1. Ala tũthũkũmaa namo kana tũsomaa namo matonya kũtũkũlya ĩũlũ wa kyaũ?

 WE WĨWʼAA ata yĩla mũndũ ũthũkũmaa nake kana ũsomaa nake waũkũlya maũndũ makonetye mũĩkĩĩo waku? Nũlikawa nĩ wia? Aingĩ maitũ nĩtwĩwʼaa ũu. Ĩndĩ ĩkũlyo ta yĩu no yĩtume tũmanya kĩla ũkũsũanĩa kana maũndũ ala ũĩkĩĩaa, na kĩu kĩitũnenga mwanya wa kũmũtavya ũvoo mũseo. Ĩndĩ mavinda amwe, mũndũ no akũlye ĩkũlyo nũndũ ndekwĩtĩkĩlana naitũ kana eenda tũkananĩe. Kĩu kĩyaĩle kũtũsengyʼa. Twĩasya ũu nũndũ aingĩ matavĩtwʼe maũndũ mate ma wʼo ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ. (Meko 28:22) Eka ũu, twĩkalĩte “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo,” ĩla yusĩe andũ “mate na wĩwʼano” na “ai.”—2 Tim. 3:​1, 3.

2. Nĩkĩ twendeeawʼa nĩ mũndũ mũuu?

² No wĩkũlye-ĩ, ‘Ndonya ata kwĩtũnganga na kwĩthĩwa nĩ mũvoo yĩla mũndũ wenda tũkananĩe ĩũlũ wa mũĩkĩĩo wakwa?’ Nĩ kyaũ kĩtonya kũũtetheesya? No kwĩthĩwa wĩ mũuu. Mũndũ mũuu ndathataa na mĩtũkĩ na nĩwĩsiĩĩaa yĩla wathokowa kana watuanĩwa nĩ nthĩ. (Nth. 16:32) Ĩndĩ no wĩwʼe kĩu ta kĩtatonyeka. Kwoou ũtonya kwĩka ata wĩthĩwe wĩ mũuu? Ũtonya ata kũsũngĩa ũuĩtye yĩla mũndũ wenda mũkananĩe ĩũlũ wa kĩla ũĩkĩĩaa? Na ethĩwa wĩ mũsyai, ũtonya ata kũtetheesya syana syaku imanye ũndũ itonya kũtetea mũĩkĩĩo wasyo iuĩtye? Ekai twone.

3. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana mũndũ mũuu ethĩawa na vinya, ĩndĩ ti mwonzu? (2 Timotheo 2:​24, 25)

³ Mũndũ mũuu ethĩawa na vinya, ĩndĩ ndethĩawa e mwonzu. No nginya mũndũ ethĩwe na vinya nĩ kana ekale auĩtye yĩla wakomana na ũndũ mũmũ. Ũuu nĩ kĩlungu kĩmwe kya “ũsyao wa veva.” (Aka. 5:​22, 23) Mavinda amwe ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩalyũlĩtwe “ũuu” yatũmĩawa kũelesya mbalasi ya kĩthekanĩ ĩmanyĩĩtwʼe kwĩka kĩla ĩkũtavwʼa. Kwasũanĩa mbalasi ya kĩthekanĩ ĩmanyĩĩtwʼe kwĩkala yĩ nduu. O na kau nĩyĩuĩtye, yĩ o na vinya. Nata naitũ? Tũtonya ata kwĩthĩwa twĩ auu na ĩvindanĩ o yĩu tũyĩthĩwa na vinya? Tũyĩsa kwĩka ũu kwa ũtonyi witũ ene. No nginya tũmũvoye Ngai atũnenge veva wake, na tũimũkũlya atũtetheesye twĩthĩwe na nguma ĩsu ya mwanya. Ve aingĩ mavotete kwĩka ũu. Kwa ngelekanyʼo, ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmavotete kwĩkala mauĩtye yĩla andũ mambĩĩa kũmavĩnga, na kĩu nĩkyumasya ũkũsĩ mũseo kwa ala methĩawa mamasyaĩĩsye. (Soma 2 Timotheo 2:​24, 25.) Kwoou ũtonya ata kũtwʼĩkĩthya ũuu vinya waku?

4. Ngelekanyʼo ya Isaka ĩtonya kũtũmanyĩsya kyaũ ĩũlũ wa ũuu?

⁴ Mbivilia yĩ na ngewa mbingĩ syonanĩtye vata wa kwĩthĩwa twĩ auu. Kwoosa ngelekanyʼo ya Isaka. Ĩvinda yĩla wekalaa kĩsionĩ kya Avilisiti kyeetawa Ngelali, atũi make nĩmambĩĩie kũmwĩwʼĩa kĩwĩu na malinda ithima ila ĩthe wenzĩte. Isaka ndaaũkita namo, vandũ va ũu, athamĩĩisye mũsyĩ wake vaasa na enza ithima ingĩ. (Mwa. 26:​12-18) Ĩndĩ Avilisiti mavangie kĩwʼũ kya ithima isu nzaũ kyaĩ o kyoo. O na vailye ũu, Isaka ekalile auĩtye. (Mwa. 26:​19-25) Nĩ kyaũ kyamũtetheeisye kwĩkala auĩtye o na yĩla angĩ matwʼĩte vyũ kũmũthokoa? Ndalea kwĩthĩwa oonete ngelekanyʼo ya asyai make, na akemanyĩsya kũmantha mũuo ta Avalaamu na kwĩthĩwa na “veva wa wĩnyivyo na ũuu” ta Sala.—1 Vet. 3:​4-6; Mwa. 21:​22-34.

5. Nĩ ngelekanyʼo yĩva ĩkwonanyʼa kana asyai Aklĩsto no mamanyĩsye syana syoo vata wa kwĩkala iũĩtye?

⁵ Inywʼĩ asyai Aklĩsto, mũikethĩwe na nzika kana no mũmanyĩsye syana syenyu vata wa kwĩkala iuĩtye. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya mwanake wĩtawa Maxence wĩ na myaka 17. Nĩwakomanaa na andũ athatu e sukulu na ũtavanyʼa. Ĩndĩ asyai make nĩmamũmanyĩisye o kavola kwĩkala auĩtye. Maĩtye, “Maxence nĩwĩsĩte kũmanya kana yĩla mũndũ wathokowa nĩ laisi akathata kana akethĩwa e mũngʼendu, ĩndĩ no nginya ethĩwe na vinya mwingangĩ nĩ kana esiĩĩe.” Ũndũ wa kũtanĩthya nĩ kana Maxence nũekete ũuu wĩthĩwe vinya wake.

6. Mboya ĩtonya kũtũtetheesya ata twĩthĩwe twĩ auu mũnango?

⁶ Tũtonya kwĩka ata yĩla twathokowa, ta kwa ngelekanyʼo, yĩla mũndũ waneenea naĩ ĩsyĩtwa ya Ngai witũ kana wavũthya Mbivilia? Twaĩlĩte kũmũkũlya Yeova atũnenge veva wake na aitũnenga ũĩ nĩ kana tũsũngĩe tũuĩtye. Nata twesa kwĩthĩa tũineesũngĩa mũndũ mũna tũuĩtye? No tũvoye ĩngĩ ĩũlũ wa ũndũ ũsu na tũisũanĩa ũndũ tũtonya kwĩka nesanga ĩvinda yĩngĩ. Nake Yeova akatũnengae veva wake nĩ kana tũsiĩĩe ũthatu witũ na tũyĩkala tũuĩtye.

7. Kwĩkĩa kĩlĩkonĩ mĩsoa mĩna kũtonya kũtũtetheesya ata kũsiĩĩa ũneeni witũ na meko maitũ? (Nthimo 15:​1, 18)

⁷ Mĩsoa ĩmwe ya Mbivilia no ĩtũtetheesye kũsiĩĩa ũneeni witũ yĩla twakomana na maũndũ meũtũthatya. Veva wa Ngai no ũtũtetheesye kũlilikana mĩsoa ĩsu. (Yoa. 14:26) Kwa ngelekanyʼo, myolooto ĩla tũkwataa ĩvukunĩ ya Nthimo no ĩtũtetheesye kwĩkala tũuĩtye. (Soma Nthimo 15:​1, 18.) O na ĩngĩ, ĩvuku yĩu nĩyĩvuanĩtye vata wa kwĩkala tũuĩtye yĩla  twakomana na maũndũ meũtũthĩnyʼa kĩlĩko.—Nth. 10:19; 17:27; 21:23; 25:15.

8. Nĩkĩ twaĩlĩte kũsũanĩa kĩla kyatuma mũndũ akũlya ĩkũlyo ĩna?

⁸ O na ĩngĩ, kwĩthĩwa na kĩlĩko no kũtũtethye. (Nth. 19:11) Mũndũ wĩ kĩlĩko nĩwĩsiĩĩaa yĩla angĩ mamũkũlya makũlyo ĩũlũ wa mũĩkĩĩo wake. Makũlyo amwe methĩawa mailye ta mavia ma mbalavu ũkanganĩ; no kalungu kanini kethĩawa kenekee, ĩndĩ kĩlungu kĩla kĩnene kĩthĩawa kĩvithĩte kĩwʼũnĩ. Kwa ngelekanyʼo, no kwĩthĩwa tũtesĩ kĩla kyatuma mũndũ atũkũlya ĩkũlyo ĩna. Kwoou tũtanamũsũngĩa, nũseo tũkamanya kana no kwĩthĩwa tũtesĩ kĩla kyatuma atũkũlya ĩkũlyo yĩu.—Nth. 16:23.

9. Ngiteoni oonanisye ata kana e na kĩlĩko na nũuĩtye yĩla waneenaa na aũme ma Evalaimu?

⁹ Kwasũanĩa ũndũ Ngiteoni wasũngĩie aũme ma Evalaimu. Mamũkũlilye mathatĩte nĩkĩ ũtaameta mbeenĩ mamũtetheesye kũkita amaitha ma Aisilaeli. Ĩndĩ nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumie mathata ũu? Mo nĩmethĩwa meekie ũu nũndũ wa mĩtũlyo? O na ethĩwa nĩ kyaũ kyatumĩte mathata, Ngiteoni nĩwatũmĩie kĩlĩko, amaelewa, na amasũngĩa auĩtye. Kwaendie ata? “Ũthatu woo ũla wamwelekele [nĩwalikile].”—Asi. 8:​1-3.

10. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya tũmanye ũndũ tũtonya kũsũngĩa ala makũlya makũlyo ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ? (1 Vetelo 3:15)

 ¹⁰ Twasye mũndũ tũthũkũmaa nake kana tũsomaa nake nĩwatũkũlya nĩkĩ tũatĩĩaa myolooto ya Mbivilia ĩũlũ wa mwĩkalĩle. No tũtate ũndũ tũtonya tũtetee mũĩkĩĩo witũ na ĩvindanĩ o yĩu tũyonanyʼa nĩtũũnenga ndaĩa woni wake. (Soma 1 Vetelo 3:15.) Kaingĩ, nũseo twone ĩkũlyo yĩu ta nzĩa ya kũmanya kĩla mũndũ ũsu wonaa kĩ kya vata, vandũ va kwona ta ũkwenda tũkananĩe kana ta ũkwĩka kũtumanyʼa. O na ethĩwa nĩ kyaũ kyatuma mũndũ atũkũlya ĩkũlyo, nũseo tũmũsũngĩe nesa na twĩ avoo. Ũsũngĩo witũ no ũtume avĩndũa mawoni make. O na ethĩwa etũkũlya e na kĩvũthya kana ayenda kũtũthekeea, kĩeleelo kitũ kyaĩle kwĩthĩa ne o kũmũsũngĩa nesa.—Alo. 12:17.

11-12. (a) Twaĩle kwĩka ata tũtanasũngĩa ĩkũlyo yĩ vinya? (O na ĩngĩ, sisya visa.) (b) Nengane ngelekanyʼo ĩkwonanyʼa ũndũ kũkũlwʼa ĩkũlyo nĩ mũndũ kũtonya kũtuma mwambĩĩsya ũneenanyʼa.

¹¹ Kwa ngelekanyʼo, ethĩwa mũndũ mũthũkũmaa ĩmwe nĩwaũkũlya nĩkĩ mũtatanĩaa mũthenya wa kũsyawa, sũanĩa makũlyo aa: No kwĩthĩwa aisengʼa ethĩwa nĩtwĩtĩkĩlĩtwʼe kwĩtanĩthya? Kana noĩthwa aisũanĩa woni witũ nũũtuma andũ wĩanĩ matethĩwa na ngwatanĩo? No tũmũtetheesye akausya twamba kũmũkatha nũndũ wa kwona aithĩnĩkĩa athũkũmi ala angĩ, na tũimũĩkĩĩthya kana o naitũ nĩtwendaa kũtanĩa maũndũ wĩanĩ. Kĩu no kĩũnenge mwanya wa kũneenea kĩla Mbivilia yaĩtye ĩũlũ wa mũthenya wa kũsyawa ũuĩtye.

¹² No twĩke oou yĩla mũndũ wakũlya makũlyo angĩ me vinya. Mũndũ tũsomaa ĩmwe no asye kana Ngũsĩ sya Yeova syaĩlĩte kũvĩndũa woni ũla syĩthĩawa nawʼo ĩũlũ wa aũme kũkoma na aũme kana aka kũkoma na aka. We nĩwĩthĩwa aikũlya ũu nũndũ ndaeleetwe nesa woni wa Ngũsĩ sya Yeova ĩũlũ wa ũndũ ũsu? Kana no kwĩthĩwa e na mũnyanya kana mũndũ wa mũsyĩ wĩthĩawa na mwĩkalĩle ũsu? Nĩvatonyeka akethĩwa aisũanĩa nĩtũmenete andũ ta asu? No kwĩthĩwa twaĩle kũmũĩkĩĩthya kana nĩtũthĩnĩkĩaa andũ onthe, na kana nĩtũnengae ndaĩa ũtwi wa andũ wa kwĩnyuvĩa kĩla mekwenda. b (1 Vet. 2:17) Ĩtina wa ũu, no kwĩthĩwa twaĩlĩte kũmũtetheesya aelewe ũndũ tũtethekaa twaatĩĩa myolooto ya Mbivilia ĩũlũ wa mwĩkalĩle.

13. Ũtonya kũtetheesya ata mũndũ wonaa kana kũmũĩkĩĩa Ngai nĩ ũndũ ũsaanĩtye?

¹³ Yĩla twakomana na mũndũ ũkũleana vyũ na mũĩkĩĩo witũ, tũyaĩle kũsembea kwĩyusũĩĩsya kana nĩtwĩsĩ kĩla ũĩkĩĩaa. (Tito 3:2) Kwa ngelekanyʼo, nata mũndũ mũsomaa ĩmwe akasya nĩ ũndũ ũsaanĩtye kũĩkĩĩa kana kwĩ Ngai? Yo nĩwaĩle kũvanga atĩ nũkwatĩĩe mũno ũmanyĩsyo wa kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya na kana nũwĩsĩ mũno? Ũwʼo nĩ kana no kwĩthĩwa aiweta o maũndũ wĩkĩte kwĩwʼa. Kwoou vandũ va kwambĩĩa kũneenea maũndũ ma saenzi, no ũmanthe nzĩa ya kũmũtiĩa kĩndũ kya kũsoma kana ĩkũlyo ũtonya kwĩsa kũsũanĩa. No kwĩthĩwa ũtonya kũmũtetheesya akwate ũvoo ũkonetye wũmbi nthĩnĩ wa jw.org. Na no kwĩthĩwa ĩtina atonya kwĩsa kwĩtĩkĩla mũneenee kĩlungu kana vitio yĩ vau. Kwa wʼo, yĩla twamwonyʼa kana nĩtũmũnengete ndaĩa, kĩu no kĩmũtetheesye akaalyũla woni wake.

14. Niall atũmĩie ata kĩsese kitũ nesa kũtetheesya kamwana kamwe kũmanya kana kĩla kĩwetawa ĩũlũ wa Ngũsĩ ti kya wʼo?

¹⁴ Mwanake wĩtawa Niall nĩwatũmĩie kĩsese kitũ kwonanyʼa kana maũndũ ala andũ mawetaa ĩũlũ wa Ngũsĩ sya Yeova ti ma wʼo. Aĩtye,  “Ve kamwana nasomaa nako katindĩaa kũmbĩa ndiĩkĩĩaa saenzi nũndũ nĩĩkĩĩaa ĩvuku yĩseũvĩtwʼe nĩ andũ vandũ va kũĩkĩĩa ũwʼo.” Nũndũ kamwana kau kayaamũnenga mwanya wa kũtetea mũĩkĩĩo wake, nĩwakatavisye kasisye nthĩnĩ wa jw.org kĩlungu kĩ na kyongo, “Saenzi na Mbivilia.” Ĩtina, Niall nĩwamanyie kana kamwana kau nĩkasomete ũvoo ũsu, na nĩkeeyũmbanĩtye maneenee vala syĩndũ syaumie. O naku weeka ũu no wĩyonee ũndũ ta ũsu.

15. Asyai matonya kũtetheesya syana syoo ata itetee mũĩkĩĩo wasyo iũĩtye yĩla syana ila ingĩ syenda makananĩe?

¹⁵ Asyai no mamanyĩsye syana syoo ũndũ itonya kũtetea mũĩkĩĩo wasyo iuĩtye yĩla syana ila ingĩ syenda ngananĩo. (Yak. 3:13) Asyai amwe nĩmeyũmbanasya vamwe na syana syoo yĩla mekwĩka ũthaithi wa mũsyĩ. Nĩmasũanĩaa maũndũ ala syana syoo itonya kũkũlwʼa syĩ sukulu, makamaneenea, makeka wonanyʼo wa ũndũ itonya kũsũngĩa, na mayĩimanyĩsya ũndũ itonya kũneena iuĩtye na kwa nzĩa nzeo.—Sisya ĩsandũkũ “ Kwĩyũmbanyʼa Vamwe no Kũtethye Mũsyĩ Wenyu.”

16-17. Kwĩyũmbanyʼa vamwe kũtonya kũtetheesya syana ata?

¹⁶ Kwĩyũmbanyʼa vamwe no kũtetheesye Aklĩsto makatetea mũĩkĩĩo woo nesa na makeyĩĩkĩĩthya kana mayĩĩkĩĩe maũndũ oou kĩtumbo. Ve ilungu syĩ nthĩnĩ wa jw.org/kam syĩtawa “Andũ ma Mũika Makũlasya” na “Ĩvuku Kwondũ wa Andũ ma Mũika.” Ilungu isu iseũvĩtwʼe itetheesye amũika meyĩĩkĩĩthye kana maũndũ ala maĩkĩĩaa nĩ ma wʼo, na mayũmbanyʼa mosũngĩo matũmĩĩte ndeto syoo ene. Tweemanyĩsya ilungu isu twĩ ta mũsyĩ, no twone ũndũ tũtonya kũtetea mũĩkĩĩo witũ tũuĩtye na kwa nzĩa nzeo.

¹⁷ Mwanake wĩtawa Matthew nũeleetye  ũndũ kwĩyũmbanyʼa kũmũtethetye. Yĩla mekwĩka ũthaithi wa mũsyĩ, nĩmakothaa kwĩka ũkunĩkĩli ĩũlũ wa maũndũ ala matonya kũneeneewa kĩlasinĩ. Aĩtye: “Nĩtũsũanĩaa makũlyo ala matonya kumĩla na tũyĩyũmbanyʼa kũmasũngĩa kwosana na ũkunĩkĩli ũla twĩkĩte. Yĩla naelewa nesa nĩkĩ nĩĩkĩĩe maũndũ mana, nĩwʼaa nĩ mwĩanĩe na nonaa ne laisi kwĩkala nĩuĩtye yĩla ngũũneenea na angĩ.”

18. Ĩandĩko ya Akolosai 4:6 yonanĩtye vata wa kyaũ?

¹⁸ Nĩ wʼo kana o na twaelesya maũndũ kwa nzĩa nzeo ata, ti onthe matonya kwĩtĩkĩlana na kĩla tũũmatavya. Ĩndĩ kũtũmĩa ũĩ na kũneena tũuĩtye no kũtethye. (Soma Akolosai 4:6.) Kũelesya angĩ maũndũ ala tũĩkĩĩaa no kũelekanwʼe na kwĩkya mũvĩla. No twĩkĩsye mũndũ mũvĩla o kavola kana tũkeka kũmũkima nawʼo. Yĩla twekya o kavola, mũthaũki ũla ũngĩ ethĩawa atonya kũũkwata o laisi na mũiendeea kũthaũka. O ta ũu, twatũmĩa ũĩ na twaneena tũuĩtye yĩla tũũtetea mũĩkĩĩo witũ, andũ no mone ve laisi kũtwĩthukĩĩsya na kũendeea na ũneenanyʼa. Ethĩwa mũndũ eenda kũkananĩa naitũ kana eenda kũneenea naĩ mũĩkĩĩo witũ, ti nginya tũendeesye ũneenanyʼa. (Nth. 26:4) Ĩndĩ no kwĩthĩwa nowe e weka ũte kwenda kwĩthukĩĩsya, na no kwĩthĩwa angĩ aingĩ matonya kũkwĩthukĩĩsya nesa.

19. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtwĩkĩa vinya twĩkale tũuĩtye yĩla tũũtetea mũĩkĩĩo witũ?

¹⁹ Vate nzika, ve vata mũnene wa kũtwʼĩkĩthya ũuu vinya waku. Mũvoye Yeova aũnenge vinya wa kwĩkala ũuĩtye yĩla ũũsũngĩa makũlyo me vinya kana yĩla angĩ mambĩĩa ũkumanyʼa. Lilikana kana yĩla wasũngĩa ũuĩtye, no ũsiĩĩe ngananĩo iikaumĩle aĩ nĩkwĩthĩwa mwĩ na mawoni me kĩvathũkanyʼo. Na yĩla woonyʼa angĩ nũũmanenga ndaĩa kwa kũmaneenyʼa ũuĩtye, no mavĩndũe mawoni moo ĩũlũ witũ na ĩũlũ wa ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ. Mavinda onthe ĩthĩawa ‘wĩyũmbanĩtye kũtetea’ mũĩkĩĩo waku na ‘ũyĩkaa ũu wĩ na ũuu na ndaĩa nene.’ (1 Vet. 3:15) Kwa wʼo, eka ũuu wĩthĩwe vinya waku!