ĨLA nasyaiwe Mwei wa 3, 1930, neethĩie andũ maitũ ma mũsyĩ vamwe na anyanyae moo me aĩkĩĩku maimũthũkũma Yeova. Nasyaĩwe ũtũinĩ wa Namkumba ũla wĩ vakuvĩ na mũsyĩ wa Lilongwe, nthĩ ĩla yu yĩtawa Malawi. Mwakanĩ wa 1942 nĩw’o neeyumisye nĩmũthũkũme Ngai na navatisĩwa ũsĩnĩ ũmwe katĩ wa mbũsĩ ila nzeo sya nthĩ yitũ. Kwa kĩlungu kya myaka 70 ĩtina wa vau, nĩnatatie kũatĩĩa kĩla mũtũmwa Vaulo watavisye Timotheo. Amwĩie: “Tavan’ya ĩla ndeto; ĩthĩwa wĩ mũthangaau ĩvinda yaĩle, na yĩla yĩtaĩle.”—2 Tim. 4:2.

Kwĩ mwambĩĩonĩ wa mwaka wa 1948, Nathan H. Knorr na Milton G. Henschel nĩmookie ya mbee nthĩ ya Malawi, na matuma nambĩĩa kwĩthĩwa na wendi wa kũmũthũkũma Yeova nĩ mũthũkũmi wa ĩvinda yonthe. Nĩw’aa mũyo mũno nalilikana ndeto sya kwaka ila syaneeniwe nĩ ana-a-asa asu matũmĩtwe nĩ ovisi mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova ũla wĩ Brooklyn, New York. Nĩlilikana mũthenya ũsu tũũngye ndakanĩ twĩ andũ ta 6,000 tũmwĩthukĩĩsye Mwana-a-asa Knorr ayumya ũvoo mũseo wĩ na kyongo, “Permanent Governor of All Nations” (Mũsumbĩ Ũkasumbĩka Mbaĩ Syonthe Tene na Tene).

Ĩvinda yĩmwe nĩnakomanie na kelĩtu kombe ketawa Lidasi. Nĩnamanyie kana o nako kaeetwe nĩ mũsyĩ wa Ngũsĩ sya Yeova, na kana nĩkendaa kwĩthĩwa ke mũthũkũmi wa ĩvinda yonthe o takwa. Nakatwaie mwaka wa 1950, na tũivika mwaka wa 1953 twaĩ na syana ilĩ. O na kau nĩtwakwatie kĩvalũa kĩngĩ kya kũea syana, nĩtwatwie kana no nose ũvainia wa kĩla ĩvinda. Ĩtina wa myaka ĩlĩ, nĩnatw’ĩkĩthiw’e vainia wa mwanya.

Ĩtina wa ĩvinda ĩkuvĩ, nĩnanengiwe kĩanda kya mwanya kya kwĩthĩwa mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko. Nũndũ Lidasi nĩwandetheeasya maũndũnĩ, nĩnavotie kũsũvĩa andũ makwa kĩ-mwĩĩ na kĩ-veva o nĩ o mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko. * Ĩndĩ ithyelĩ nĩtwendaa mũno tũtw’ĩke athũkũmi ma ĩvinda yonthe. Nĩtweevangie nesa na syana sitũ syatũkwata mbau, na nũndũ wa ũu tũivika mwaka wa 1960, Lidasi nĩwatw’ĩkie mũthũkũmi wa ĩvinda yonthe.

Nĩtwatanĩie kũthũkũma ana-a-asa na eĩtu-a-asa ikundinĩ syĩ kĩvathũkany’o ĩvindanĩ yĩu yaaĩle, kana kwa ndeto ingĩ, ĩvindanĩ yĩu yĩtaĩ na mathĩna maingĩ. Wĩa witũ watumie tũthi kũndũ kwingĩ. Twathiũũkie kuma ivaũũkonĩ sya Iĩma mbanake sya Mũlanje ila syĩ ngalĩ ya ĩtheo ya nthĩ ĩsu nginya ndeenĩ ikilĩtye sya Ĩia ya Malawi, yĩla yĩkwete vakuvĩ ngalĩ yonthe ya wumĩlonĩ wa syũa ya  nthĩ ya Malawi. Nĩtwoonie atavany’a ma mĩthyũlũlũko ĩla twanengetwe mayongeleka mate kũoleka o vamwe na ikundi.

Mwakanĩ wa 1962, nĩtwatanĩie Ũmbano wa Kĩvalo waĩ na kyongo, “Atavany’a me Ũkũmbaũ.” Ngĩweta o kwa ũkuvĩ, maũmbano ta asu nomo maĩ matonya kũtetheesya ana-a-asa onthe ala maĩ Malawi meyũmbanĩsye mathĩna ala maĩ mbee. Mwaka ũla waatĩĩe, Mwana-a-asa Henschel nĩwasyokie nthĩ ya Malawi, na kweekwa ũmbano mũnene wa mwanya vakuvĩ na mũsyĩ wa Blantyre. Andũ ta 10,000 nĩmookie ũmbanonĩ ũsu. Ũmbano ũsu nĩwatũtetheeisye mũno kwĩyũmbanĩsya matatwa ala maĩ mbee.

Mwakanĩ wa 1964, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyathĩniw’e mũno nũndũ wa kũlea kwĩlikya siasanĩ. Nyũmba sya Ũsumbĩ mbee wa 100 na nyũmba mbee wa 1,000 sya Ngũsĩ nĩsyaanangiwe ĩvinda yĩu. O na ũu wĩ o vo, nĩtwaendeeie kũthyũlũlũka ikundi nginya ĩla silikalĩ ya Malawi yakũnie maluvuku wĩa wa Ngũsĩ mwakanĩ wa 1967. Ovisi wa ũvonge ũla waĩ Blantyre nĩwoosiwe nĩ silikalĩ, na amisonalĩ malũngw’a, nakwa na Lidasi vamwe na Ngũsĩ ingĩ sya Malawi twekw’a nthĩnĩ. Ĩla twathaiw’e nĩtwaendeeie kũthyũlũlũka ikundi, ĩndĩ tweekaa ũu kwa ũĩ.

Mũthenya ũmwe kwĩ Mwei wa 10, 1972, andũ ta ĩana ma kĩkundi kya siasa kĩtawa Ngwatanĩo ya Amũika ma Malawi nĩmakwatie nzĩa mokĩte kwitũ. Ĩndĩ ũmwe woo nĩwasembie avika kwakwa mbee wa aangĩ na ambĩa nĩvithe nũndũ mookĩte kũmbũaa. Nĩvo natavisye kĩveti kyakwa na syana nĩmevithe maiũnĩ maĩ vau vakuvĩ. Nakwa neekie kũsemba na navala kĩembe kĩmwe kĩnene. Nasyaĩĩsye nĩ vau ĩũlũ mayananga nyũmba yitũ na malĩ yitũ yonthe.

Ĩla nthĩ ya Malawi yalũlile, andũ ngili mbingĩ nĩmasembie na mauma nthĩ ĩsu. Nyie na andũ makwa twaendie kambinĩ ya andũ ala makĩĩe nthĩ ya Mozambique, ĩla yaĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya nthĩ ĩsu, na twekala vu nginya Mwei wa 6, 1974. Ĩvindanĩ yĩu nyie na Lidasi nĩtwatũmiwe ta mavainia ma mwanya vandũ vetawa Dómue, vala ve nthĩ ya Mozambique, vakuvĩ na mũvaka wa Malawi. Twaendeeie kwĩthĩwa twĩ mavainia ma mwanya nginya mwaka wa 1975 ĩla Mozambique yoosie wĩyathi na yaeka kũũngamĩwa nĩ Portugal. Kuma vu tweekie kũlũngw’a twĩ na Ngũsĩ ingĩ tũsyoke Malawi, o kũla kwaĩ ala matũthĩnasya.

Twasyoka Malawi, nĩtwatũmiwe tũkathyũlũlũkae ikundi ila syaĩ Lilongwe, ũla nĩw’o mũsyĩ mũnene wa Malawi. O na kau nĩtwathĩnaw’a mũno na kwaĩ mathĩna angĩ, ikundi ila syaĩ mĩthyũlũlũkonĩ ĩla twaanengwa nĩsyongelekile.

Mũthenya ũmwe twaendie ũtũinĩ ũmwe na tweethĩa ũmbano wa siasa ũendeee. Ĩla andũ  amwe ma kyama kĩla kyakwete mbau ũmbano ũsu mamanyie twĩ Ngũsĩ sya Yeova, nĩmatũingĩĩisye twĩkale nthĩ vala vaĩ kĩkundi kĩtawa Kyama kya Nthele sya Malawi. Nĩtwamũvoyie Yeova na kĩthing’ĩĩsyo atũtetheesye na aitũtongoesya nũndũ vai ndatĩka ĩla tũtaĩ twona naĩ. Ĩla ũmbano ũsu wathelile nĩmambĩĩe kũtũtumbũla. Mwaitũ ũmwe oona ũndũ twatumbũlĩtwe ookie asembete na atulya mbu ayasya, “Nenyu mwa, ekanai namo! Ũũ nĩ mwana wa mwanake tũsyaanĩw’e. Ekanai nake athi kũla eendete!” Nĩvo ĩndĩ ũla waũngamĩe ũmbano ũsu waisye, “Maekei mathi!” Tũyĩsĩ nĩkĩ mwaitũ ũsu waisye ũndũ waisye nũndũ o na ndaĩ wa mũsyĩ. Ĩndĩ twonaa Yeova eekie kũsũngĩa mboya sitũ kwa nzĩa ĩsu.

Mwakanĩ wa 1981 nĩtwakomanie ĩngĩ na andũ amwe ma Kyama kya Nthele sya Malawi. Nĩmoosie isululu sitũ, mĩio, makotoni ma mavuku, na vaili sya mũthyũlũlũko. Twoona ũu twasembie twathi mũsyĩ kwa mũtumĩa ũmwe wa kĩkundi. Nĩtwavoyie ĩngĩ nũndũ wa ũndũ ũsu. Kĩla kyatũthĩnasya mũno nĩ ũvoo ũla waĩ vailinĩ ila matũvenie. Ĩla masyaisye vailinĩ sitũ nĩmoonie mavalũa ala natũmĩwe kuma kũndũ kwingĩ kwĩ kĩvathũkany’o kwa nthĩ ya Malawi. Matelemile mũno nũndũ moonie ta nĩ mũnene mũna silikalĩnĩ. Kwoou, moosie syĩndũ sitũ na maitũnga o nesa kũla kwĩ atumĩa ma kĩkundi vau ũtũinĩ.

Ve ĩvinda yĩngĩ twaingaa ũsĩ mũna na ĩsiwa. Mwene ĩsiwa yĩu nĩwe waũngamĩe maũndũ ma siasa kĩsionĩ kĩu na kwoou nĩwatwie kũsisya kana ala onthe maĩ ĩsiwanĩ yĩu maĩ na kaati sya kyama. Akilyĩ kũtũvikĩĩa nĩwoonie kĩng’ei kĩmwe kyaĩ vau kyamanthawa nĩ silikalĩ. Ũndũ ũsu nĩwaetie kĩtuu na ũvoo wa kũmantha kaati wathelela vau. Ĩvindanĩ yĩu nĩtweeyoneie ĩngĩ Yeova aitũtetheesya.

Mũthenya ũmwe kwĩ Mwei wa 2, 1984, naendete Lilongwe nganengane livoti ĩtwawe ovisinĩ wa ũvonge ũla wĩ Zambia. Mũsikalĩ ũmwe nĩwanũngamisye na ambĩĩa kũvekesa mũvuko wakwa. Nĩweethĩie mavuku maitũ mũvukonĩ ũsu, andwaa kĩsesenĩ kya volisi, na ambĩĩa kũmbũa. Ĩtina wa vu nĩwambovie na makanda na andikya kasũmbanĩ kaĩ na avungwa angĩ makwatĩtw’e na mĩio yooyĩtwe.

Ũnĩ ũũngĩ mũnene wa asikalĩ nĩwanthamĩĩisye kasũmbanĩ kangĩ na aandĩka ĩthangũnĩ ũvoo waĩtye atĩĩ: “Nyie, Trophim R. Nsomba, nĩnakola kũtw’ĩka Ngũsĩ ya Yeova nĩ kana nĩlekw’e.” Nakwa namwĩa, “O na eka ũ kwovwa, nĩnĩyũmbanĩsye kũkw’a. Nyie nĩ o Ngũsĩ ya Yeova.” Nĩnaleile kũyĩkĩa saii. Kĩu nĩkyathatisye mũnene ũsu na akũna mesa na ngundi mũno nginya mũsikalĩ waĩ kasũmbanĩ kala kangĩ ooka asembete asisye nĩ kyaũ kĩendeee. Avika mũnene ũsu amwĩie: “Mũndũ ũũ nũkũlea kwĩkĩa saii ĩthangũnĩ yĩĩ yaĩtye kana nĩwaeka kũtavany’a. Kwoou nĩekĩe saii ĩthangũnĩ yaĩtye kana we nĩ wa Ngũsĩ sya Yeova, na tũimũtwaa Lilongwe akovwe.” Maũndũ asu onthe mayĩkĩka kĩveti kyakwa kyaseng’aa naendie nakũ. Ĩndĩ  ĩtina wa mĩthenya ĩna ana-a-asa amwe nĩmakyonie na makĩtavya vala nĩĩ.

Ĩla navikiw’e kĩsesenĩ kya volisi kya Lilongwe nĩnakuiwe nesa. Mũnene wa asikalĩ ambĩie atĩĩ: “Kwata ĩsaani yĩĩ ya mũsele nĩkwĩthĩwa wovetwe nũndũ wa Ndeto ya Ngai. Avungwa ala angĩ movetwe nũndũ nĩ ing’ei.” Ĩtina wa vau nĩwaisye nĩtwawe Yela ya Kachere na nekala vo myei ĩtano.

Mũnene wa yela ĩsu eewie mũyo ĩla naetiwe vau na ambĩa eenda nĩtw’ĩke “vasita” wa yela ĩsu. Vasita ũla waĩ vo nĩwavetangiwe na eewa atĩĩ: “Ndikwenda ũimanyĩsya Ndeto ya Ngai vaa ĩngĩ nĩkwĩthĩwa wovetwe nũndũ watiie wooya ĩkanisanĩ kwenyu!” Kuma sua ũsu ninyie nanengiwe wĩa wa kũmanyĩsya andũ Mbivilia kĩla kyumwa ĩla kwĩ ũmbano wa avungwa.

Ĩtina wa ĩvinda maũndũ nĩmesie kũthũka. Anene angĩ ma yela nĩmambĩĩe kũngũlya makũlyo nĩ kana mamanye Malawi yĩ Ngũsĩ siana ata. Ĩla naleile kũsũngĩa ũndũ mendaa nĩmambũie nginya nakwatwa nĩ malita na nanyaa. O na mũthenya ũngĩ nĩmangũlilye vala ovisi witũ mũnene ũĩ. Nakwa nameie: “Ko mũtakũlya ĩkũlyo yĩ laisi. Ndilea kũmũsũngĩa.” Asikalĩ meewie mũyo mũno na makwatya kamasinĩ koo ka kũlekoti. Nĩvo nameie ovisi mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova nũwetetwe Mbivilianĩ. Maseng’ie na mangũlya, “Ũwetetwe va Mbivilianĩ?”

Namasũngĩie, “Ĩandĩkonĩ ya Isaia 43:12.” Nĩmavuie ĩandĩko yĩu na mayĩsoma me metho mũno. Yaĩtye atĩĩ: “Mwĩ ngũsĩ syakwa, easya ũu Yeova, na ninyie Ngai.” Masomie mũsoa ũsu mavinda atatũ. Na ĩndĩ mangũlya: “Wĩenda kwasya ovisi mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova wĩ Mbivilianĩ na ti Amelika?” Namasũngĩie ũũ: “O nasyo Ngũsĩ ila syĩ Amelika syaasya mũsoa ũũ nĩw’o ũwetete vala ovisi woo mũnene ũĩ.” Nũndũ ndyaamatavya kĩla mendaa kwĩw’a, nĩmanthamĩĩisye Yela ya Dzaleka, yĩla yaĩ ngalĩko ya ĩũlũ ya vau Lilongwe.

Natwaiwe Yela ya Dzaleka Mwei wa 7, 1984, vala Ngũsĩ ila ingĩ 81 syoovewe. Yela yĩu yaĩ na avungwa 300 ala makũthĩanĩw’e vamwe ũkethĩa mekoma nthĩ mavivinyanĩte vyũ. Ĩtina wa kavinda, ithyĩ Ngũsĩ nĩtweevangie tũkundi tũkundi nĩ kana tũkasũanĩaa ĩandĩko kĩla mũthenya. Andũ me kĩvathũkany’o nĩmanyuvaa ĩandĩko yĩla yĩũneenewa. Kũsũanĩa ĩandĩko vamwe nĩkwatwĩkĩaa vinya mũno.

Mũnene wa yela ĩsu nĩwesie kũtũvathany’a na avungwa ala angĩ. Mũthenya ũmwe mũsungi esie kũtũsukĩĩsya atĩĩ: “Silikalĩ ndĩmũmenete. Tũmwovete nũndũ wa itumi ii ilĩ: Silikalĩ yĩmena mwĩsa kũawa nĩ andũ ma Kyama kya Nthele sya Malawi, na kelĩ nũndũ nĩmũtavanasya ĩũlũ wa kaũ ũkĩte, silikalĩ yĩmena mwĩsa kũtuma asikalĩ mayo mevitha kaũ ũsu wavika.”

Ĩla Mwei wa 10, 1984, wavikie, twatw’ĩkie ithyonthe no tũtwaawa kotinĩ. Kĩla ũmwe nĩwatw’ĩwe kwovwa myaka ĩlĩ. O ta tene, twatwaiwe vandũ  vamwe na andũ mate Ngũsĩ. Ĩndĩ mũnene wa yela nĩwatangasĩe kĩla mũndũ atĩĩ: “Ngũsĩ sya Yeova iinyusaa sikala. Kwoou inyw’ĩ asungi, mũikamathĩny’e mũimetya sikala o na mũikamatũme ĩkaa ya kũkwatya sikala. Aa nĩ andũ ma Ngai! Ngũsĩ syonthe sya Yeova syaĩle kũnengawe lĩu kelĩ kwa mũthenya nũndũ ii mavĩtyo syaaĩka ĩndĩ syovetwe nũndũ wa kũĩkĩĩa Mbivilia.”

Mwĩkalo witũ mũseo nĩwatũtethisye maũndũnĩ angĩ. Avungwa mayeetĩkĩlĩtw’e kwanganga kũu nza kwatuka kana kwĩ mbua. Ĩndĩ ithyĩ nĩtweetĩkĩlĩtw’e kumaala twenda. Nĩmeesĩ tũyĩsa kwĩsilya kũkĩla. Kwa ngelekany’o, mũthenya ũmwe mũsungi mũna nĩwawaie aitũsunga twĩ mũũndanĩ na twamũkua twamũtũnga yela akaiitwe. Kwoou anene ma yela nĩmeesĩ twĩ andũ aĩkĩĩku. Kwĩthĩwa na mwĩkalo mũseo nĩkwatumie twona ĩsyĩtwa ya Yeova yĩitaĩwa nĩ ala matwovete.—1 Vet. 2:12. *

Nathaiw’e kuma Yela ya Dzaleka Matukũ 11, Mwei wa 5, 1985. Neewie mũyo mwingĩ mũno ĩla nasyokeanĩie na andũ makwa. Nĩtũmũtũngĩaa Yeova mũvea mũno nũndũ wa kũtũtetheesya ĩvindanĩ yĩla twaĩ mathĩnanĩ. Twalilikana ĩvinda yĩu twĩw’aa ta mũtũmwa Vaulo ũla waandĩkie atĩĩ: “Tũikwenda, ana-a-asa, mũlee ũmanya mathĩna ala [matũkwatie] . . . O na twayĩtũka kwĩthĩwa thayũ: Ĩĩ, ithyĩ ene nthĩnĩ waitũ tweewie ta tũte ndĩi ya kũlea ũkw’a, nĩ kana tũikeĩkĩĩe ithyĩ ene, ĩndĩ tũmũĩkĩĩe Ngai ũla ũthayũũkasya akw’ũ: ũla watwovoisye kũtumya kĩkw’ũnĩ kĩnene ta kyu.”—2 Ako. 1:8-10.

Nĩ w’o kana mavinda amwe twoonaa ta tũtevĩta. Ĩndĩ twatindĩaa kũmũvoya Yeova atũnenge ũkũmbaũ na ũĩ nĩ kana twĩthĩwe na wĩnyivyo wa kũendeea kũtuma ĩsyĩtwa yake ĩnene yĩtaĩwa.

Yeova nũtũathimĩte myaka yonthe twaamũthũkũma ĩvindanĩ yaĩle na yĩla yĩtaĩle. Nĩtwĩw’aa mũyo mũno ĩla twoona ovisi wa ũvonge ũla waminie kwakwa mwaka wa 2000 mũsyĩnĩ wa Lilongwe, vamwe na Nyũmba sya Ũsumbĩ mbee wa 1,000 ila syakĩtwe kĩla vandũ Malawi! Moathimo asu Yeova ũtũnengete manzeng’asya mũno nĩ na Lidasi nginya ũkethĩa o na twĩona ta tũkũota! *