Yosevu, ũla waĩ vundi wa mbwaũ, nĩwe waĩ ĩthe wa Yesũ. Ĩndĩ ĩthe wa Yosevu aĩ ũũ? Katĩ wa aaũmae ma Yesũ ala mawetetwe ĩvukunĩ ya Ũvoo Mũseo ya Mathayo, ve mũndũũme ũwetetwe wĩtawa Yakovo, nayo ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Luka yaĩtye kana Yosevu aĩ mwana wa “Eli.” Nĩkĩ maandĩko asu elĩ me kĩvathũkany’o?—Luka 3:23; Mathayo 1:16.

Ĩvuku ya Mathayo yaĩtye, ‘Yakovo asyaa Yosevu.’ Mathayo atũmĩie ndeto ya Kĩkiliki kwonany’a nesa kana Yakovo nĩwe waĩ ĩthe wa Yosevu. Mathayo aeleasya ĩũlũ wa ũndũ Yosevu, ĩthe wa Yesũ ũla wamũeie, wesie kũsyawa kuma kwa nzyawa ya Mũsumbĩ Ndaviti nginya ũla kwosana na mĩao waaĩle kũtiĩwa kĩvĩla kya ũsumbĩ kya Ndaviti, nake nĩ Yesũ.

Nayo ĩvuku ya Luka yaĩtye kana Yosevu aĩ mwana wa “Eli.” Ndeto “mwana wa,” no yĩeleeke ta “mũthoni.” Ngelekany’o nzeo ya kwonany’a ũndũ ũsu yĩ ĩandĩkonĩ ya Luka 3:27. Ĩandĩkonĩ yĩu Sealitieli etĩtwe ‘mwana wa Neli,’ o na kau ĩthe wake ũla wamũsyaie nĩ Yekonia. (1 Mavinda 3:17; Mathayo 1:12) Nĩvatonyeka Sealitieli akethĩwa atwaĩte mwĩĩtu wa Neli, na kwoou ayĩthĩwa aĩ mũthoni wake. O nake Yosevu etĩtwe “mwana” wa Eli nũndũ atwaĩte Meli mwĩĩtu wake. Kwoou Luka aeleetye ũko wa Yesũ “kwondũ wa mwĩĩ,” ĩndĩ kwĩsĩla kwa inyia wake, Meli. (Alomi 1:3) Mbivilia nĩeleetye nzyawa kũndũ kwĩlĩ ila syesie kumĩlya Yesũ.

Ĩvindanĩ ya tene, w’ia wa malondu, wa mbũi, na wa ngamĩle nĩwatũmĩawa mũno kũseũvya itambaa sya ngũa nthĩ sya Middle East. Ngũa mbingĩ syaseũvaw’a na w’ia, na nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩwetete malondu, kũtila w’ia, na ngũa iseũvĩtw’e na w’ia mavinda maingĩ. (1 Samueli 25:2; 2 Asumbĩ 3:4; Yovu 31:20) Kamũtĩ keetawa katane (flax) nĩkatũmĩawa kũseũvya ndii sya ngũa, na nĩkavandawa Misili na Isilaeli. (Mwambĩlĩlyo 41:42; Yosua 2:⁠6) Aisilaeli ma ĩvinda ya tene mayavandaa vamba kana waiũ, ĩndĩ Maandĩko nĩmawetete kana vamba nĩwatũmĩawa Velisia. (Esita 1:⁠6) Ngũa sya alili (silk) syaĩ sya thooa mũnene, na atandĩthya masyumasya Far East.​​—⁠Ũvuan’yo 18:​11, 12.

Ĩvuku yĩmwe yĩtawa Jesus and His World yaĩtye: “W’ia weethĩawa na malangi me kĩvathũkany’o ta langi mweũ na wa mũthanga [brown], na malangi angĩ maingĩ mavulanĩte.” O na ĩngĩ, mavinda maingĩ w’ia weethĩawa wĩ mũkundye langi. Ve langi weethĩawa ũilyĩ ta mũtune (purple), na weethĩawa wĩ wa thooa mũnene mũno. Langi ũsu weethĩawa ũseũvĩtw’e kuma mũthembanĩ mũna wa manyonga (mollusks). Langi ũla watũmĩawa kũkundya syĩndũ waseũvaw’a kuma mĩthemba yĩ kĩvathũkany’o ya mĩtĩ, mĩi, matũ, na tũsamũ tũnini. Syĩndũ isu syaumasya langi syĩ kĩvathũkany’o ta mũtune, yelo, mbuluu, na mwiũ.