Nĩtwonie ngewa ya ũndũ Croesus wakengiwe nĩ mũthembi wa Delphi, na asindwa nĩ mũsumbĩ wa Velisia. Ĩndĩ, Mbivilianĩ ve wathani wa ũsengyʼa ĩũlũ wa mũsumbĩ wa Velisia ũla weanĩiwʼe vyũ.

Myaka ta 200 mũsumbĩ ũsu ate mũsyae, mwathani Mũevelania weetawa Isaia nĩwawetie Kulusi na aelesya ũndũ ũkasinda mũsyĩ mũnene mũno wa Mbaviloni.

Ĩandĩko ya Isaia 44:24, 27, 28 yaĩtye: ‘Yeova easya atĩĩ: Ũla ũtavasya manzĩ maliku, Ngʼala, nakwa nĩngũngʼalĩthya mbũsĩ syaku; ũla ũneenaa ũndũ wa Kulusi, Nĩ mũĩthi wakwa, na akeeka kwenda kwakwa kwʼonthe, o na akĩneena ũndũ wa Yelusaleme, Ĩkaakwa; na ũndũ wa ĩkalũ, Wambĩlĩlyo waku ũkakwatwʼa.’

Kwosana na mũsomi ũmwe Mũkiliki wĩtawa Herodotus, ita sya Kulusi syaatũĩĩisye kĩwʼũ kya ũsĩ wa Euvalati, ũla wesĩle mũsyĩ wa Mbaviloni. Nzĩa ĩsu Kulusi watũmĩie nĩyatonyethisye ita syake kũlika mũsyĩ ũsu syĩsĩle ũsĩnĩ. Ĩtina wa Kulusi kũsinda Mbaviloni, nĩwathaisye Ayuti onthe ala maĩ ũkombonĩ kũu na amanenga mwanya wa kũsyoka na kwaka Yelusaleme, ĩla yaminĩte myaka 70 kuma yaanangwa.

Ĩandĩko ya Isaia 45:1 yaĩtye atĩĩ: “Ũũ nĩwʼo Yeova ũnũũmũtavya Kulusi mwĩtĩkĩwʼa mauta wake, ũla nĩkwatĩte kwʼoko kwake kwa aume, nĩkĩlasye mbaĩ vinya ũndũ wake, na ngaleelya inyunyu sya asumbĩ; nĩvingũae mĩomo mbee wake, na mbingĩlo itikavingwa.”

Avelisia nĩmalikile mũsyĩnĩ ũsu kwĩsĩla mĩomo ĩlĩ mĩnene ĩla yaĩ ũkũtanĩ ũla wathyũlũlũkĩte mũsyĩ ũsu, na ĩla matiĩte matavingĩte. Keka andũ ma Mbaviloni nĩmeesĩ kĩla Kulusi waendeee kwĩka, methĩwa mavingie mĩomo yonthe ĩla yaĩ vakuvĩ na ũsĩ. Ĩndĩ o tondũ vailyĩ, mũsyĩ ũsu ndwaĩ na kĩndũ kya kũũsiĩĩa.

Wathani ũũ wa kũsengyʼa nĩ ũmwe katĩ wa mawathani maingĩ ala me Mbivilianĩ na ala meanĩie o ũndũ mathanĩtwe. a Kĩvathũkanyʼo na maũndũ ala andũ mawetaa, maumanĩte na ngai syoo sya ũvũngũ, wathani wa Mbivilia umanĩte na Ũla waĩtye atĩĩ: “Ngĩtavanʼya mũminũkĩlyo kuma mwambĩlĩlyonĩ, na kuma tene tene maũndũ ala matanamba kwĩkwa.”—Isaia 46:10.

Ngai ũla wa wʼo, ũla syĩtwa yake nĩ Yeova, nowe  ũtonya kwasya ũu. Ĩsyĩtwa yĩu yonanasya kana “Nũtwʼĩkĩthasya.” Yonanasya ũtonyi wake wa kũmanya na kũvanga maũndũ ma ĩvinda yũkĩte kwĩanana na kwenda kwake. Yĩtũĩkĩĩthasya kana akeanĩsya maũndũ onthe ala wathanĩte.

No wende kũmanya ũndũ wathani wa Mbivilia waĩtye ĩũlũ wa ĩvinda yitũ? Myaka 2,000 mĩvĩtu, Mbivilia nĩyathanie kana “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo kũkeethĩwa mavinda ma mũisyo.” Mĩthenya ya mũminũkĩlyo ya kyaũ? Ti mĩthenya ya mũminũkĩlyo ya nthĩ ĩno, kana ya andũ, ĩndĩ nĩ mũminũkĩlyo wa mathĩna onthe na kyeva kĩla kĩthĩĩtwe kĩikwata andũ vandũ va myaka ngili mbingĩ. Ekai twone mawathani amwe monanĩtye kana twĩ “mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo.”

Ĩandĩko ya 2 Timotheo 3:1-5 yaĩtye atĩĩ: “Mĩthenyanĩ ya mũminũkĩlyo . . . , andũ makeethĩwa makĩyenda ene, makyenda mbesa, makĩkathĩĩa, na kwĩtaĩa, na kũumana, matewʼaa asyai, mate mũvea, mate atheu, mate na wendo waĩle, mate na wĩwʼano, ailĩanĩli, mate na wĩtingʼo, ai, matendete ũseo, akaĩi, me na ngũlũ, me na mĩyimbyo, endi ma motanu ma nthĩ mbee wa kũmwenda Ngai; me na mũvwʼano wa kĩkĩo kwa Ngai, ĩndĩ nĩmakaĩĩte vinya wakyo.”

Tyo wĩtĩkĩle kana maũndũ asu twoona nĩmaingĩvĩte mũno andũnĩ ũmũnthĩ? Nĩwonete kana tũthyũlũlũkĩtwe nĩ andũ meyendete mo ene, mendete mbesa, na mekathĩĩaa? Nĩwonete kana andũ nĩmendete mekwe maũndũ maingĩ na maikwatĩanĩaa na andũ ala angĩ? Ũwʼo nĩ kana nĩwonete andũ aingĩ mayĩwʼaa asyai na angĩ aingĩ mendete maũndũ ma kwĩtanĩthya mbee wa ũndũ mamwendete Ngai. Na maũndũ maendeee kũthũkĩĩa kĩla mũthenya.

Ĩandĩko ya Mathayo 24:6, 7 yaĩtye atĩĩ: “Na mũkeewʼa ũvoo wa makaũ na mawetango ma makaũ. . . . Mbaĩ ĩkookĩlĩla mbaĩ, na ũsumbĩ ũkookĩlĩla ũsumbĩ.”

Kũtwʼĩkĩkanaa kana andũ ala makwʼĩte nũndũ wa makaũ kuma mwaka wa 1914 nĩ mbee wa milioni 100, na andũ asu nĩmavĩtũkĩte ũtalo wa andũ nthĩnĩ wa nthĩ mbingĩ. Kwasũanĩa ũndũ kwĩthĩawa na kyeva kingĩvĩte. Syo nthĩ nĩsyĩmanyĩĩtye kumana na mavĩtyo moo na ikamina kaũ?

Ĩandĩko ya Mathayo 24:7 yaĩtye atĩĩ: “Kũkeethĩwa mayũa.”

Ngwatanĩo ĩmwe ya nthĩ yonthe yĩtawa World Food Programme yaĩtye atĩĩ: “O na kau ĩũlũ wa nthĩ kwĩ na lĩu wĩanĩtye kũĩthya kĩla mũndũ, andũ milioni 815 makomaa mataĩte kĩla mũthenya. O na mũndũ ũmwe katĩ wa atatũ nũkwatawa nĩ mathĩna mana nũndũ wa kũema kũya lĩu ũla waĩlĩte.” Ũkunĩkĩli wonanĩtye kana kĩla mwaka syana ta milioni itatũ nikusaa nũndũ wa nzaa.

Ĩandĩko ya Luka 21:11 yaĩtye atĩĩ: “Kũkeethĩwa itetemo nene sya nthĩ.”

Kĩla mwaka, nĩkwĩthĩawa na itetemo sya nthĩ ta 50,000, na syĩthĩawa syĩ nene mũno ũkethĩa no syĩwʼĩke nĩ andũ. Vakuvĩ itetemo 100 katĩ wa isu nĩsyanangaa nyũmba, na kĩtetemo kĩngĩ kĩnene mũno nĩkĩthĩawa kĩla mwaka. Kwĩanana na ũkunĩkĩli ũmwe, katĩ katĩ wa mwaka wa 1975 na 2000, itetemo sya nthĩ nĩsyooaie andũ 471,000.

Ĩandĩko ya Mathayo 24:14 yaĩtye atĩĩ: “Ũvoo ũũ mũseo wa ũsumbĩ ũkatavanwʼa nthĩ yonthe wĩthĩwe ũkũsĩ kwa mbaĩ syonthe; na ĩndĩ mũminũkĩlyo ũkyũka.”

Ngũsĩ sya Yeova mbee wa milioni 8 nĩsyĩthĩĩtwe iitavanyʼa na kũkũsĩĩa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ wa Ngai nthĩnĩ wa nthĩ 240. Nĩmatavanasya ũvoo mũseo nthĩnĩ wa taoni ila iendeee kwĩana, ndũanĩ sya vaasa, na kũndũ kwʼonthe kũla kũtonya kũvikĩka. Wathani waĩtye kana ĩla Ngai ũkewʼa eanĩwa nĩ wĩa wa kũtavanyʼa ‘mũminũkĩlyo ũkooka.’ Ũu ũkoonanyʼa ata? Ũkeethĩwa wĩ mũminũkĩlyo wa ũsumbĩ wa andũ na kwambĩĩa kwa Ũsumbĩ wa Ngai. Nĩ maũndũ mekũ makeanĩa ungu wa Ũsumbĩ wa Ngai? Soma kĩlungu kĩla kĩatĩĩe nĩ kana ũmanye.