Makũlyo Kuma kwa Asomi Maitũ

Syo Ngũsĩ sya Yeova nĩsyĩtĩkĩlaa tũlungu tũnini twa nthakame?

Ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu wumĩte ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya Matukũ 15, Mwei wa 6, 2000.

Ũsũngĩo ũla wa w’o nĩ kana Ngũsĩ sya Yeova iyĩtĩkĩlaa kũtũmĩa nthakame. Twĩthĩawa na mũĩkĩĩo mũlũmu kana mwĩao wa Ngai ĩũlũ wa nthakame ndwaĩle kũalyũlwa nĩ kenda wosane na mawoni maitũ. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, ve maũndũ meũ maumĩlaa nũndũ nthakame yu no yĩaanw’e ilungu inya nene kana tũlungu tũngĩ tũnini tumanĩte na ilungu isu inya. Ĩla Mũklĩsto ũkũtw’a kana nũkũtũmĩa tũlungu tũu, ndaĩle o kũsisya ũndũ ũkũtetheka kana mĩisyo ĩla ĩtonya kumĩla. Kĩla waĩle kũthĩnĩkĩa mũno nĩ kĩla Mbivilia yaĩtye na ũndũ ngwatanĩo yake na Ngai Mwene Vinya W’onthe ĩkwĩthĩwa ĩilyĩ amina kwĩka ũtwi ũsu.

Maũndũ ala ma vata me ũtheinĩ. Nĩ kenda tũelewe nĩkĩ tũkwasya ũu, ekai tũsũanĩe ũndũ Mbivilia yaĩtye ĩũlũ wa nthakame, na nzĩa ila syĩ kw’o sya ũiiti ikonanĩtye na nthakame.

Yeova Ngai eeie ũmae witũ Noa kana nthakame no nginya yosawe ta kĩndũ kya mwanya. (Mwambĩlĩlyo 9:3, 4) Ĩtina wa vau, mĩao ĩla Ngai wanengete Aisilaeli nĩyoonanisye kana nthakame nĩ ntheu. Ngai ameie atĩĩ: “Mũndũ o na wĩva wa nyũmba ya Isilaeli, kana wa aeni ala mekalaa ũeni kwoo, ũla wĩya nthakame o na yĩva, ngamũlutĩla ũthyũ wakwa mũndũ ũsu ũla wĩya nthakame.” Mũisilaeli ũla waleana na mwĩao wa Ngai aĩ atonya kũetee ala angĩ mathĩna, na kwondũ wa ũu Ngai ongeleeile kwasya atĩĩ: “Ngamũveta andũnĩ make.” (Alivai 17:10) Ĩtina wa ĩvinda, ũmbanonĩ ũla waĩ Yelusaleme, atũmwa na atumĩa nĩmaumisye mwĩao kana no nginya ‘twĩvathane na nthakame.’ Kwĩka ũu nĩ kwa vata o tondũ twaĩlĩte kwĩvathana na ũlaalai na ũthaithi wa mĩvw’anano.—Meko ma Atũmwa 15:28, 29.

Kw’o ‘kwĩvathana’ kwoonanasya ata ĩvindanĩ ya atũmwa? Aklĩsto mayatũmĩaa nthakame, yĩthĩwe no ĩndĩ yaumw’a nyamũnĩ kana nĩyĩkalangĩte yaumw’a nyamũnĩ, o na mayaĩsaa nyama ya nyamũ ĩtaumĩtw’e nthakame. O na mayaĩsaa malĩu mongeletwe nthakame ta mũtula ũseũvĩtw’e na nthakame. Kũtũmĩa nthakame kwa nzĩa isu kwaĩ kũtũla mwĩao wa Ngai.—1 Samueli 14:32, 33.

Andũ aingĩ ĩvinda ya tene nĩmaĩsaa nthakame o na mateũthĩnĩka, o tondũ Tertullian waandĩkie (myakanĩ ya 100 na myakanĩ ya 200 Ĩtina wa Klĩsto). Aisũngĩa maũndũ ma ũvũngũ ala maneenewe Aklĩsto kana mo nĩmatũmĩaa nthakame, Tertullian nĩwawetie kana mbaĩ nĩsyalũlũmĩĩlasya wĩw’ano woo kwa kũnyenya nthakame. O na ĩngĩ aisye kana “yĩla kwĩ na mathaũ kĩwanzanĩ amwe nĩmanyusaa na ĩtomo nthakame ĩla ĩkuma mũndũ ũla wĩ na ĩvĩtyo . . . nĩ kenda mavoe ũwau wa mũng’athũko.”

Maũndũ asu (o na ethĩwa Alomi amwe nĩmamekaa nĩ kana methĩwe na ũima wa mwĩĩ) mayeetĩkĩlĩkĩte kwa Aklĩsto. Tertullian ongelile kũandĩka atĩĩ: “O na tũyongelaa nthakame ya nyamũ lĩunĩ witũ.” Alomi nĩmatũmĩaa lĩu wĩ na nthakame nĩ kenda masisye kana Aklĩsto ala ma w’o nĩ aĩkĩĩku. Tertullian aendeee kwasya: “Yu kwaekai nĩmũkũlye-ĩ, mwĩkananĩa ĩũlũ wa kyaũ? Nĩmwĩsĩ nesa vyũ kana Aklĩsto nĩmamenete nthakame ya nyamũ. Nĩkĩ yu mũkwasya kana me na ĩtomo ya kũtũmĩa nthakame ya andũ?”

Ũmũnthĩ, no andũ avũthũ masũanĩaa kana mĩao ya Ngai Mwene Vinya W’onthe nĩyaĩlĩte kũatĩĩwa ĩla ndakĩtalĩ wamea kana no nginya mekĩwe nthakame. O na kau Ngũsĩ sya Yeova nĩsyendaa kũendeea kwĩkala thayũ, nĩtwĩthĩawa tũtw’ĩte vyũ kũatĩĩa mwĩao wa Yeova ĩũlũ wa kwĩvathana na nthakame. Kwoou Mũklĩsto aĩle kwĩka ata yĩla ũkwĩka ũtwi ũkonetye ũiiti wa matukũ aa?

Ĩla kwĩkĩwa nthakame mĩkivanĩ kwongelekile ĩtina wa Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyamanyie ũndũ ũsu ndwosanĩte na mĩao ya Ngai, na nginya o na ũmũnthĩ tũĩkĩĩaa oou. Ĩndĩ kuma ĩvindanĩ yĩu, nzĩa sya ũiiti niendeee kũvĩndũka. Ũmũnthĩ mavinda maingĩ ĩla mũndũ ũkwĩkĩwa nthakame ndekĩawa yĩ nima ĩndĩ ekĩawa kĩmwe kya ila ilungu inya nene, ila nĩ: (1) red cells; (2) white cells; (3) platelets; (4) plasma. Kwĩanana na ũndũ mũndũ ũwaĩte, matakĩtalĩ nĩmatonya kũtw’a kũmwĩkĩa red cells, white cells, platelets, kana plasma. Kwĩthĩwa nthakame ĩtonya kũaanw’a ilungunĩ isu nene sya nthakame nĩkũtumaa wĩthĩwa ne ũndũ wĩ laisi awau aingĩ kũkwata nthakame. Ngũsĩ sya Yeova iĩkĩĩaa kana kwĩtĩkĩla kwĩkĩwa nthakame yĩ nima kana kĩmwe kya ilungu isu inya nene sya nthakame nĩ kũtũla mwĩao wa Ngai. Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana, kũatĩĩa kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa kũtũmĩa nthakame nĩkũmasũvĩanĩte na mĩisyo mingĩ ta kũkwatwa nĩ mowau ta hepatitis na ũkimwi, ala matonya kũkwatanw’a kwĩsĩla nthakame.

Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, nũndũ ilungu isu nene no iaanw’e ĩngĩ, ve makũlyo maumĩlaa ĩũlũ wa tũlungu tũnini tũla twĩthĩawa tumĩtw’e ilungunĩ isu nene. Tw’o tũlungu tũu tũnini tũtũmĩawa ata, na Mũklĩsto aĩle kũsũanĩa ĩũlũ wa kyaũ ĩla ũkũtw’a kana nũkũtũtũmĩa kana ndetũtũmĩa?

Nthakame yĩthĩawa na tũlungu twingĩ mũno. O na plasma, ĩla kĩlungu kya 90 ĩũlũ wa 100 kyayo nĩ kĩw’ũ, yĩthĩawa na syĩndũ mbingĩ ila itetheeasya mwĩĩ. O na ĩngĩ plasma nĩyĩthĩawa na syĩndũ ila isiĩĩaa nthakame yĩeke kũua, na twĩndũ tũngĩ tũla tũkitanaa na mowau mwĩĩnĩ. Matakĩtalĩ nĩmatũmĩaa kĩlungu kĩmwe kya plasma kũsiĩĩa nthakame ndĩkaue mĩtũkĩ kwa andũ ala mauaa mũno. Kana ethĩwa mũndũ e mũisyonĩ wa kũkwatwa nĩ ũwau mũna, matakĩtalĩ nĩmatonya kũamũa atonywe singano wĩ na kĩlungu kĩtawa gamma globulin kĩla kĩthĩawa kyumĩtw’e nthĩnĩ wa plasma ya mũndũ ũla ũtatonya kũkwatwa nĩ ũwau ũsu na mĩtũkĩ. Ilungu ingĩ sya plasma nitũmĩawa nthĩnĩ wa ũiiti, ĩndĩ ila twamina kũweta vaa syĩonany’a ũndũ kĩlungu kĩĩ kĩnene kya nthakame kĩtawa plasma kĩtonya kũaanw’a tũlungu tũngĩ tũnini. *

O tondũ kĩlungu kya nthakame kĩla kĩtawa plasma kĩtonya kũaanw’a tũlungu tũngĩ tũnini, now’o ila ilungu ingĩ nene (red cells, white cells, platelets) itonya kũaanw’a ikauma tũlungu tũngĩ tũnini. Kwa ngelekany’o, white blood cells no yĩaanw’e ĩkauma tũlungu tũngĩ tũnini twĩtawa interferons na interleukins, tũla tũtũmĩawa kũiita mowau ma kũkwatanw’a, na kanza. Platelets nasyo no iaanw’e ikauma kalungu kangĩ ka nthakame kala katetheeasya kĩtau kũvoa. Na ndawa ingĩ niendeee kũseũvw’a vatũmĩĩtwe ilungu sya nthakame. Ĩla nzĩa isu sya ũiiti iũtũmĩka, mũndũ ndekĩawa ila ilungu nene sya nthakame mĩkivanĩ, ĩndĩ no tũlungu tũla tũnini tũtũmĩkaa. We Mũklĩsto nĩwaĩlĩte kwĩtĩkĩla tũlungu tũu tũnini twa nthakame ĩla ũkũiitwa? Tũyĩsa kũsũngĩa. Nĩkwĩthĩwa Mbivilia ndĩwetete ĩũlũ wa tũlungu tũu tũnini twa nthakame, no nginya Mũklĩsto atw’e ũndũ ũkwĩka mbee wa Ngai atũmĩĩte wasya wake wa ngoo.

Amwe no malee kĩndũ o na kĩva kyumanĩte na nthakame (o na tũlungu tũla tũnini tũtonya kũtũmĩwa kũtetheesya mũndũ ndakakwatwe nĩ ũwau kwa kavinda). Kwosana namo ũu nĩw’o maeleawa nĩ mwĩao wa Ngai wa ‘kwĩvathana na nthakame.’ Mo mesĩ kana mwĩao wa Ngai ũla wanengete Aisilaeli waĩtye kana nthakame ĩla yaumw’a nyamũnĩ yaaĩlĩte ‘kwĩtwa nthĩ.’ (Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 12:22-24) Nĩkĩ ũsu nĩ ũndũ wa vata? Nĩ kana tũlungu tũu tũnini twa nthakame tũseũvw’e, wĩthĩaa no nginya nthakame yũmbanw’e na ĩyaanw’a. Nũndũ wa ũu, Aklĩsto amwe nĩmaleaa kwĩkĩwa tũlungu tũu mĩkivanĩ o tondũ matonya kũlea kwĩkĩwa nthakame yĩ nima kana ila ilungu inya nene sya nthakame. Ũtwi woo wa kuma ngoonĩ na ũla wĩthĩawa ũtongoew’e nĩ wasya woo wa ngoo nĩwaĩle kũnewa ndaĩa.

Aklĩsto angĩ namo nĩmekaa ũtwi wĩ kĩvathũkany’o. O namo mayĩtĩkĩlaa kwĩkĩwa mĩkivanĩ nthakame yĩ nima, o na nĩmaleaa red cells, white cells, platelets, kana plasma. Ĩndĩ, no metĩkĩlye ndakĩtalĩ akamaiita atũmĩĩte tũla tũlungu tũnini twa nthakame tumĩtw’e ilungunĩ ila nene inya. O na vo vau Aklĩsto no meke motwi me kĩvathũkany’o. Mũklĩsto mũna no etĩkĩle kũtonywa singano wĩ na gamma globulin, ĩndĩ no alee kana aketĩkĩla singano wĩ na kalungu kaumanĩte na red cells kana white cells. Kyo nĩ kyaũ kĩla kĩtonya kũtuma Aklĩsto amwe matw’a no metĩkĩle kũtũmĩa tũlungu tũnini twa nthakame ĩla mekũiitwa?

Kĩlungu kya “Makũlyo Kuma kwa Asomi Maitũ” kĩla kĩ ĩkasetinĩ ya Mũsyaĩĩsya ya Kĩswaili ya Ĩtukũ 1, Mwei wa 6, 1990, kyaĩtye kana tũlungu tũnini twa plasma nĩtumaa nthakamenĩ ya mũndũ mũka mũito na tũilika mĩkivanĩ ya kana kala ke ĩvu. Kwa nzĩa ĩsu tũlungu tũu tũnini twa plasma nĩtũtumaa kana kau katakwatwa nĩ mowau. Ĩndĩ ĩla red cells sya kana kau ke ĩvu syamina wĩa wasyo, tũlungu twasyo tũla twĩthĩawa tũkuĩte oxygen nĩtũaanaw’a. Tũlungu tũmwe twa tw’o twĩsĩlaa mũkautĩnĩ tũkathi vala ve inyia na ĩndĩ tũyumw’a mwĩĩnĩ vamwe na kĩko kya mwĩĩ. Kwoou Aklĩsto amwe nĩmatonya kũtw’a kana ethĩwa tũlungu tũmwe twa nthakame nĩtũtonya kuma mũndũnĩ ũmwe tũkathi mũndũnĩ ũngĩ kwa nzĩa ĩsu, o namo no metĩkĩle kalungu kamwe kanini ka plasma kana cells kakatũmĩwa ĩla mekũiitwa.

Kw’o kwĩthĩwa na mawoni na mawasya ma ngoo me kĩvathũkany’o kwĩonany’a kana ũsu nĩ ũndũ ũte wa vata? Aiee. Ũsu nĩ ũndũ mũito mũno. Ĩndĩ ve ũndũ ũmwe wĩ ũtheinĩ. Maũndũ ala maneenewe vaa meonany’a kana Ngũsĩ sya Yeova nileaa kwĩkĩwa mĩkivanĩ nthakame yĩ nima kana kĩmwe kya ila ilungu inya nene sya nthakame. Mbivilia ĩthuthĩtye Aklĩsto atĩĩ: “Mwĩvathane na syĩndũ ila ithembewe mĩvw’anano, mwĩvathane na nthakame na nyamũ ila sitĩtwe, na mũyĩvathana na ũlaalai.” (Meko ma Atũmwa 15:29) Ĩndĩ ĩla vendeka kũtũmĩwa tũlungu tũnini twa ila ilungu nene sya nthakame nthĩnĩ wa ũiiti, kĩla Mũklĩsto no nginya eyĩkĩe ũtwi wake mwene atongoew’e nĩ wasya wake wa ngoo, ĩtina wa kũvoya na kũvindĩĩsya ũndũ ũsu nesa.

Andũ aingĩ no matw’e kũtũmĩa nzĩa o na yĩva ya ũiiti ĩla ĩtonya kũtuma matetheka na mĩtũkĩ, o na ethĩwa metũmĩa nzĩa ĩtonya kũlikya ũima woo wa mwĩĩ mũisyonĩ, ta nzĩa ya kũtũmĩa nthakame. Ĩndĩ Mũklĩsto mũĩkĩĩku nũtataa kũvindĩĩsya maũndũ angĩ eka o ũndũ ũtonya kũtetheka akwata ũiiti. Ngũsĩ sya Yeova nitũngaa mũvea nũndũ wa kĩthito kĩla kĩkĩawa nĩ kenda ũiiti mũseo ũkwatĩkane, na nisyaasya ũseo na ũthũku ũla ũtonya kumana na ũiiti o na wĩva. Ĩndĩ ĩla vekwendeka kũtũmĩwa nthakame nthĩnĩ wa ũiiti, nĩmosaa kwa ũito kĩla Ngai waĩtye na ngwatanĩo yoo vamwe na Mũnengani wa Thayũ.—Savuli 36:9.

Nĩ ũathimo mũnene kwa Mũklĩsto kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo ta ũla wa mũandĩki wa Savuli, ũla waisye atĩĩ: “Yeova Ngai nĩ syũa na ngao: Yeova akanengane mumo na ndaĩa; ndakamaima kĩndũ kĩseo ala maendaa na mĩendele myaĩlu. We Yeova . . . , nĩ mũathime mũndũ ũla ũkũĩkĩĩaa”!—Savuli 84:11, 12.

[Maelesyo ma Kwongeleela]

[Ĩsandũkũ ĩthangũnĩ ya 31]

MAKŨLYO ŨTONYA KŨKŨLYA NDAKĨTALĨ

Ethĩwa nĩwaĩle kũthĩnzwa kana kũiitwa vatũmĩĩtwe nthakame, mũkũlye atĩĩ:

Mo onthe ala meũndiita nĩmesĩ kana nyie nĩ Ngũsĩ ya Yeova na ndikwĩtĩkĩla nĩkĩwe nthakame mĩkivanĩ (nthakame ĩte mbumye kĩndũ, red cells, white cells, platelets, kana plasma), o na ethĩwa vailyĩ ata?

Ethĩwa ndawa ila waandĩkĩwa ũtũmĩe iseũvĩtw’e na plasma, red cells, white cells, kana platelets, mũkũlye atĩĩ:

Yo ndawa ĩno ĩseũvĩtw’e kumana na ila ilungu inya nene sya nthakame? Ethĩwa vailyĩ ũu, no ũngelesye ĩseũvĩtw’e ata?

Naĩlĩte kũtũmĩa kĩthimo kĩana ata kya ndawa ĩno yumanĩte na nthakame, na naĩle kũmĩtũmĩa kwa nzĩa syĩva?

Wasya wakwa wa ngoo wambĩtĩkĩlya kwĩkĩwa tũlungu tũũ tũnini twa nthakame, nĩ mĩisyo yĩva ĩtonya kũkwata mwĩĩ wakwa?

Ethĩwa wasya wakwa wa ngoo ndũũmbĩtĩkĩlya kwĩkĩwa kalungu kaa kanini ka nthakame, nĩ nzĩa ĩngĩ yĩva ya ũiiti ĩtonya kũtũmĩwa?

Ĩtina wa kũsũanĩa ũndũ ũũ kwa ũito, nĩ ĩndĩĩ ndonya kũũtavya ũtwi wakwa?