ETHĨWA mũndũ ndaĩ atonya kũĩkĩĩa kĩla kyaandĩkawa makasetinĩ ma maũvoo myaka mbee wa 200 mĩvĩtu, matukũ aa ti laisi kũĩkĩĩa maũndũ maingĩ ala methĩawa Indanetinĩ. Ũmũnthĩ nũndũ wa maendeeo ala me kw’o nĩ laisi kũkwata ũvoo mwingĩ ki wa w’o na wa ũvũngũ, wĩ maana na ũte maana, mũseo na mũthũku. Kwoou no nginya twĩthĩwe twĩ metho mũno ĩla tũũnyuva kĩla tũũsoma. Ala manambĩĩe kũtũmĩa Indaneti mĩtũkĩ maĩle kwĩthĩwa me metho mũnango nũndũ nĩ laisi kwoo kũĩkĩĩaa ũvoo w’onthe mawĩthĩa Indanetinĩ kana matũmĩwa nĩ mũndũ me ndũũ, o na ethĩwa ũsaanĩtye ata. Kwoou Mbivilia yĩ na kĩtumi kĩseo kya kũtũkany’a atĩĩ: “Ũla ũte ũmanyi nĩwĩtĩkĩlaa kĩla ndeto; ĩndĩ ũla wĩ kĩlĩko asiasya ũndũ ũendaa.”—Nth. 14:15.

Ĩndĩ tũtonya kwĩthĩwa twĩ na “kĩlĩko” ata nĩ kana twĩthĩwe tũtonya kũmanyaa nĩ ũvoo wĩva wa ngũĩ, nĩ wĩva ũte na mũsingi o na kau wĩweta mũndũ twĩsĩ, na nĩ wĩva wĩ na ũlũsani na maũndũ angĩ ma ũvũngũ? Mbee, waĩle kwĩkũlya atĩĩ: ‘Ũvoo ũũ umĩte va? Nĩ kĩsesenĩ kya kũĩkĩĩka, nĩ kĩsesenĩ kĩla mũndũ ũtonya kũlika akaandĩka kĩla ũkwenda, kana o na umĩte kũndũ ndesĩ? Isese sya kũĩkĩĩka syaaĩsa kwasya kana ũvoo ũũ nĩ wa ũvũngũ?’ * Ĩtina wa ũu, tũmĩa “ũmanyi.” (Nth. 7:7) Ethĩwa ũvoo ũla woona ũvw’aa ta ũte wa kũĩkĩĩka, nĩ laisi mũno ũkethĩa ti wa kũĩkĩĩka. O na ĩngĩ wesa kwĩthĩa ũvoo ũkumany’a angĩ ĩkũlye-ĩ: ‘Nũũ wenda mũno kwona ũvoo ta ũsu ũinyaĩĩka, na mũndũ ũla ũkũũnyaĩĩkya ethĩwa e na kĩtumi kĩva?’

Ve andũ amwe mendete mũno kũtw’ĩka nĩmo ma mbee kũtũmĩa angĩ ũvoo w’onthe ũla makwata, na kwoou maũkwata oou matũmĩaa kĩla mũndũ o na mate kwenda kũmanya umĩte va, na ũla meũtũmĩa ewosa ata. Mavinda maingĩ mekaa ũu nũndũ methĩawa mayenda kwoneka nĩmesĩ. (2 Sam. 13:28-33) Ĩndĩ ethĩwa twĩ na “kĩlĩko,” tũkasũanĩaa ũndũ kũtonya kũthi twatũma ũvoo ũsu, kwa ngelekany’o,  ũndũ ũtonya kwananga ĩsyĩtwa ya mũndũ mũna kana ũseũvyo mũna.

Ti laisi kũmanya ũvoo nĩ wa w’o kana ti wa w’o. Nĩkyo kĩtumi andũ amwe maekeaa ũla mamũtũmĩa ũvoo mũna emanyĩlĩĩle nĩ wa kũĩkĩĩka kana ti wa kũĩkĩĩka. Ĩndĩ nĩwĩsĩ atonya kũkua ĩvinda yĩana ata ayĩka ũu? Lilikana kana ĩvinda nĩ ya vata mũno. (Aev. 5:15, 16) Kwoou vandũ va kũsũanĩaa atĩĩ: “Ethĩwa nĩ na nzika na ũvoo mũna ngekaa kũũtũma,” sũanĩaa atĩĩ: “Ethĩwa nĩ na nzika na ũvoo mũna ngekaa kũũvuta.”

Ĩkũlye ũũ: ‘Nyie nakwata ũvoo nĩnendete kũtũmĩa angĩ? Ve ĩvinda naasyoka kũandĩkĩa andũ valũa nĩmetĩtye ũekeo nũndũ wa kwĩthĩa namatũmĩie ũvoo ũte wa w’o kana wa ũvũngũ mũthei? Ve ĩvinda naaĩwa nĩ mũndũ nĩekae kũtũma e-mail ila nakwata?’ Lilikana kana ala ũtonya kũmatũmĩa e-mail o namo no mesomee kĩla mekwenda Indanetinĩ o na ũtamatũmĩĩte. O na ĩngĩ mo mayendaa kũtinda makũthĩĩwe tũkelwa, vitio, na mavisa. O na ti ũndũ wa ũĩ kwosa na kũtũmĩa angĩ ũvoo wa Mbivilia ũlekotiĩtwe nĩ mũndũ ũmbanonĩ kana akaũandĩka. * Na eka ũu, kũtũmĩa angĩ ũvoo ũla ũkwatĩte ĩtina wa kwĩka ũkunĩkĩli wa kĩndũ ũkwendaa kũmanya, kana mĩsoa ĩla wakwata ũyĩmanyĩsya Mbivilia, kana mosũngĩo ala ũkwĩsa kũtũmĩa ũmbanonĩ no kũtume angĩ matatetheka ĩla mekwĩmanyĩsya me oka.

Ĩndĩ ũtonya kwĩka ata wesa kwĩthĩa ũvoo wa ũvũngũ ĩũlũ wa ũseũvyo wa Yeova wĩkĩĩtwe Indanetinĩ? Ndwaĩle kũatĩanĩa na ũvoo ũsu nongi. Amwe monaa kĩla kĩseo nĩ kũtũmĩa angĩ ũvoo ũsu nĩ kana maumye woni woo, ĩndĩ kĩu kĩtumaa ũvoo ũsu wĩka kũnyaĩĩka ĩ ya mũno. Tweew’a tũithĩnĩka mũno nũndũ wa ũvoo twonie Indanetinĩ, twaĩle kũmũvoya Yeova atũnenge ũĩ na tũineena na Aklĩsto ala aima. (Yak. 1:5, 6; Yuta 22, 23) Yesũ atindĩaa kũneenewa maũndũ ma ũvũngũ na nĩwakanisye aatĩĩi make kana amaitha moo makamathĩny’a na ‘maimaneenea kĩla ũndũ ũthũku wa ũvũngũ.’ (Mt. 5:11; 11:19; Yoa. 10:19-21) Kwoou twaĩlĩte kũtũmĩa “kĩlĩko” na “ũmanyi” nĩ kana tũmanye naaũ “ala maneenaa maũndũ ma ngũlũ” na “me na ngũlũ nzĩanĩ syoo.”—Nth. 2:10-16.

Twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩ metho ĩla tweew’a na andũ ũvoo ĩũlũ wa ana-a-asa maitũ kana o maũndũ mekĩkĩte. O na ethĩwa kĩla weew’a nĩ kya w’o, ũu ti kwasya kana nĩkyaĩlĩte kũnyaĩĩkw’a. Ve mavinda angĩ wĩthĩaa ti ũseo o na ti ũndũ wa wendo kũweta maũndũ andũ mekĩte kana makona o na ethĩwa nĩ ma w’o. (Mt. 7:12) Kwa ngelekany’o, ti ũndũ wa wendo o na ti ũndũ wakaa kũsuka ala angĩ o na ethĩwa kĩla tũũweta nĩ kya w’o. (2 Ath. 3:11; 1 Tim. 5:13) Nĩkĩ? Nũndũ maũndũ amwe matonya kwĩthĩwa me ma kĩmbithĩ, na twaĩlĩte kũekea mwene eĩsa kũtavya ala maĩlĩte ĩvindanĩ yĩla yaĩlĩte. Kũnyaĩĩkya ũvoo ĩũlũ wa andũ angĩ ĩvinda yĩte ĩviku no kũete thĩna mwingĩ mũno, na kwĩka ũu ti kũmanenga ndaĩa.

Matukũ aa ũvoo no ũthi mĩtũkĩ mũno, wĩthĩwe nĩ wa w’o kana nĩ wa ũvũngũ, wĩ maana kana ndwĩ maana, nĩ mũseo kana nĩ mũthũku. Kwoou ĩla mũndũ watũmĩa ũngĩ e-mail kana mesengyi, aĩle kwĩthĩwa esĩ kana kyu watũma no kĩthyũũke nthĩ yonthe ĩveny’a na ĩsalukya, ethĩwe nĩeevangĩte ũu kana ndeevangĩte. Ekai ĩndĩ tũtw’e vyũ kũtila mũmeo ũla twĩthĩwa naw’o wa kũtũmanga syĩndũ mĩtũkĩ na tũteũkũlya. O na kau wendo nũtumaa tũĩkĩĩa maũndũ onthe na tũeka kwĩthĩwa na nzika maũndũnĩ, tũyaĩlĩte kwĩkala ta andũ mate na ũmanyi maĩkĩĩaa tũkelwa tw’onthe tũla mesa kwona. O na ĩngĩ, wendo nũtumaa tũtaĩkĩĩa ũvoo wa ũvũngũ ĩũlũ wa ũseũvyo wa Yeova kana ĩũlũ wa ana-a-asa maitũ, ũla ũnyaĩĩkaw’a nĩ ngombo sya “ĩthe wa ũvũngũ,” nake nĩ Satani ũla Ndevili. (Yoa. 8:44; 1 Ako. 13:7) Nũndũ ũmũnthĩ maũvoo matindĩaa kwongeleka, tweethĩwa na kĩlĩko na tweemanyĩsya kũvathũkanasya maũndũ tũkeethĩawa na “ũmanyi,” na tũkeethĩawa tũtonya kũmanya ũndũ tũkosaa maũvoo ala twakwata kĩla mũthenya. No tondũ Mbivilia yaĩtye: “Ala mate ũmanyi matiĩawa ũtumanu; ĩndĩ ala me kĩlĩko mekĩawa ngovia ya ũmanyi.”—Nth. 14:18.