova ndanyivĩawa o na ĩndĩĩ, na kwoou ti nginya ekĩe kĩthito nĩ kana ethĩwe na wĩting’o. Ĩndĩ no nginya andũ mekĩe kĩthito nĩ kana methĩwe na nguma ĩsu nũndũ mo nĩ ene naĩ. O na mathĩna maingĩ ala makwataa andũ ũmũnthĩ mamakwataa nũndũ mayĩthĩawa na wĩting’o. Andũ ala mate wĩting’o mavinda maingĩ maitethasya nesa wĩa ũla manengwa wĩanĩ kana sukulu, na matũmĩaa ĩvinda yoo naĩ. O na ĩngĩ mũndũ aemwa nĩ kwĩsiĩĩa nũtonya kwĩthĩa aumanie, anyw’ie mũno, kana ekie ũndũ wa ũng’endu. O na nũtonya kwananga mũtwaano wake, akelikya makoaninĩ mate ma lasima, akaemeewa nĩ imanyĩo nthũku, kana akovwa yela. Angĩ nĩmakwatawa nĩ thĩna mwingĩ wa ngoonĩ, makakwatwa nĩ mowau ala makwatanaw’a kwĩsĩla kũmanyana kĩ-mwĩĩ, kana makakua mavu matavangĩte.—Sav. 34:11-14.

² Vate nzika, andũ ala matethĩawa na wĩting’o nĩmeyĩeteae mathĩna maingĩ na makatuma angĩ o namo mathĩna. Na ũmũnthĩ wĩting’o ũendeee kwĩthĩwa wĩ mũo andũnĩ. Myakanĩ ya 1940 ve ũkunĩkĩli weekiwe na veethĩwa o na myakanĩ ĩsu andũ nĩmaemawa nĩ kwĩthĩwa na wĩting’o, ĩndĩ ũkunĩkĩli wa mĩtũkĩ wĩonany’a kana andũ ũmũnthĩ nĩmaemetwe ĩ ya mũno kwĩthĩwa na wĩting’o. Ala memanyĩĩtye Ndeto ya Ngai maiseng’aw’a nĩ ũndũ ũsu nũndũ Mbivilia yathanie kana kĩndũ kĩmwe kĩkonany’a twĩ “mĩthenyanĩ  ya mũminũkĩlyo” nĩ kana andũ makeethĩwa “mate na wĩting’o.”—2 Tim. 3:1-3.

3. Nĩkĩ Aklĩsto maĩle kwĩkĩa kĩthito methĩwe na wĩting’o?

³ Ve ũseo mwaũ wa kwĩkĩa kĩthito twĩthĩwe na wĩting’o? Kwasũanĩa moseo aa elĩ. Mbee, andũ ala me nguma ĩsu maikothaa kwĩthĩwa na mathĩna maingĩ maito. Andũ asu methĩawa mauĩtye, matonya kwĩthĩwa na itindo imatethya, na kĩvathũkany’o na ala matesiĩĩaa, asu maithataa mĩtũkĩ, na ti laisi memakĩe mũno kana makw’e ngoo. Kelĩ, twenda kwĩthĩwa na ngwatanĩo nzeo na Ngai no nginya twĩmanyĩsye kwĩsiĩĩa tũikelikye maũndũnĩ mataĩle na tũyĩmanyĩsya kũsiĩĩa mĩmeo mĩthũku ndĩkalike ngoonĩ. Kĩu nĩkyo Atamu na Eva maemiwe nĩ kwĩka. (Mwa. 3:6) Na angĩ aingĩ kuma vau nĩmakwatĩtwe nĩ maũndũ mathũku nũndũ wa kwĩthĩwa mate na wĩting’o.

4. Nĩ kyaũ kĩtonya kũmekĩa vinya onthe ala mang’ang’anaa mũno methĩwe na wĩting’o?

⁴ Vai mũndũ wĩsa kwĩthĩwa na wĩting’o ũndũ vaĩle vyũ nũndũ ithyonthe twĩ ene naĩ. Yeova nĩwĩsĩ no nginya athũkũmi make mang’ang’ane mũno nĩ kana methĩwe na wĩting’o, na nĩkyo kĩtumi wĩthĩawa eyũmbanĩtye kũmatetheesya makĩlye vinya mĩmeo mĩthũku. (1 Asu. 8:46-50) Nũndũ we nũtwendete, nĩwĩkĩaa vinya onthe ala maemawa nĩ kwĩthĩwa na wĩting’o maũndũnĩ mana ĩndĩ mekwenda kũmũthũkũma na ngoo ntheu. Kwa twambe kũsũanĩa ngelekany’o ya ũ Yeova ũndũnĩ ũsu. Ĩtina wa ũu, nĩtũũneenea andũ amwe mawetetwe Mbivilianĩ maĩ na wĩting’o na angĩ mataĩ naw’o. Na ĩndĩ tũisyoka twone maũndũ mana matonya kũtũtetheesya twĩthĩwe na wĩting’o mũnango.

5, 6. Yeova onanĩtye ata kana e wĩting’o?

⁵ Yeova nĩwonanasya wĩting’o kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte vyũ nũndũ we nĩ Ngai ũtanyivĩawa. (Kũt. 32:4) Ĩndĩ ithyĩ twĩ na naĩ. O na vailyĩ ũu, nĩ kana tũelewe nesa nguma ya wĩting’o, nũseo tũkasũanĩa ngelekany’o ya Yeova nĩ kana twone ũndũ tũtonya kũatĩĩa nesanga ngelekany’o ĩsu. Nĩ ngewa ta syĩva syĩ Mbivilianĩ syĩkwonany’a kana Yeova e wĩting’o?

⁶ Kwasũanĩa ũndũ Yeova woonanisye wĩting’o wake ĩla Satani wambĩĩisye ũlei mũũndanĩ wa Eteni. Yeova ndaĩ alea kwosa ĩtambya. Syũmbe ila syalũmanĩtye na Ngai ĩtunĩ iiema kwĩthĩwa syatelemile na ikathatw’a nĩ ndeto ila Ndevili waneeneie Ngai. Nĩvatonyeka ũkethĩwa wĩw’aa oou wasũanĩa thĩna ũla Satani watũeteie. Ĩndĩ Yeova ndaaosa ĩtambya atambĩte kũsũanĩa. Ambie kũosya maũndũ na oosa ĩtambya yĩla yaĩlĩte vyũ. Ĩtambya yĩla woosie nũndũ wa ũlei wa Satani nĩyonanĩtye kana we ndathataa mĩtũkĩ na nũsilaa katĩ. (Kuma 34:6; Yovu 2:2-6) Nĩkĩ wĩthĩĩtwe ailyĩ ũu? Yeova aekete ĩvinda yambe kũvĩta nũndũ ndendaa mũndũ o na ũmwe anangwe, ĩndĩ “endaa onthe mavikĩe ũalyũlonĩ wa ngoo.”—2 Vet. 3:9.

7. Ngelekany’o ya Yeova yĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁷ Twasũanĩa ũndũ Yeova wĩthĩĩtwe ayonany’a wĩting’o, twĩĩmanyĩsya kana o naitũ nĩtwaĩle kũsũanĩaa tũtanamba kũneena kana kwosa ĩtambya, vandũ va kũsembea maũndũ. Kwoou ĩla wakomana na ũndũ mũito, nũseo wĩnenge ĩvinda nĩ kana wĩse kwosa ĩtambya yĩla yaĩle. O na ĩngĩ no ũvoye Yeova aũnenge ũĩ wa kũneena kana kwĩka kĩla kyaĩle. (Sav. 141:3) Nĩ laisi mũno ĩla tũthatĩte tũkethĩa twosie ĩtambya yĩtaĩle tũteũsũanĩa. Nĩkyo kĩtumi andũ aingĩ mekalaa mayĩlila malilikana ndeto maneenie kana maũndũ mana meekie mateũsũanĩa.—Nth. 14:29; 15:28; 19:2.

8. (a) Nĩ va tũtonya kwona ngelekany’o sya andũ maĩ na wĩting’o? (b) Nĩ kyaũ kyatetheeisye Yosevu alea kwĩlikya naĩnĩ ĩla mũka wa Votivali wamũsesengie meke ũlaalai? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 3.)

⁸ Nĩ ngelekany’o syĩva syĩ Mbivilianĩ ikwonany’a kana wĩting’o nĩ wa vata? Ndũlea kwĩthĩwa  wĩsĩ ngelekany’o syĩ kĩvathũkany’o sya andũ mesiĩĩie maikeke naĩ ĩla matatawa. Ũmwe woo aĩ Yosevu, ũla waĩ mwana wa Yakovo. Yosevu nĩweesiĩĩie ndakalike naĩnĩ ĩvinda wathũkũmaa nyũmbanĩ ya Votivali, ũla waĩ kavuteni wa nguthu ya asũvĩi ma Valao. Vau nĩvo mũka wa Votivali wooneie Yosevu na ambĩĩa kũmũsesenga meke ũlaalai, nĩkwĩthĩwa aĩ “mwanake, na aĩ na wũmbe mũseo.” Nĩkĩ Yosevu ũtaaĩtĩkĩla o na kau mũndũ mũka ũsu nĩwamũsesengie kwa kavinda? Vai nzika kana Yosevu nĩwoosie ĩvinda asũanĩa kĩla kĩtonya kumĩla akaleela o vanini. Na ĩla woonie maũndũ nĩmathũka, eekie kũsemba. Akũlilye atĩĩ: “Ndonya ata kwĩka ũthũku ũsu mũnene, na kũmũvĩtanĩsya Ngai?”—Mwa. 39:6, 9; soma Nthimo 1:10.

9. Tũtonya kwĩyũmbany’a ata tũikasindwe nĩ matatwa?

⁹ Ngewa ya Yosevu yĩtũmanyĩsya kyaũ? Kĩndũ kĩmwe tũkwĩmanyĩsya nĩ kana mavinda amwe no nginya tũsembe tũkĩĩte ĩtatwa tũikese kũtũla mĩao ya Ngai. Amwe me ũw’onĩ ũmũnthĩ ve ĩvinda maemeewe nĩ kũya mũno, kũnyw’a mũno, kũnyw’a sikala na ndawa sya kũmila, ũlaalai, na maũndũ angĩ ta asu. O na kau nĩmavatisiwe, mavinda amwe no mese kwĩw’a maikuswa masyokee mĩtuo yoo ya tene. Ĩndĩ wesa kwĩw’a ta ũũtatwa ũtũle mĩao ya Yeova, osa ĩvinda ũsũanĩe ũndũ ngwatanĩo yaku na Yeova ĩtonya kwanangĩka waema kwĩsiĩĩa ndũkelikye mĩkalĩlenĩ mĩthũku. Kwĩka ũu no kũũnenge vinya wa kũsinda ĩtatwa yĩu. O na no ũvindĩĩsye maũndũ amwe matonya kũũlikya ĩtatwanĩ na ũisũanĩa ũndũ ũtonya kwĩvathana namo. (Sav. 26:4, 5; Nth. 22:3) Na ĩtatwa yesa kumĩla, mũvoye Yeova aũnenge ũĩ na aiũtetheesya wĩsiĩĩe ndũkeke naĩ.

10, 11. (a) Andũ aingĩ ma mũika makomanaa na thĩna wĩva ĩla me sukulu? (b) Aklĩsto ma mũika matonya kũtetheew’a nĩ kyaũ maikese kũlika mwĩkalĩlenĩ mũthũku?

¹⁰ Aklĩsto aingĩ ma mũika nĩmakomanaa na ĩtatwa ta yĩu Yosevu wakomanie nayo. Kwasũanĩa ngelekany’o ya mwĩĩtu wĩtawa Kim. Syana mbingĩ ila masomaa ĩmwe syaĩ syaambĩĩe kũmanyana kĩ-mwĩĩ. Syakomana syatindĩaa kwĩyandatũa ũndũ wikendi inatanĩie kũkoma ĩmwe na anyanyae masyo. Kim ndeethĩawa na kĩndũ ũtonya kũelesya. Aĩtye kana nũndũ eethĩawa e kĩvathũkany’o, mavinda amwe nĩweew’aa ‘avathĩtwe na vate mũndũ ũkũmũũnga.’ O na ala angĩ ma mũika wake mamwonaa e mũtũndũu nũndũ ndaĩ na mwanake me ndũũ. Kim aĩ na ũĩ wa kũmanya kana kwĩka ũlaalai nĩkw’o ĩtatwa yĩla ĩnene vyũ yĩtonya kũvalũkya andũ aingĩ ma mũika. (2 Tim. 2:22) Syana ila masomaa ĩmwe syatindĩaa kũmũkũlya kana we nĩ mwĩĩtu ũtesĩ mũndũũme. Ĩkũlyo yĩu nĩyamũnengae mwanya wa kũmaelesya nĩkĩ ũtakomaa na aũme. Nĩtũtanĩthaw’a mũno ninyw’ĩ Aklĩsto ma mũika ala mũtw’ĩte vyũ kwĩkala mũte kwĩlikya ũlaalainĩ, na o nake Yeova nũtanaa mũno!

¹¹ O na ĩngĩ, ve ngewa syĩ Mbivilianĩ itonya kũtũkany’a sya andũ mataaĩsiĩĩa maikelikye ũlaalainĩ. Mbivilia nĩsyokete ĩkaweta maũndũ mathũku ala matonya kũtũkwata twakosa wĩting’o. Mũndũ o na wĩva wĩthĩwa aithing’ĩĩw’a ta Kim eke ũlaalai nũtonya kũtetheka asũanĩa ngelekany’o ya ũla mwanake ũte na ũmanyi ũwetete ĩvukunĩ ya Nthimo kĩlungu kya 7. O na no tũsũanĩe ĩũlũ wa kĩla Aminoni weekie, na kĩla kyesie kũmũkwata. (2 Sam. 13:1, 2, 10-15, 28-32) Asyai no maneene na syana syoo ĩũlũ wa ndũũ sya imwana na eĩtu ĩla me na ũthaithi wa mũsyĩ. No matũmĩe maandĩko ta asu twoona nĩ kana maitetheesye syĩthĩwe na wĩting’o na ũĩ ũtonya kũisũvĩa iikese kũlika mĩkalĩlenĩ mĩthũku.

12. (a) Yosevu oonanisye wĩting’o ata ĩla wakomanie na ana-a-ĩthe? (b) Twaĩle kwonany’a wĩting’o maũndũnĩ ta meva?

¹² Ve o ĩvinda yĩngĩ Yosevu woonanisye wĩting’o. Ĩvinda yĩu nĩ ĩla ana-a-ĩthe mookie Misili kũthooa lĩu. Mavika, Yosevu  ndaamaumbũka na mĩtũkĩ nĩwe ũũ nũndũ endaa kũmanya kĩla kyaĩ ngoonĩ syoo. Ĩla weewie ngoo yake yaemwa nĩ kũmĩĩsya, nĩwaendie vandũ e weka ambe kũĩa. (Mwa. 43:30, 31; 45:1) Mũklĩsto mũna kana o mũndũ ũngĩ wendete akaũthatya, ngelekany’o ya Yosevu no ĩũtetheesye ndũkaneene kana kwĩka ũndũ ũtambĩte kũsũanĩa. (Nth. 16:32; 17:27) Ethĩwa kwenyu ve mũndũ mũtenge, wĩting’o no ũũtetheesye ndũkamanthe itumi sya kwonana nake. Kwĩsiĩĩa maũndũnĩ ta asu ti ũndũ wĩ laisi, ĩndĩ twalilikana kana twĩĩka ũla wosanĩte na ngelekany’o ĩla Ngai ũtwiĩe na wosanĩte na mĩao yake, tũikew’aa vinya kũwĩka.

13. Nĩ maũndũ meva tũtonya kwĩmanyĩsya ngewanĩ ya Mũsumbĩ Ndaviti?

¹³ Ngelekany’o ĩngĩ nzeo yĩ Mbivilianĩ nĩ ya Mũsumbĩ Ndaviti. O na kau aĩ na ũkũmũ mwingĩ, nĩweesiĩĩie ndakaũtũmĩe naĩ ĩla wathatiw’e nĩ Saulo na Simei. (1 Sam. 26:9-11; 2 Sam. 16:5-10) Ũu ti kwasya kana Ndaviti eethĩawa na wĩting’o ĩvinda yonthe. Twĩasya ũu nũndũ nĩtwĩsĩ naĩ ĩla weekie e na Mbathi-sieva na kĩla wambie kũsũanĩa athatw’a nĩ ĩtomo ya Navali. (1 Sam. 25:10-13; 2 Sam. 11:2-4) Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, ve maũndũ ma vata tũtonya kwĩmanyĩsya ngewanĩ ya Ndaviti. Mbee, asyaĩĩsya ala masũvĩaa andũ ma Ngai nĩmaĩle kũtata mũno methĩwe na wĩting’o maikese kũtũmĩa ũkũmũ woo naĩ. Ũndũ ũngĩ nĩ kana vai mũndũ waĩle kwĩyĩelela ayona ta ũtesa kũlika ĩtatwanĩ.—1 Ako. 10:12.

14. Mwana-a-asa ũmwe akwatiwe nĩ kyaũ, na nĩkĩ nũseo tũkethĩwa na wĩting’o twakomana na maũndũ ta asu?

¹⁴ Ũtonya kwĩka ata nĩ kenda wĩthĩwe na wĩting’o mũnango? Kwasũanĩa ũndũ ũũ weekĩkie. Mũthenya ũmwe ngalĩ ya mwana-a-asa wĩtawa Luigi nĩyakongiwe ĩtina nĩ ĩngĩ. O na kau ndeleva ũsu ũngĩ nĩwe waĩ mavĩtyo, ambĩĩe kũumanga Luigi na enda kwambĩĩsya kaũ. Luigi amũvoyie Yeova amũtetheesye ekale auĩtye, na nĩwatatie kũvoovya ndeleva ũsu ũngĩ ĩndĩ ndaamwĩthukĩĩsya. Luigi oosie namba ya insurance ya ndeleva ũsu, na athi amũtianĩsya na ĩteta yake. Ĩtina wa kyumwa kĩmwe Luigi e ũtavany’a nĩwasyokeie mũndũ mũka waĩ anendeew’a, na kaĩ ũla ndeleva nĩwe waĩ mũũme wa kĩveti kĩu! Mũndũũme ũsu eewie nthoni mũno na eetya ũekeo nũndũ wa mwĩkalĩle wake. O na eeie Luigi nũkũneena na kambunĩ ya Luigi ya insurance ne we mwene nĩ kana ĩkalaatange kũmũseũvĩsya ngalĩ yake. Mũndũũme ũsu nĩwatanĩie mũno kwĩmanyĩsya Mbivilia mũthenya ũsu e vamwe na mũka na Luigi. Nao ngalĩ ĩ ya Luigi, kĩu kyamwonisye nesa kana eekie nesa kwĩkala auĩtye ĩla wakongiwe, na kyamũtetheesya kwona thĩna ũla wesaa kũlika keka ndaaĩthĩwa na wĩting’o.—Soma 2 Akolintho 6:3, 4.

15, 16. Kwĩmanyĩsya Mbivilia kũtonya kũũtetheesya ata we vamwe na mũsyĩ waku mwĩthĩwe na wĩting’o?

¹⁵ Mũklĩsto no ethĩwe na wĩting’o eethĩwa na mũvango mũseo wa kwĩmanyĩsya Mbivilia na eethĩwa na kĩthito kya kwĩka ũu. Kwalilikana ndeto ila Ngai watavisye Yosua. Amwĩie: “Ĩvuku yĩĩ ya mĩao yĩtikaaume kanyw’anĩ waku, ĩndĩ wĩmĩsũanĩaa mũthenya na ũtukũ, nĩ kana ũsũvĩe wĩke kwĩanana na w’onthe ũla ũandĩkĩtwe nthĩnĩ wayo: nũndũ nĩvo ĩndĩ wĩaĩlya nzĩa yaku, na nĩvo wĩĩka na kĩlĩko.” (Yos. 1:8) Kwĩmanyĩsya Mbivilia kũtonya kũũtetheesya ata wĩthĩwe na wĩting’o?

¹⁶ O tondũ twoona, Mbivilia yĩ na ngewa syonanĩtye nesa ũseo wa kwĩthĩwa na wĩting’o, vamwe na kĩla kĩtonya kũkwata mũndũ eethĩwa ate na nguma ĩsu. Yeova aandĩkĩthisye ngewa isu Mbivilianĩ e na kĩtumi. (Alo. 15:4) Kwoou ve ũseo mũnene wa kũisoma, kũikunĩkĩla nesa, na kũivindĩĩsya. Tata kũvindĩĩsya ũndũ itonya kũũtethya we mwene na  ũndũ itonya kũtethya mũsyĩ waku. Mũvoye Yeova aũtetheesye ũtũmĩe kĩla weemanyĩsya Ndetonĩ yake. Na wesa kwĩthĩa ve mavinda ũkosaa wĩting’o, ĩtĩkĩla kana wĩ na thĩna. Vathi ũu, voya ĩũlũ wa thĩna ũsu, na ũitata kwosa ĩtambya wĩke moalyũku. (Yak. 1:5) Weeka ũkunĩkĩli nesa mavukunĩ maitũ ndũema kũkwata ũvoo ũtonya kũũtetheesya vanene.

17. Asyai matonya kũtetheesya ata syana syoo syĩthĩwe na wĩting’o?

¹⁷ Ũtonya kũtetheesya ata syana syaku syĩthĩwe na wĩting’o? Asyai nĩmesĩ kana syana iisyaawa na nguma ĩsu. Na asyai nĩmaĩle kwĩthĩwa me ngelekany’o nzeo ũndũnĩ ũsu o tondũ mekaa maũndũnĩ aangĩ. (Aev. 6:4) Kwoou wesa kwona syana syaku ite na wĩting’o maũndũnĩ mana, ĩkũlye kana we mwene nĩ ngelekany’o nzeo ũndũnĩ ũsu. Ndũkone kĩthito kyaku kya kũtavanasya kĩla ĩvinda, kũthi maũmbano ũte kũtĩĩa, na kwĩthĩwa na ũthaithi wa mũsyĩ kĩla kyumwa ta kĩtatethya syana syaku. Na ĩla ve kĩtumi kĩseo, ndũkaemawe nĩ kũvata syana syaku maũndũ amwe ikwenda! O nake Yeova nĩweekĩĩie Atamu na Eva mĩvaka. Amekĩĩie mĩvaka ĩsu nĩ kana ĩmatetheesye mamanye kana nĩmaĩle kũmwĩnyivĩsya. Kwoou o namo asyai meekĩĩa syana syoo mĩvaka na meethĩwa me ngelekany’o nzeo, syana isu nimanyaa kũmenyivĩsya na kĩu nĩkĩitetheeasya syĩthĩwe na wĩting’o. Katĩ wa maũndũ ala ma vata vyũ mwaĩle kũmanyĩsya syana syenyu, ũmwe nĩ kwĩthĩwa na wendi wa kwĩnyivĩsya ũkũmũ wa Ngai na ũngĩ nĩ kũnenga ndaĩa myolooto yake.—Soma Nthimo 1:5, 7, 8.

18. Nĩkĩ tũte na nzika kana kĩtindo kĩseo no kĩtũtethye mũno?

¹⁸ Vate nzika, wĩthĩwe wĩ mũsyai kana ndwĩ mũsyai, nĩwaĩle kũnyuva kĩtindo kyaku nesa. Tindany’a na andũ ala matonya kũũtetheesya wĩthĩwe na mĩvango mĩseo thayũnĩ waku, na matonya kũũtetheesya ndũkese kũlika thĩnanĩ. (Nth. 13:20) Andũ ala me na ngwatanĩo nzeo na Ngai no maũtetheesye mũno. Ngelekany’o yoo nzeo no ĩtume wenda kwĩthĩwa na wĩting’o o tamo. Naw’o mwĩkalĩle waku mũseo ndũema kũmekĩa vinya. Weethĩwa na wĩting’o, ũkeethĩawa na ngwatanĩo nzeo vamwe na Ngai kĩla ĩvinda, na anyanyau makatanĩaa kĩtindo kyaku.