1, 2. (a) Maũndũ methĩwa mailyĩ ata keka tũi na Mbivilia? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma tũtetheka mũnango nĩ Ndeto ya Ngai?

WE WĨONA ta wĩthĩwa va takeka ndwaaĩthĩa Mbivilia? Ve vangĩ ũkwata ũtao mũseo ta ũla ũkwataa Mbivilianĩ? O na wĩona ta wĩsa kũkwata mosũngĩo ma makũlyo ala wĩthĩwa namo ĩũlũ wa Ngai, thayũ witũ, kana ũndũ maũndũ matonya kwĩthĩwa mailyĩ ĩvinda yũkĩte? O na eka ũu, keka ti Mbivilia, ndwĩsa kũmanya ũndũ Yeova wĩthĩĩtwe aitetheesya andũ kuma tene.

² Ĩndĩ ithyĩ nĩtwĩsĩ maũndũ asu onthe. Tũtũngaa mũvea mũno nũndũ Yeova nũtũnengete Ndeto yake, Mbivilia. O na nũtũĩkĩĩthĩtye kana ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ ũkekala tene na tene. Mũtũmwa Vetelo nĩwawetie ndeto ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Isaia 40:8. O na kau mũsoa ũsu ũneeneete ũvoo ũla Ngai wanengie andũ, no ũtũmĩwe kwonany’a ĩ Mbivilia mbene. (Soma 1 Vetelo 1:24, 25.) Kũneena ũla w’o, Mbivilia ĩkethĩwa ĩtũmĩĩte kĩthyomo tũte kũelewa nesa, ndĩsa kũtũtethya mũno. Kuma tene, ala mendete Ndeto ya Ngai nĩmethĩawa mesĩ kana ũu nĩ w’o. Kwa ĩvinda ya myaka maana maingĩ, amwe maĩ na ngoo ntheu nĩmatatie kũalyũla na kũnyaĩĩkya Maandĩko o na kau wĩa ũsu ndwaĩ laisi. Kĩthito kĩu maĩ nakyo kyoosanĩte na kwenda kwa Ngai, “ũla wendaa andũ onthe matangĩĩwe, na moke mamanye ũla w’o.”—1 Tim. 2:3, 4.

3. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ ya 18.)

 ³ Ĩsomonĩ yĩĩ nĩtũkwona maũndũ me kĩvathũkany’o mekwonany’a ũndũ Ndeto ya Ngai yĩkalĩte ĩteũthingithĩka o na kũtw’ĩka (1) ithyomo nĩsyĩthĩĩtwe iivĩndũkanga, (2) silikalĩ imwe syoosa ũtongoi kĩsionĩ kĩna nĩsyatumaa kĩthyomo kĩla kyatũmĩawa kĩsionĩ kĩu kĩeka kũtũmĩwa na kĩngĩ kĩsĩkĩe nĩ andũ aingĩ kĩyosa mwanya wakyo, na (3) wĩa wa kũalyũla Mbivilia nĩwĩthĩĩtwe ũivĩngwa. Kũneenea maũndũ asu kwĩtũtethya ata? Kĩu no kĩtume twenda mũno Ndeto ya Ngai. O na ĩngĩ, kũneenea maũndũ asu no kũtume tũmwenda mũnango Mũandĩkĩthya wa Mbivilia, ũla watũnengie yo nĩ kana ĩtũune.—Mika 4:2; Alo. 15:4.

4. (a) Ithyomo ialyũkaa ata? (b) Nĩ kyaũ kyonanasya kana Ngai ndendeeasya andũ ma kĩthyomo kĩmwe, na kĩu kĩtumaa wĩw’a ata?

⁴ Ithyomo nĩsyĩkalaa iialyũka. O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, ndeto imwe nitonya kũalyũka ikambĩĩa kũeleeka ũndũ ũngĩ. No kwĩthĩwa ũtonya kũsũanĩa ũndũ ndeto imwe sya kĩthyomo wĩsĩ ivĩndũkĩte. Ũu now’o ithyomo sya Kĩevelania na Kĩkiliki syavĩndũkie. Ithyomo isu nĩsyo syatũmĩiwe kũandĩka mavuku ala maingĩ ma Mbivilia. Ũmũnthĩ andũ ala maneenaa Kĩevelania na Kĩkiliki maitũmĩaa ndeto ila syatũmĩawa ĩvinda ya andũ ala mawetetwe Mbivilianĩ. Kwoou vakuvĩ kĩla mũndũ ũkwenda kũelewa Ndeto ya Ngai no nginya amĩsome yĩ mbalyũle, o na atw’ĩke nĩwĩsĩ Kĩevelania na Kĩkiliki kĩla kĩneenawa ũmũnthĩ. Andũ amwe monaa maĩle kwĩmanyĩsya Kĩevelania na Kĩkiliki kya tene nĩ kenda masome Mbivilia na kĩthyomo kĩla yaandĩkiwe nakyo mwambĩĩonĩ. Ĩndĩ kwĩka ũu kũimatethya ũndũ masũanĩaa. * Ũseo nĩ kana Mbivilia yonthe kana o ilungu imwe syayo nialyũlĩtwe na ithyomo mbee wa 3,000. Ũu nĩ kwonany’a nesa vyũ kana Yeova endaa andũ ma “kĩla mũthemba na mbaĩ na kĩthyomo” maunĩke nĩ Ndeto yake. (Soma Ũvuan’yo 14:6.) We wĩona ata? Ũsu tyo ũndũ ũtuma ũmũthengeea Ngai witũ wĩ wendo na ũte mwendeesya wa andũ?—Meko 10:34.

5. Nĩkĩ Mbivilia ya King James Version yaĩ ya vata mũno?

⁵ Nĩtwoona kana ithyomo nĩsyĩkalaa iialyũka. Kwoou o nasyo ithyomo ila syatũmĩiwe nĩ ala maalyũlile Mbivilia syeekie oou. Nũndũ wa ũu, Mbivilia nĩtonya kwĩthĩwa yaeleekaa nesa yamina kũalyũlwa ya mbee oou, ĩndĩ no yĩkale ĩkesa kũeka kũeleeka. Kwasũanĩa Mbivilia ĩmwe yaalyũlilwe na Kĩsũngũ. Mbivilia ĩsu nĩ King James Version, na yaumĩthiw’e ya mbee mwaka wa 1611. Yatw’ĩkie ĩmwe ya Mbivilia ila syĩsĩkĩe vyũ sya Kĩsũngũ na nĩyatethisye mũno kĩthyomo kya Kĩsũngũ nũndũ ala maneenaa kĩthyomo kĩu nĩmambĩĩe kũtũmĩaa ndeto imwe syatũmĩĩtwe Mbivilianĩ ĩsu ngewanĩ syoo sya kĩla mũthenya. * O na Mbivilia ĩsu ya King James Version nĩyatũmĩie ĩsyĩtwa ya Ngai o na kau yeekie ũu o kũndũ kũvũthũ. Yatũmĩie ĩsyĩtwa “Yeova” mĩsoanĩ mĩnini Maandĩkonĩ ma Kĩevelania, na yatũmĩa ndeto “MWĨAĨI” ĩandĩkĩtwe na nthoo nene mĩsoanĩ ĩngĩ o Maandĩkonĩ o asu kũla kwaaĩle kwĩthĩwa na ĩsyĩtwa ya Ngai. Mbivilia ila ingĩ sya King James Version syesie kumw’a ĩtina syatũmĩie ndeto “MWĨAĨI” ĩandĩkĩtwe na nthoo nene mĩsoanĩ ĩmwe Maandĩkonĩ ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto. Kwa nzĩa ĩsu, Mbivilia ya King James Version nĩyoonanisye kana ĩsyĩtwa ya Ngai nĩyaĩle kwĩthĩwa Maandĩkonĩ ala metawa nĩ andũ aingĩ Ũtianĩo Mweũ.

6. Nĩkĩ tũtanaa kwĩthĩwa na Mbivilia ya New World Translation?

⁶ Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, Kĩsũngũ kĩla  kyatũmĩiwe nĩ King James Version nĩkyesie kũvĩtwa nĩ ĩvinda. Na ũu now’o vethĩĩtwe vailyĩ na Mbivilia ila syaalyũlilwe tene na ithyomo ingĩ. We tyo ũtanaa kũmanya kana mĩvango nĩyĩkĩtwe nĩ kana Mbivilia ĩla ĩalyũlĩtwe na kĩthyomo kya matukũ aa ya New World Translation of the Holy Scriptures ĩkwatĩkane kwa ithyomo mbingĩ ũndũ vatonyeka? Mbivilia ĩsu yuyu nĩalyũlĩtwe yĩ nima kana yĩ nusu na ithyomo mbee wa 150, na kwoou andũ aingĩ ĩũlũ wa nthĩ ũmũnthĩ no mamĩkwate. Nũndũ ĩtũmĩĩte kĩthyomo kĩkũeleeka nesa, mũndũ aimĩsoma no ew’e Ndeto ya Ngai ĩilika nesa ngoonĩ yake. (Sav. 119:97) Ĩndĩ kĩndũ kĩla kĩseo vyũ na Mbivilia ya New World Translation nĩ kana nĩtũngĩĩe ĩsyĩtwa ya Ngai vala yaĩle kwĩthĩwa yĩandĩkĩtwe Maandĩkonĩ.

7, 8. (a) Nĩkĩ Ayuti aingĩ ala mekalaa myakanĩ ya 200 Klĩsto ate mũsyae mataĩ matonya kũelewa Maandĩko ma Kĩevelania? (b) Nĩ ĩvuku yĩva yĩtawa Septuagint?

⁷ Silikalĩ ĩngĩ yoosa ũtongoi kĩsionĩ kĩna nĩtonya kũtuma kĩthyomo kĩla kĩnatũmĩawa kĩeka kũtũmĩwa na kĩngĩ kĩsĩkĩe nĩ andũ aingĩ kĩyosa mwanya wakyo. Ngai eekie ata aĩkĩĩthye kana o na moalyũku asu meethĩwa andũ nĩmaendeea kũkwata Ndeto yake na kĩthyomo mekũelewa? Ve ngelekany’o ĩtonya kũtũtetheesya kũkwata ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu. Mavuku ma mbee 39 ma Mbivilia maandĩkiwe nĩ Aisilaeli, kana Ayuti. Asu nĩmo maĩ ma mbee ‘kũnengwa motũmani ma Ngai.’ (Alo. 3:1, 2, The Holy Bible in Current Kikamba Language) Ĩndĩ kũvika myakanĩ ya 200 Klĩsto ate mũsyae, Ayuti aingĩ mayaeleawa Kĩevelania. Nĩkĩ? Nũndũ ĩvindanĩ yĩu Ũsumbĩ wa Ũkiliki ũtongoew’e nĩ Alexander Ũla Mũnene nĩwavalũkĩtye nthĩ mbingĩ na ũkaisumbĩka. (Nda. 8:5-7, 20, 21) Na kwoou kĩthyomo kya Kĩkiliki nĩkyanyaĩĩkie nthĩ ila syasumbĩkiwe nĩ Ũkiliki na andũ aingĩ mambĩĩa kũkĩtũmĩa. O na Ayuti ala maĩ isionĩ isu nĩmakĩtũngie ta kyo kĩthyomo kyoo. O ũndũ myaka yavĩtie now’o Ayuti aingĩ meethĩiwe matatonya kũelewa nesa Maandĩko ma Kĩevelania nũndũ kĩthyomo kĩu kyaendeee kũla. Mesie kũunwa nĩ kyaũ?

⁸ Myakanĩ ĩsu ya 200 na kĩndũ Klĩsto ate mũsyae ĩivika katĩ, mavuku atano ma mbee ma Mbivilia ala maandĩkĩtwe na Kĩevelania nĩmaalyũlilwe na Kĩkiliki. Mavuku ala angĩ ma Maandĩko ma Kĩevelania maminie kũalyũlwa myakanĩ ya 100 na kĩndũ Klĩsto ate mũsyae. Maandĩko asu maalyũlilwe na Kĩkiliki na makwatanw’a nĩmo mesie kwĩtwa Septuagint. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvuku ya mbee yĩ na Maandĩko onthe ma Kĩevelania me maalyũle.

9. (a) Yĩla ĩvuku yesie kwĩtwa Septuagint na ilungu ila sya Maandĩko syaalyũlilwe tene syatetheeisye ata ala masomaa Ndeto ya Ngai? (b) Nĩ kĩlungu kĩva kya Maandĩko ma Kĩevelania wĩw’aa wendete mũno?

⁹ Ĩvuku ya Septuagint nĩyatetheeisye Ayuti aingĩ vamwe na ala angĩ matũmĩaa kĩthyomo kya Kĩkiliki mesomee nesa Maandĩko ma Kĩevelania. Kwasũanĩa ũndũ meew’aa masomewa kana masoma Ndeto ya Ngai na kĩthyomo kĩla yu kyaĩ kĩnatw’ĩka kyoo! Ĩtina wa ĩvinda, ilungu imwe sya Mbivilia nĩsyesie kũalyũlwa na ithyomo ingĩ syeesĩkĩe nĩ andũ aingĩ ta kĩthyomo kya Kĩlatinĩ, kya Asilia, na kya andũ meetawa Goths. Andũ maĩ matonya kũsoma mũno Maandĩko Matheu na kĩthyomo mekũelewa, na nũndũ wa ũu aingĩ nĩmendeeiw’e nĩ ilungu imwe o tondũ twĩkaa ũmũnthĩ. (Soma Savuli 119:162-165.) Vate nzika, Ndeto ya Ngai nĩyĩkalĩte ĩteũthingithĩka o na ĩla kweethĩwa ũalyũku wa kĩthyomo.

10. Nĩkĩ andũ aingĩ mataĩ makwata Mbivilia ĩvindanĩ ya John Wycliffe?

¹⁰ Ve mavinda amwe andũ me ũkũmũ mũnene matatie kũsiĩĩa andũ ala moonekaa mate asomu maikakwate Mbivilia. Ĩndĩ ve andũ aĩkĩĩku meekĩie kĩthito nĩ kana Mbivilia ĩvikĩe andũ onthe. Ũmwe wa andũ asu aĩ John Wycliffe, ũla wekalaa England vakuvĩ  myaka 600 mĩvĩtu. Aĩ na mũĩkĩĩo mũlũmu kana kĩla mũndũ nĩwaĩle kwĩthĩwa na Ndeto ya Ngai nĩ kana ĩmũtethye. Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩu watwĩe, vakuvĩ andũ onthe ma England ala moonekaa mate asomu mayaĩ na Mbivilia. Nĩkĩ vailyĩ ũu? Kĩtumi kĩmwe nĩ kana andũ aingĩ mayaĩ mathooekya Mbivilia nũndũ kovi sya Mbivilia ĩvinda yĩu syaumĩĩaw’a na kw’oko, na kwoou kumya kovi ĩmwe kwaĩ ngalama nene mũno. Na eka ũu, andũ aingĩ mayeesĩ kũsoma. Ĩndĩ o na kau nĩmaendaa kanisanĩ makethukĩĩsya Mbivilia ĩisomwa, no laisi ũkethĩa mayakwatasya kĩla kĩũsomwa. Nĩkĩ? Nũndũ Mbivilia ĩla yatũmĩawa nĩ Ĩkanisa yaandĩkĩtwe na Kĩlatinĩ (Mbivilia ĩsu yeetawa Vulgate). Ĩndĩ myakanĩ ĩsu kĩthyomo kya Kĩlatinĩ kĩyeesĩkĩe nĩ andũ aingĩ ala moonekaa mate asomu. Kwoou nũndũ wa thĩna ũsu waĩ vo, andũ mesaa kũtetheka nĩ Mbivilia ata?—Nth. 2:1-5.

11. Ĩla Mbivilia yeetawa Wycliffe Bible yatethisye ata?

¹¹ Mwakanĩ wa 1382, Mbivilia ya Kĩsũngũ ĩla yesie kwĩtwa Wycliffe Bible nĩyaumĩthiw’e. O na vatavĩtĩte ĩvinda ĩasa, aatĩĩi ma Wycliffe meetawa Lollards nĩmamyendie. Ĩvinda yĩu aatĩĩi asu ma Wycliffe nĩmendie andũ ma kĩlasi kya nthĩ makwate mwanya wa kũsoma Ndeto ya Ngai na ĩilika ngoonĩ syoo. Kwoou maendaa na maaũ ũtũi ũmwe kũthi ũla ũngĩ nthĩ ya England maitavany’a. Mavinda maingĩ aatĩĩi asu ma Wycliffe masomeaa andũ ilungu Mbivilianĩ ĩsu na maimatiĩa ilungu imwe syaumĩĩw’e na kw’oko mesomee. Kĩthito kĩu kyoo kyavĩndũie maũndũ vyũ nũndũ nĩkyatumie andũ mambĩĩa kwendeew’a ĩngĩ nĩ Ndeto ya Ngai.

12. Atongoi ma ndĩni moosie ĩtambya yĩva nũndũ wa Wycliffe na kĩthito kyake?

¹² Atongoi ma ndĩni meekie ata moona ũu? Mamenanĩisye Wycliffe na Mbivilia yake, vamwe na aatĩĩi make. O na nĩmambĩĩe kũthĩny’a aatĩĩi ma Wycliffe na mamantha kovi syonthe sya Wycliffe Bible ila maĩ makwata na masyananga vyũ. O na Wycliffe akw’a mayaamũeka. Mamũtangaasie ta nthũ ya Ĩkanisa. Nĩtwĩsĩ vayaĩ vatonyeka kwosea mũndũ mũkw’ũ ĩtambya. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, atongoi ma ndĩni nĩmavangĩthisye andũ menza mavĩndĩ ma Wycliffe kavulĩnĩ, mamavĩvya, na ũ mũu wekw’a ũsĩnĩ wĩtawa Swift. O na kũtw’ĩka Ĩkanisa nĩyatethisye maũndũ asu onthe, yĩyaĩ yĩtonya kũsiĩĩa Ndeto ya Ngai ndĩkavikĩe andũ ala mendaa kũmĩsoma na kũmĩelewa. Myakanĩ ĩla yaatĩĩe, andũ aingĩ Europe na kũndũ kũngĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmaambĩĩe kũalyũla Mbivilia na kũmĩnyaĩĩkya nĩ kana ĩvikĩe andũ aingĩ.

13. Nĩ kyaũ twĩsĩ nesa vyũ, na kĩlũlũmĩlasya mũĩkĩĩo witũ ata?

¹³ Aklĩsto ũmũnthĩ mayaĩle kũsũanĩa kana Ngai nĩwaveveee wĩa wa kũalyũla Septuagint, Wycliffe Bible, na King James Version, kana o Mbivilia ĩngĩ yĩthĩwa yaalyũlwa. Ĩndĩ twasisya nesa maũndũ asu makonetye kũalyũlwa kwa Mbivilia isu na ingĩ mbingĩ syaumĩthiw’e, nĩtwonaa kana ũndũ ũũ nĩ wa w’o: Ndeto ya Yeova ndyaathingithĩka o tondũ wathanie. Ũndũ ũsu tyo wĩkĩaa mũĩkĩĩo waku vinya na ũkaũtetheesya kwona nesa vyũ kana mawatho onthe ma Yeova makeanĩa?—Yos. 23:14.

14. Ndeto ya Ngai ĩtũtetheeasya ata tũmwende mũnango?

¹⁴ Nĩtwoona kana kwĩmanyĩsya ũndũ Mbivilia yĩkalĩte myaka ĩsu yonthe ĩteũthingithĩka nĩkũlũlũmĩlasya mũĩkĩĩo witũ. Ĩndĩ o vamwe na ũu, nĩkũtũtetheeasya kũmwenda Yeova mũnango. * Na nengĩ we wĩona nĩkĩ Ngai watũnengie Ndeto yake? Na wĩona nĩkĩ watũĩkĩĩthisye kana ĩkekala tene na tene? Kĩtumi nũndũ nũtwendete na endaa kũtũmanyĩsya ũndũ tũtonya kwaĩla. (Soma Isaia 48:17, 18.) Kwoou o na tũte kũtavw’a, nĩtwĩsĩ kana nũseo kũmwenda Yeova o ũndũ ũtwendete na kũkwata mĩao yake.—1 Yoa. 4:19; 5:3.

15. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁵ Nũndũ nĩtwendete Ndeto ya Ngai mũno, twaĩle kũtata ũndũ tũtonya tũtetheke nĩyo. Ĩndĩ tũtonya kwĩka ata tũtetheke vyũ ĩla tũũsoma Mbivilia? Tũtonya kũtetheesya ata ala tũũkomana namo ũtavany’a mone ũndũ Mbivilia ne ya vata? Ala mamanyĩasya kĩkundinĩ maĩle kwĩka ata nĩ kana maĩkĩĩthye kyonthe kĩla meũmanyĩsya kyumĩte Maandĩkonĩ? Twĩsũngĩa makũlyo asu ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe.