1. Nĩkĩ tũtaseng’aa twoona andũ aingĩ mate kũĩkĩĩanĩa?

 ANDŨ nthĩnĩ wa nthĩ ĩno ya Satani mayĩsĩ matonya kũĩkĩĩa ũũ. Matindĩaa kũtũlwa ngoo nĩ mwĩkalĩle wa akũni ma viasala na wa atongoi ma ndĩni na ma siasa. O na ĩngĩ, mew’aa ve vinya kũĩkĩĩa anyanya, atũi, o na andũ moo ma mũsyĩ. Kĩu kĩyaĩle kũtũsengy’a. Na kĩtumi nũndũ Mbivilia yathanie ũũ: “Mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo . . . , andũ makeethĩwa . . . mate aĩkĩĩku, . . . asukani, [na] avũnyanĩi.” Kwa ndeto ingĩ, yathanie andũ makeethĩwa na mwĩkalĩle ũilye wa ngai ya nthĩ ĩno, Satani, ũla ũtesa kwĩkwatw’a o na vanini.—2 Tim. 3:1-4; 2 Ako. 4:4.

2. (a) Naaũ tũtonya kũĩkĩĩa vyũ? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũsaanĩsya amwe?

² Ĩndĩ nũndũ twĩ Aklĩsto, nĩtwĩsĩ kana no tũmũĩkĩĩe Yeova vyũ. (Yel. 17:7, 8) Tũi na nzika kana nũtwendete na kana ndesa ‘kũtũtia,’ nũndũ twĩ anyanyae. (Sav. 9:10) O na ĩngĩ, no tũmũĩkĩĩe Klĩsto Yesũ nũndũ nĩwanenganie thayũ wake kwondũ witũ. (1 Vet. 3:18) Na nĩtwĩyoneete ithyĩ ene kana Mbivilia nĩtũtongoeasya nesa vyũ. (2 Tim. 3:16, 17) Tũi na nzika kana no tũmũĩkĩĩe Yeova na Yesũ, na no tũĩkĩĩe Mbivilia. Ĩndĩ amwe no masaanĩw’e ethĩwa mavinda onthe no maĩkĩĩe ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo kĩkundinĩ. Na ethĩwa no tũmaĩkĩĩe, nĩkĩ twaĩlĩte kwĩka ũu?

3. Nĩ kĩanda kĩva kya mwanya twĩ nakyo? (Maliko 10:29, 30)

³ Yeova nũtũnyuvĩte twĩthĩwe mũsyĩnĩ wa athaithi make ala me nthĩ yonthe. Kĩu nĩ kĩanda kya mwanya mũno kĩtumaa tũkwata moathimo maingĩ! (Soma Maliko 10:29, 30.) Kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ, twĩ na ana-a-asa na eĩtu-a-asa mamwendete Yeova o taitũ, na matataa ũndũ matonya maatĩĩe myolooto yake. O na ethĩwa nĩndĩ twakomana namo ya mbee, twĩthĩawa  tũmendete, o na kau tũneenaa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o, tũatĩĩaa syĩthĩo syĩ kĩvathũkany’o, na twĩkĩaa ngũa syĩ kĩvathũkany’o na syoo. Na kĩla twendete mũno nĩ kũmũtaĩa Ĩthe witũ wa ĩtunĩ na kũmũthaitha twĩ vamwe namo.—Sav. 133:1.

4. Nĩkĩ twĩ na vata wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ?

⁴ Yĩĩ nĩyo ĩvinda yĩla twaĩle kwĩkala twĩ na ngwatanĩo ndũmu na ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ kwĩ ĩvinda yĩngĩ o na yĩva. Mavinda amwe, nĩmatũtetheeasya kũkua mĩio mĩito. (Alo. 15:1; Aka. 6:2) O na ĩngĩ, nĩmatũthangaasya tũendeee kũmũthũkũma Yeova na tũyĩkala twĩ alũmu kĩ-veva. (1 Ath. 5:11; Aevl. 10:23-25) Kwasũanĩa ũndũ twĩthĩwa twĩw’aa ta keka tũikwataa ũsũvĩo kĩkundinĩ. Ũsũvĩo ũsu ũtũtetheeasya kwĩthĩwa twĩ alũmu yĩla tũkũkita amaitha maitũ, ala nĩ Satani na nthĩ ĩno yake nthũku. O mĩtũkĩ, Satani na ala ũtongoesye nĩmeũvithũkĩa athũkũmi ma Ngai. Kwavindĩĩsya ũndũ tũkethĩwa na ũtanu wĩana ĩvindanĩ yĩu twoona ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ maitũtw’ĩĩka!

5. Nĩkĩ amwe matonya kwĩw’a ve vinya kũĩkĩĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo?

⁵ Ĩndĩ amwe mew’aa ve vinya kũĩkĩĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa moo. Noĩthwa mew’aa ũu nũndũ nĩmatavisye mũthaithi mũna ũndũ wa kĩmbithĩ nake atavya angĩ, kana aema kwĩanĩsya ũndũ mũna wamathĩte. Kana noĩthwa ve mũndũ kĩkundinĩ wawetie kana eeka ũndũ wamaũmĩsya mũno. Maũndũ ta asu no matume twĩw’a ve vinya kũĩkĩĩa ala angĩ. Kwoou nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmaĩkĩĩae?

6. Kwenda ana-a-asa maitũ kũtonya kũtũtetheesya ata tũmaĩkĩĩe? (1 Akolintho 13:4-8)

⁶ Nĩ kana ũĩkĩĩe angĩ, no nginya wĩthĩwe ũmendete. Ĩandĩko ya Akolintho wa Mbee  kĩlungu kya 13 nĩyĩeleetye maũndũ me kĩvathũkany’o ĩũlũ wa wendo ala matonya kũtũtetheesya tũĩkĩĩe angĩ kana twambĩĩe kũmaĩkĩĩa ĩngĩ. (Soma 1 Akolintho 13:4-8.) Kwa ngelekany’o, mũsoa wa 4 waĩtye kana “wendo nĩweteelaa na nĩwĩkaa ũseo.” Yeova nũtũmĩĩasya o na yĩla twamũvĩtĩsya. Kwoou no nginya o naitũ tũmomĩĩasye ana-a-asa maitũ yĩla maweta kana meeka maũndũ meũtũthatya kana meũtũũmĩsya. Naw’o mũsoa wa 5 wongelete kwasya: “[Wendo] ndũthataa mĩtũkĩ. Ndũtalaa mavĩtyo.” Tũyaĩle ‘kũtala mavĩtyo’ ma ana-a-asa maitũ, na ũu nĩ kwasya, tũyaĩle kwĩkala tũlilikene maũndũ ala meekie matũũmĩsya twĩ na kĩeleelo kya kwĩsa kũmalilikany’a ĩvinda yũkĩte. Ĩandĩko ya Mũtavan’ya 7:9 yĩtwĩĩte ũũ: “Ndũkethĩwe wĩ mĩtũkĩ kũthata vevanĩ waku.” Kwoou nũseo ta kĩ tũatĩĩae ndeto ii syĩ Aeveso 4:26: “Mũikaeke syũa yĩthũe o mũthatĩte”!

7. Myolooto ĩla yĩ Mathayo 7:1-5 yĩtũtetheesya ata tũĩkĩĩae ana-a-asa?

⁷ Ũndũ ũngĩ ũtonya kũtũtetheesya tũĩkĩĩae ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ nĩ kũmonaa ũndũ Yeova ũmonaa. Ngai nũmendete na ndatalaa naĩ syoo. O naitũ tũyaĩle kwĩka ũu. (Sav. 130:3) Vandũ va kũtindaa tũsyaĩtye mawonzu moo, nũseo tũtatae kwona nguma syoo nzeo na tũivindĩĩasya maũndũ maseo ala matonya kwĩka. (Soma Mathayo 7:1-5.) Tũivangaa ngoonĩ kana matũvĩtĩsye na ngũlũ, nũndũ wendo “nũĩkĩĩaa maũndũ onthe.” (1 Ako. 13:7) Ĩndĩ ũu ti kwonany’a kana Yeova endaa tũĩkĩĩe ala angĩ oou kĩtumbo. Vandũ va ũu, endaa tũmaĩkĩĩe nũndũ nĩmonanĩtye kana mo nĩ ma kwĩkwatw’a. *

8. Ũtonya kwĩka ata wambĩĩe kũĩkĩĩa ana-a-asa maku?

⁸ O ũndũ ũtesa kũlasimĩthw’a ũnenge mũndũ ndaĩa, now’o ũtesa kũlasimĩthw’a ũmũĩkĩĩe. No nginya ĩvinda yĩvĩte ũyĩsa kũtw’ĩka nĩwamũĩkĩĩa. Kwoou ũtonya kwĩka ata wambĩĩe kũĩkĩĩa ana-a-asa maku? Ĩkĩa kĩthito ũmamanye nesa. Eaa ngewa namo mwĩ maũmbanonĩ ma kĩkundi. Ĩkaa mĩvango mũtavany’e ĩmwe. Momĩĩasye na ũimanengae mwanya wa kwonany’a kana mo nĩ ma kwĩkwatw’a. Mbeenĩ, nũtonya kũnyuva maũndũ ala ũũtavya mũndũ ũngĩ ĩũlũ waku nũndũ no ĩndĩ mũendeee kũmanyana. Ĩndĩ o ũndũ ndũũ yenyu ĩendeee kũkamĩĩa, now’o ũkew’aa wĩ mwĩanĩe mũnango kũmũtavya maũndũ maingangĩ ĩũlũ waku. (Luka 16:10) Ĩndĩ ũtonya kwĩka ata ethĩwa mwana-a-asa ũmũĩkĩĩe nĩwaũtũla ngoo? Ndũkasembee kũmwĩkĩsya moko. Vandũ va ũu, eka ĩvinda yĩvĩte. Na ndũkaeke meko ma amwe matume ũeka kũĩkĩĩa ana-a-asa ala angĩ onthe. Kwa ekai tũneenee ngelekany’o twatiĩwe nĩ athũkũmi aĩkĩĩku ma Yeova meana ũna, ala matũlilwe ngoo nĩ andũ amwe ĩndĩ maendeea kũĩkĩĩa angĩ.

9. (a) Aana aendeeie ata kũĩkĩĩa mũvango wa Yeova wa ũthaithi, o na kau amwe matongoesye nĩmeekaa naĩ? (b) Ngelekany’o ya Aana yĩũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa kũĩkĩĩaa mũvango wa Yeova wa ũthaithi? (Sisya visa.)

⁹ We nĩwĩthĩwa watũlilwe ngoo nĩ mwĩkalĩle wa mwana-a-asa wĩ na kĩanda ũseũvyonĩ? Ethĩwa ũu nĩw’o vailye, no ũtetheke wavindĩĩsya ngelekany’o ya Aana. Ĩvindanĩ yake, Mũthembi Mũnene Eli nĩwe watongoesye ũthaithi wa Yeova mbaĩnĩ ya Isilaeli. Ĩndĩ mũsyĩ wake ndwaĩ ngelekany’o nzeo. Anae maĩ athembi na nĩmakothaa kwĩlikya mwĩkalĩlenĩ mũvuku na wĩ nthoni. Ĩndĩ ĩthe woo amakanasya aimavuva. Yeova ndaaũngamya Eli aeke  kũtw’ĩka mũthembi mũnene vau kwa vau. O na vailye ũu, Aana ndaaleana na mũvango wa Ngai wa ũthaithi kwa kũema kũthaithĩa ĩeemanĩ ya kũmbanĩa, aĩ nĩkwĩthĩwa Eli nĩwe waĩ mũthembi mũnene. Ĩvinda yĩngĩ, Eli nĩwoonie Aana aivoya e na woo mwingĩ ngoonĩ na avanga kana nĩ mũmile. Ambĩĩie kumany’a mũndũ mũka ũsu waĩ mũitavĩe ngoonĩ, o na atamanyĩte ũw’o wa maũndũ. (1 Sam. 1:12-16) Ĩndĩ o na vailye ũu, Aana nĩweevĩtie kana ethĩwa akakwata kana ka kavĩsĩ, akakanengane kathũkũmae ĩeemanĩ ya kũmbanĩa, vala kesaa kwĩthĩwa ke ungu wa ũsũvĩo wa Eli. (1 Sam. 1:11) W’o mwĩkalĩle wa ana ma Eli nĩwaaĩlĩte kũlũngwa? Ĩĩ, na Yeova nĩwoosie ĩtambya ĩvindanĩ yĩla yaaĩlĩte. (1 Sam. 4:17) O na ĩngĩ, Yeova nĩwamũathimie Aana na kana ka kavĩsĩ keetawa Samueli.—1 Sam. 1:17-20.

10. Nĩ kwa nzĩa yĩva Mũsumbĩ Ndaviti waendeeie kũĩkĩĩa andũ angĩ, o na kau nĩwavũnyanĩiwe nĩ amwe?

¹⁰ We waavũnyanĩwa nĩ mũndũ mwĩ ndũũ mũno? Ethĩwa nĩvaendie ũu, kwavindĩĩsya ngelekany’o ya Mũsumbĩ Ndaviti. Ũmwe wa anyanyae aĩ mũndũũme weetawa Aithoveli. Ĩndĩ yĩla mwana wa Ndaviti weetawa Avisalomu watatie kũvena ĩthe ũsumbĩ, Aithoveli nĩwamũkwatie mbau ũleinĩ ũsu. Ũsu waĩ ũkũno mũnene mũno kwa Ndaviti kwasya mwanae na mũndũ wamwonaa ta mũnyanyae! Ĩndĩ Ndaviti ndaaeka kĩu kĩtume aeka kũĩkĩĩa angĩ. Nĩwaendeeie kũĩkĩĩa mũnyanya ũngĩ mũĩkĩĩku weetawa Usiai, ũla ũtaakwata mbau ũlei ũsu. Ndaviti aĩ na itumi nzeo sya kũmũĩkĩĩa Usiai. Twĩasya ũu nũndũ Usiai nĩwoonanisye kana aĩ mũnyanya mũseo, o na nĩwalikilye thayũ wake mũisyonĩ nĩ kana amũtetheesye.—2 Sam. 17:1-16.

11. Mũthũkũmi ũmwe wa Navali oonanisye ata kana nĩwaĩkĩĩe Avikaili?

¹¹ O na ĩngĩ, kwavindĩĩsya ngelekany’o ya mũthũkũmi ũmwe wa Navali. Ve ĩvinda Ndaviti na aũme make masũvĩie athũkũmi ma Mũisilaeli ũmwe mũthwii weetawa Navali. Ĩtina wa ĩvinda, Ndaviti nĩwakũlilye mũndũũme ũsu anenge aũme make lĩu o ũla waĩ akwata. Yĩla Navali waleanile na kĩu wamũkũlĩtye, nĩwathatie mũno na atw’a kũaa aũme onthe ma nyũmba ya Navali. Ĩndĩ mũthũkũmi ũmwe nĩwatavisye mũka wa Navali weetawa Avikaili kĩla kyaendeee. Nũndũ atalawa ta ũmwe wa  mũsyĩ ũsu, nĩweesĩ kana no Avikaili waĩ atonya kũvonokya thayũ wake. Na kwoou vandũ va kũsemba akevithe, nĩwaĩkĩĩie kana Avikaili nũkũlũnga maũndũ. Aĩ na mũĩkĩĩo ũsu nũndũ Avikaili eesĩkĩe ta mũndũ mũka mũĩ. Na kĩla kyeekĩkie ĩtina wa vau kyoonanisye kana aĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmũĩkĩĩa. Avikaili nĩwoosie vinya na athi kũmwĩsũva Ndaviti ndakeke kĩla wavangĩte kwĩka. (1 Sam. 25:2-35) Nĩwaĩkĩĩe kana Ndaviti ndesa kwĩka ũndũ wa ũtumanu.

12. Yesũ oonanisye ata kana nĩwaĩkĩĩe amanyĩw’a make, o na kau nĩmavĩtasya?

¹² Yesũ nĩwaĩkĩĩe amanyĩw’a make o na kau nĩmavĩtasya. (Yoa. 15:15, 16) Kwa ngelekany’o, yĩla Yakovo na Yoana mamũkũlilye amanenge ianda sya mwanya Ũsumbĩnĩ, ndaambĩĩa kwona ta meũmũthũkũma Yeova me na kĩeleelo kĩthũku kana akamavena kĩanda kya kwĩthĩwa me atũmwa. (Mko. 10:35-40) Mũthya, amanyĩw’a make onthe nĩmasembie mamũtia ũtukũ ũla wakwatiwe. (Mt. 26:56) Ĩndĩ we ndaaeka kũmaĩkĩĩa. O na kau nĩweesĩ kana mo nĩ ene naĩ, “nĩwamendie nginya mũthya.” (Yoa. 13:1) Ĩtina wa kũthayũũkw’a, nĩwanengie atũmwa make aĩkĩĩku 11 kĩanda kĩito kya kũtongoesya wĩanĩ wa kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a na kũsũvĩa malondu make ma vata. (Mt. 28:19, 20; Yoa. 21:15-17) Na aũme asu mayaamũsonokya. Mekalile me aĩkĩĩku nginya mũthya. Vate nzika, Aana, Ndaviti, ũla mũthũkũmi wa Navali, Avikaili, na Yesũ nĩmatũtiĩe ngelekany’o nzeo ya kũĩkĩĩaa ala angĩ, o na kau me na naĩ.

13. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma tũemwa nĩ kũĩkĩĩa angĩ?

¹³ We waatavya mwana-a-asa ũndũ waku wa kĩmbithĩ na ũyĩsa kwĩthĩa kana nũvuanisye ũndũ ũsu? Kĩu no kĩkũũmĩsye mũno. Ve ĩvinda mwĩĩtu-a-asa ũmwe watavisye mũtumĩa mũna ũndũ wa kĩmbithĩ. Mũthenya ũla waatĩĩe, mũka wa mũtumĩa ũsu nĩwakũnĩie mwĩĩtu-a-asa ũsu simũ amwĩkĩe vinya, kwonany’a kana nĩweesĩ kyonthe kĩla mũtumĩa ũsu watavĩtw’e kĩmbithĩnĩ. Ĩtina wa ũndũ ũsu, mwĩĩtu-a-asa ũsu eew’aa ve vinya mũno kũĩkĩĩa mũtumĩa ũsu ĩngĩ. Ĩndĩ ndaatũlĩka ngoo akaema kũmantha ũtethyo vangĩ. Nĩwaneenie na mũtumĩa ũngĩ ĩũlũ wa ũndũ ũsu, nake amũtetheesya ambĩĩa kũĩkĩĩa atumĩa ĩngĩ.

14. Nĩ kyaũ kyatetheeisye mwana-a-asa ũmwe ambĩĩa kũĩkĩĩa ana-a-asa make ĩngĩ?

¹⁴ Mwana-a-asa ũmwe nĩwathatĩe atumĩa elĩ kwa ĩvinda yĩasa, na eew’aa atesa kũmaĩkĩĩa. Ĩndĩ nĩwambĩĩie kũsũanĩa ĩũlũ wa kĩndũ kyawetiwe nĩ mwana-a-asa ũmwe ũmũnengete ndaĩa mũno. Awetie ndeto mbũthũ ĩndĩ syĩ vinya mũno, asya atĩĩ: “Satani nĩwe mũmaitha, ti ana-a-asa maitũ.” Mwana-a-asa ũsu nĩwavindĩĩisye ndeto isu mũno na amũvoya Yeova amũtetheesye, na ĩtina nĩwamanthie mũuo na atumĩa asu elĩ.

15. Nĩkĩ tũtonya kũkua ĩvinda tũyĩsa kũtw’ĩka nĩtwambĩĩa kũĩkĩĩa angĩ? Nengane ngelekany’o.

¹⁵ We waasya kĩanda kĩna kĩkundinĩ? Kĩu nĩkĩũmĩasya mũno. Mwĩĩtu-a-asa wĩtawa Grete na inyia wake nĩmaendeeie kwĩkala me aĩkĩĩku yĩla Germany, ĩtongoew’e nĩ kyama kya Nazi, yakũnĩte wĩa witũ maluvuku myakanĩ ya 1930. Grete nĩwatanĩaa kwĩanĩsya kĩanda kyake kya kumĩĩsya kovi sya ĩkaseti ya Mũsyaĩĩsya kwondũ wa athaithi ala angĩ. Ĩndĩ yĩla ana-a-asa mamanyie kana ĩthe wake nĩwavĩngaa ũw’o, nĩmoosie kĩanda kĩu kyake nũndũ makĩaa mayona ĩthe ta ũtonya kũnenga avĩnganĩsya moo ũvoo ũkonetye kĩkundi. Ĩndĩ mathĩna make mayaathelela vau. Ĩvinda yonthe ya Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, ana-a-asa mayanengae Grete na inyia wake makaseti. Na kũthũkya ũvoo, makomana namo nzĩanĩ mayamaneenasya.  Kĩu kyamaũmĩasya mũno! Nũndũ wa ũu, Grete nĩwakuie ĩvinda yĩasa ayĩsa kũtw’ĩka nĩwamaekea na nĩwambĩĩa kũmaĩkĩĩa ĩngĩ. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda nĩwamanyie kana Yeova ndalea kwĩthĩwa amaekeete, na kana o nake nĩwaaĩlĩte kwĩka oou. *

16. Nĩkĩ twaĩlĩte kwĩkĩa kĩthito twĩmanyĩsye kũĩkĩĩaa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ?

¹⁶ Ethĩwa nĩwakwatiwe nĩ ũndũ wa kũtũla ngoo ta ũsu, ĩkĩa kĩthito wambĩĩe kũĩkĩĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maku ĩngĩ. Kwĩka ũu no kũkue ĩvinda, ĩndĩ kĩthito kyaku ti kya mana. Kwa ngelekany’o, ethĩwa ve lĩu mũna waakũthũa, ndũlea kwĩthĩwa ũnyuvaa kĩla ũũya wĩ metho. Ĩndĩ kũthũwa nĩ lĩu ũmwe kũyĩsa kũtuma tũeka vyũ kũya. O ta ũu, tũyaĩlĩte kũeka kũĩkĩĩa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ onthe, ala twĩsĩ methĩawa me na naĩ, aĩ nĩkwĩthĩwa nĩtwĩkĩtwe ũndũ nĩ mwana-a-asa ũmwe. Yĩla twatata twambĩĩe kũĩkĩĩa ana-a-asa maitũ ĩngĩ, tũkekalaa twĩ atanu, na kĩu kĩkatũtetheeasya twone ũndũ ithyĩ ene tũtonya kũtetheesya ala angĩ kĩkundinĩ maĩkĩĩanĩae.

17. Nĩkĩ kũĩkĩĩa angĩ nĩ kwa vata, na twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

¹⁷ Ti laisi kwona andũ maĩkĩĩanĩe nthĩ ĩno ya Satani, ĩndĩ nũndũ nĩtũmendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ nthĩ yonthe, nĩtũmaĩkĩĩaa. Kwĩthĩwa tũmaĩkĩĩe kũtumaa twĩkala twĩ atanu na twĩ ngwatanĩo oyu, na kũkatuma tũsũvĩĩka ĩvinda yũkĩte yĩla tũkakomana na maũndũ momũ. Kwoou waĩlĩte kwĩka ata ethĩwa mũndũ mũna nĩwaũtũlile ngoo na waeka kũmũĩkĩĩa? Tata wone maũndũ ũndũ Yeova ũmonaa, ũatĩĩe myolooto ya Mbivilia, wĩkĩe kĩthito wende ana-a-asa maku mũno, na ũiatĩĩa ngelekany’o ila syĩ Mbivilianĩ. No tũeke kwĩw’a tũũmĩĩtw’e mũno na no twambĩĩe kũĩkĩĩa ana-a-asa maitũ ĩngĩ. Tweeka ũu, tũkatanĩaa ũathimo wa kwĩthĩwa na anyanya matatalĩka ala ‘malũmanasya mũno kwĩ mwana-a-inyia.’ (Nth. 18:24) Ĩndĩ kũĩkĩĩa ala angĩ kũitoetye. Nĩmaĩlĩte kũmanya kana o naitũ no matũĩkĩĩe. Ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe nĩtũũneenea ũndũ tũtonya kwony’a ana-a-asa maitũ kana twĩ ma kwĩkwatw’a.