1924—Myaka Ĩana Mĩvĩtu
VALŨA wa Bulletin a wa Mwei wa 1, 1924 waĩtye kana “kĩla mwambĩĩonĩ wa mwaka, yĩthĩawa yĩ ĩvinda ĩseo kwa Mũklĩsto mũvatise . . . kũmantha nzĩa sya kwongelanga ũthũkũmi wake.” Mwakanĩ ũsu, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmaatĩĩie ũtao ũsu kwa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na kũtũmĩa nzĩa nzaũ sya ũtavanyʼa.
KUMYA ŨKŨSĨ KWĨSĨLA LETIŨ
Ana-a-asa ma Mbetheli nĩmeethĩĩtwe maithũkũma vandũ va mwaka ũmwe na kĩndũ nĩ kana maseũvye kĩsese kya letiũ ya WBBR kĩsionĩ kya Staten Island, New York City. Ĩtina wa kwenga kĩtheka, nĩmaakie mũsyĩ mũnene kwondũ wa athũkũmi na maaka nyũmba ĩngĩ kwondũ wa kũia mĩio. Yĩla wĩa ũsu wathelile, ana-a-asa asu nĩmambĩĩie kũmbanyʼa mĩio ĩla yendekaa nĩ kana mambĩĩsye kĩsese kĩu kya letiũ. Ĩndĩ nĩmakwatiwe nĩ mawetu mana.
Ana-a-asa nĩmathĩnĩkie maikesa kũũngamya kĩtuĩ kĩla kyaĩ kĩtetheesye letiũ ĩsu kũkwata kũndũ kũngĩ. Kĩtuĩ kĩu kyaĩ kya ũasa wa mita 91 (vuti 300) na kyaĩlĩte kũsũũswʼa katĩkatĩ wa itingʼĩ ilĩ, ila nasyo syaĩ na ũasa wa mita 61 (vuti 200). Nĩmatatie ya mbee, na vaemela. Ĩndĩ nũndũ nĩmamũĩkĩĩe Yeova, nĩwamatetheeisye na mũthya maũndũ nĩmaendie nesa. Mwana-a-asa weetawa Calvin Prosser, ũla wathũkũmie wĩanĩ ũsu, aĩtye, “Keka yĩla twatatie ya mbee maũndũ maendie nesa, twĩthĩwa tweekũnie kĩthũi na tũyasya, ‘Kwoona kĩla tweanĩsya!’” Ĩndĩ ana-a-asa asu nĩmamũtaĩie Yeova nũndũ wa kũmatetheesya kwaĩlya maũndũ. O na vailye ũu, mathĩna mayaathelela vau.
Kũtũmĩa letiũ kũnyaĩĩkya ũvoo waĩ ũndũ mweũ na mĩio ya wĩa ũsu ĩyaĩ laisi kũkwatĩkana. Ĩndĩ ana-a-asa nĩmakwatie mĩio mĩkũũ o vau vakuvĩ matonya kũtũmĩa. Vandũ va kũthooa microphone, matũmĩie ya simũ. Ũtukũ ũmwe twĩ Mwei wa 2, ana-a-asa nĩmatwie kũtata ethĩwa mĩio ĩsu nĩkũthũkũma. Na nũndũ nĩmendaa kĩndũ kya kũtangaasa, nĩmainie mbathi sya Ũsumbĩ. Mwana-a-asa weetawa Ernest Lowe nĩwaeleisye ngewa ya kũtanĩthya ĩũlũ wa kĩla kyeekĩkie mũthenya b nĩweewie mayina letiũnĩ yake e taoninĩ ya Brooklyn, ĩla yaĩ ta kĩlomita 25 (maili 15) kuma vau maĩ, na nũndũ wa ũu, amakũnĩa simũ.
ũsu. Aisye kana Judge RutherfordMwana-a-asa Rutherford ameie: “Ekai kwamba ũu. Wasya wenyu wĩĩwʼĩka ta wa mbaka!” Ana-a-asa asu nĩmeewie nthoni na mavosya mũtambo ũsu na mĩtũkĩ, ĩndĩ nĩmamanyie kana letiũ ĩsu nĩyathũkũmaa na nĩmeeyũmbanĩtye kwambĩĩa kũtangaasa.
Twĩ Matukũ 24, Mwei wa 2, 1924, yĩla letiũ ĩsu yatangaasie ya mbee, Mwana-a-asa Rutherford aisye kana kĩsese kĩu kya letiũ “kĩkatũmĩawa kũtethya wĩa ũla Klĩsto Mũsumbĩ wamanengete matethye.” Aisye kana kĩeleelo kya kĩsese kĩu kyaĩ “kũtetheesya andũ onthe, o na methĩwe nĩ ma ndĩni yĩva, kũelewa Mbivilia na kũelewa ĩvinda ya vata yĩla mekalĩte.”
Ĩvinda ya mbee kũtangaasa tũtũmĩĩte letiũ maũndũ maendie nesa vyũ. Na kwa ĩvinda ya myaka 33, kĩsese kĩu kya WBBR nĩkyatũmĩiwe kũtangaasa vulongulamu sya Ngũsĩ sya Yeova.
NĨMALŨNGILE ATONGOI MA NDĨNI ME NA ŨKŨMBAŨ
Twĩ Mwei wa 7, 1924, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmoombanĩie Columbus, Ohio kwondũ wa ũmbano mũnene. Maumĩte kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ na nĩmethukĩĩisye maũvoo na kĩthyomo kya Kĩalavu, Kĩsũngũ, French, German, Kĩkiliki, Hungaria, Italy, Lithuania, Poland, Russia, Ukraine, na ithyomo ila ineenawa Scandinavia. Tũlungu tũmwe twa vulongulamu nĩtwatangaasiwe letiũnĩ, na ana-a-asa meeka mĩvango nĩ kana ilungu imwe sya vulongulamu itumbĩthawʼe ĩkasetinĩ ya maũvoo ya Ohio State Journal kĩla mũthenya.
Twĩ Wakana, Matukũ 24, Mwei wa 7, ana-a-asa na eĩtu-a-asa mbee wa 5,000 ala mookĩte ũmbanonĩ ũsu nĩmatavanisye taoninĩ ĩsu yeekĩiwe ũmbano mũnene. Nĩmanenganie mavuku ta 30,000 na mambĩĩa kwĩmanyĩsya Mbivilia na andũ ngili mbingĩ. Ĩkaseti ya The Watch Tower yaisye kana “ũsu nĩwʼo waĩ mũthenya wa kũtanĩthya vyũ wa ũmbano ũsu.”
Ve ũndũ ũngĩ wa mwanya weekĩkie ũmbanonĩ ũsu twĩ Wakatano, Matukũ 25, Mwei wa 7. Mwana-a-asa Rutherford ayumya ũvoo nĩwasomie e na ũkũmbaũ valũa wakanĩtye atongoi ma ndĩni. Valũa ũsu waĩtye kana atongoi ma siasa, ma ndĩni,
na akũni ma viasala “nĩmasiĩĩaa andũ maikamanye ũwʼo ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai, ũla Yeova ũkatũmĩa kũathima andũ.” O na ĩngĩ, valũa ũsu waĩtye kana aũme asu nĩmeekaa naĩ nũndũ “nĩmakwataa mbau Wovano wa Mbaĩ na mavangaa kana ĩsu nĩyo yaĩ nzĩa ya Ngai ya kũsumbĩka nthĩ.” Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmaaĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmbaũ mwingĩ nĩ kana matavye andũ ũvoo ũla waĩ valũanĩ ũsu.Ĩtina, ĩkaseti ya The Watch Tower yesie kwasya ũũ: “Ũmbano ũsu weekĩiwe Columbus nĩwalũlũmĩĩilye mũĩkĩĩo wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa asu maĩ na kĩthito na ũu watuma methĩwa na ũkũmbaũ wa kũtavanyʼa o na makomana na ũvĩnganĩsya wingĩvĩte ata.” Leo Claus, ũla waĩ ũmbanonĩ ũsu, aisye: “Twaumie ũmbanonĩ ũsu twĩ na mea maingĩ ma kũnyaĩĩkya ũvoo ũla waĩ valũanĩ ũsu isionĩ sitũ.”
Twĩ Mwei wa 10, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmambĩĩie kũnyaĩĩkya kovi sya tulakiti yeetawa Ecclesiastics Indicted, ĩla yaĩ na ũla ũvoo Mwana-a-asa Rutherford wasomete. Taoninĩ nini ya Cleveland, Oklahoma, Frank Johnson aminie tulakiti ila waĩ nasyo na eteela ndatĩka 20 atanamba kwĩsĩwa nĩ atavanyʼa ala angĩ. Ndaĩ atonya kũmeteela aũngye vandũ ũtheinĩ nũndũ aũme amwe ma taoni ĩsu, ala mathatĩtwʼe nĩ ũvoo ũla watavanasya, nĩmamũmanthaa. Nũndũ wa ũu, atwie kwĩvitha kanisanĩ waĩ vau vakuvĩ. Na nũndũ vayaĩ mũndũ, nĩwatiie kovi sya tulakiti ĩsu Mbivilianĩ ya mũtavanyʼa na ĩũlũ wa kĩla kĩvĩla. Amina kwĩka ũu, nĩwaumie vau na mĩtũkĩ. Na nũndũ aĩ na kavinda, nĩwaendie makanisanĩ angĩ elĩ na eeka oou.
Frank nĩwasyokie na mĩtũkĩ vala weewʼanĩte na atavanyʼa ala angĩ mamwose. Nĩweevithie ĩtina wa kĩvetulo kya mauta etũĩĩe nĩ kana aũme ala mamũmanthaa maikamwone. Aũme asu mesĩlile o vau na ngalĩ, ĩndĩ mayaamwona. Mauma vau oou, atavanyʼa ala mookĩte kũmwosa na matavanasya o vau vakuvĩ nĩmavikie na mathi nake.
Mwana-a-asa ũmwe aisye: “Tumĩte taoninĩ ĩsu, nĩtwesĩlile vakuvĩ na vala vaĩ ala makanisa atatũ. Andũ ta 50 maũngye mbee wa kĩla ĩkanisa. Amwe moo maendeee kũsoma tulakiti ĩsu namo angĩ mamyũkĩlĩtye ĩũlũ nĩ kana mũtongoi woo wa ndĩni amyone. Twaumie vau ĩvinda ĩseo vatanaumĩla nduuthĩ. Ĩndĩ nĩtwamũtũngĩie Yeova mũvea nũndũ wa kũtũtetheesya kũmanya kĩla twaĩle kwĩka nĩ kana tũtavanyʼe tũte kwĩlikya thĩnanĩ.”
NĨMATAVANISYE NTHĨ INGĨ ME NA ŨKŨMBAŨ
Nthĩ ingĩ, Amanyĩwʼa ma Mbivilia nĩmatavanisye me na ũkũmbaũ. Ngalĩko ya ĩũlũ ya France, Józef Krett nĩwatavisye andũ mathũkũmaa kwale, ala mathamĩĩte kũu maumĩte Poland. Nĩwavangĩĩwe kumya ũvoo waĩ na kyongo, “O Mĩtũkĩ Ala Akwʼũ Nĩmeũthayũũkwʼa.” Yĩla ana-a-asa na eĩtu-a-asa manenganie tũthangũ twa kũthokya andũ methukĩĩsye ũvoo ũsu, mũthembi ũmwe nĩwakanisye aatĩĩi make maikathi. Ĩndĩ vayaathi ũndũ wasũanĩaa. Andũ mbee wa 5,000 nĩmookie kwĩthukĩĩsya ũvoo ũsu, na mũthembi ũsu aĩ ũmwe! Mwana-a-asa Krett nĩwamũthokisye atetee mũĩkĩĩo wake, ĩndĩ nĩwaleile. Ĩtina wa Mwana-a-asa Krett kumya ũvoo, nĩwanengie andũ mavuku onthe ala waĩ namo nũndũ nĩwoonaa kana kwa wʼo nĩmekwenda kũmanya maũndũ maingangĩ ĩũlũ wa Ndeto ya Ngai.—Amosi 8:11.
Nakwʼo Africa, Claude Brown nĩwaetie ũvoo mũseo, na atavanisye nthĩ ya Gold Coast, ĩla oyu yĩtawa Ghana. Maũvoo ala waumisye na mavuku ala wanenganie nĩmatetheeisye kũnyaĩĩkya ũwʼo na mĩtũkĩ nthĩ ĩsu. John Blankson, ũla wasomeaa wĩa wa kũthoosya ndawa, nĩweethukĩĩisye ũvoo ũmwe wa Mwana-a-asa Brown. Na nĩwamanyie na mĩtũkĩ kana aĩ anakwata ũwʼo. John aisye, “Kũkwata
ũwʼo nĩkwandanĩthisye mũno na nĩnaũneeneie na andũ aingĩ ala nasomaa namo.”John nĩweemanyĩĩtye kana ũmanyĩsyo wa Ũtatũ ũyosanĩte na Mbivilia. Na kwoou nĩwaendie kanisanĩ wa Anglican nĩ kana akakũlye mũthembi ĩũlũ wawʼo. Mũthembi ũsu nĩwathatie na amũtavya ũũ na wasya mũnene: “Ndwĩ Mũklĩsto; wĩ wa Ndevili. Uma vaa!”
Yĩla John wenũkie, nĩwaandĩkĩie mũthembi ũsu valũa amũthoketye oke kũtetea ũmanyĩsyo ũsu wa Ũtatũ vandũ ve andũ aingĩ. Na yĩla waũkwatie, nĩwakũlilye John athi ovisinĩ wa mwalimũ mũnene wa sukulu ĩsu wasomeaa, nake mwalimũ ũsu nĩwamũkũlilye ethĩwa kwa wʼo nĩwaandĩkĩĩte mũthembi ũsu valũa.
John amũsũngĩie amwĩa, “Ĩĩ, nĩnĩnamũandĩkĩie.”
Mwalimũ ũsu nĩwakũlilye John aandĩkĩe mũthembi ũsu valũa amwĩtĩtye ũekeo. Kwoou John amũandĩkĩie ũũ:
“Mwalimũ mũnene angũlilye nĩkũandĩkĩe valũa ngwĩtĩtye ũekeo na nĩnĩyũmbanĩtye kwĩka ũu, ĩndĩ o ethĩwa nũkwĩtĩkĩla kana nũmanyĩasya momanyĩsyo ma ũvũngũ.”
Mwalimũ ũsu nĩwatelemile na amũkũlya, “Blankson, kĩĩ nĩkyo ũkwenda kũandĩka?”
Amũsũngĩie ũũ: “Ĩĩ, mwalimũ. Kĩu nokyo ndonya kũandĩka.”
Mwalimũ ũsu amwĩie: “Nũũlũngwʼa sukulu ĩno. Ndũtonya kũendeea kũsomea vaa ethĩwa nũũneena naĩ ĩũlũ wa mũthembi wa ndĩni ĩla silikalĩ ĩkwataa mbau.”
John amũkũlilye: “Ĩndĩ mwalimũ, . . . yĩla ũũtũmanyĩsya na ũyĩthĩa ve vandũ tũtanaelewa, tyo tũũkũlasya makũlyo?”
Mwalimũ ũsu asũngĩie, “Ĩĩ, nĩmwĩkaa ũu.”
Nake John amwĩie: “Kĩu nokyo kĩneethĩiwe. Mũndũũme ũsu anatũmanyĩasya Mbivilia na namũkũlya ĩkũlyo. Ethĩwa ndatonya kũsũngĩa ĩkũlyo yĩu, nĩkĩ naĩle kũmũandĩkĩa valũa nĩmwĩtĩtye ũekeo?”
Blankson ndaalũngwʼa sukulu ĩsu. O na ndaandĩka valũa etĩtye ũekeo.
KŨVANGĨĨA WĨA ŨLA WAĨ MBEE
Ĩkaseti ya The Watch Tower yĩineenea wĩa ũla watethiwʼe mwaka ũsu yaisye: “Kwa wʼo, no twĩtĩkĩlane na ndeto ii sya Ndaviti: ‘Nĩkwĩthĩwa nũmbotoete vinya no nũkite kaũ.’ (Savuli 18:39) Nĩtwĩkĩĩtwe vinya mũno mwakanĩ ũũ nũndũ nĩtwĩyoneete kwʼoko kwa Mwĩai . . . Atheu make . . . nĩmethĩĩtwe maitanĩa ũtavanyʼa mũno.”
Mwaka ũsu ũangĩe kũthela, ana-a-asa nĩmeekie mĩvango nĩ kana kwĩthĩwe na kĩsese kĩngĩ kya letiũ. Kyaakiwe taoninĩ ya Chicago. Kĩsese kĩu kyeũ kyeetawa WORD (Ndeto) nũndũ maĩ matavanyʼe Ndeto ya Ngai matũmĩĩte letiũ. Ĩvinda yĩu matũmĩie mĩio yĩ na vinya mwingangĩ nĩ kana andũ ma isio sya vaasa, ta Canada, mewʼe ũvoo wa Ũsumbĩ.
Mwaka wa 1925 waĩ wa kũtanĩthya nũndũ Yeova nĩwatetheeisye Amanyĩwʼa ma Mbivilia makwate ũmanyi mweũ ĩũlũ wa ũvoo ũla wĩ Ũvuanyʼo kĩlungu 12. Ĩndĩ ũmanyi ũsu nĩwatumie amwe malulutĩka. O na vailye ũu, angĩ aingĩ nĩmatanĩie kũelewa nesanga maũndũ ala meekĩkĩte ĩtunĩ na ũndũ kĩu kyakonetye andũ vaa ĩũlũ wa nthĩ.
a Oyu wĩtawa Mwĩkalĩle wa Aklĩsto na Wĩa wa Kũtavanyʼa—Kavuku ka Kwĩmanyĩsya ka Ũmbano.
b J. F. Rutherford, ũla watongoesye Amanyĩwʼa ma Mbivilia ĩvindanĩ yĩu, eesĩkĩe na ĩsyĩtwa Judge Rutherford. Atanalika ũthũkũminĩ wa Mbetheli, mavinda amwe nĩwathũkũmaa ta mũsili wa mwanya kotinĩ wa Eighth Judicial Circuit Court, ũla waĩ Missouri.