1, 2. (a) Nĩ ndaĩa syĩva itonya kũtũtetheesya kũmĩĩsya mathĩna? (b) Mũĩkĩĩo nĩ kyaũ? Nengane ngelekany’o.

 KŨMŨTHŨKŨMA Yeova nĩkũtũeteae ũtanu. O na vailyĩ ũu, nĩtũkwatawa nĩ mathĩna o ala makwataa andũ, na nĩtũtonya ‘kũthĩnw’a kwondũ wa ũlũngalu.’ (1 Vet. 3:14; 5:8, 9; 1 Ako. 10:13) Nĩ kana tũmĩĩsye mathĩna asu, twaĩlĩte kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ.

² Mũĩkĩĩo nĩ kyaũ? Mũtũmwa Vaulo aandĩkie: “Na ĩndĩ mũĩkĩĩo nĩ kĩla kĩmanyĩthasya vyũ maũndũ ala mekwatĩtw’e, na kĩla kĩĩkĩĩthasya maũndũ ala matonekaa.” (Aevl. 11:1) Mbivilia ĩngĩ yaĩtye: “Mũĩkĩĩo nĩ taitoonditi ya maũndũ ala twĩkwatĩtye. Mũĩkĩĩo nĩ kwĩthĩwa twĩtĩkĩlĩte maũndũ tũtatonya kwona.” (The Simple English Bible) Ethĩwa kĩtheka kitũ kĩ na taitoonditi, twĩthĩawa na ũw’o wa kana nĩ kitũ. Nũndũ nĩtũĩkĩĩte kana Ngai nĩwĩanĩasya mawatho make, no ta twĩthĩawa twĩ na taitoonditi ya vata. Mũĩkĩĩo witũ ũtumaa twĩthĩwa tũte na nzika kana tũkoona kwĩanĩw’a kwa mawatho ma Mbivilia ala twĩ na wĩkwatyo wamo, na ũituma twĩthĩwa na ũw’o wa maũndũ ala me Mbivilianĩ o na kau tũitonya kũmona.

3, 4. (a) Ũkũmbaũ nĩ kyaũ? (b) Weta nzĩa ĩmwe ya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ witũ.

³ Ũkũmbaũ ũeleetw’e ta “kwĩthĩwa na ũtonyi wa kĩ-veva, wa ngoonĩ, na wa kĩ-mwĩkalĩle nĩ kana tũneene na kwĩka tũte na w’ĩa o na twatatwa kana twĩ mũisyonĩ.” (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible) Ũkũmbaũ ũtumaa twĩthĩwa na vinya na ũnyiau.—Mko. 6:49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ Mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ nĩ ndaĩa andũ mendeeaw’a nĩ kwĩthĩwa nasyo. Nata tũkamanya tũi na ũkũmbaũ na twĩ na vata wa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mwingangĩ? Mbivilia nĩwetete andũ aingĩ ala maĩ ngelekany’o nzeo nũndũ wa kwĩthĩwa na ndaĩa isu. Kwoou nzĩa ĩmwe ya kũlũlũmĩĩlya mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ witũ nĩ kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa amwe ma andũ asu.

5. Yosua aaĩlĩte kwĩka ata nĩ kana ethĩwe e mũtongoi mũseo?

⁵ Ekai tũsũanĩe ĩũlũ wa ũndũ weekĩkie myaka 3,500 mĩvĩtu. Yaĩ myaka mĩongo ĩna kuma Aisilaeli milioni mbingĩ maumw’a nĩ Yeova ũkombonĩ Misili. Mose nĩwe wamatongoesye. E na myaka 120, nĩwasyaisye Nthĩ ya Watho e vaasa, na ĩndĩ akw’ĩa Kĩĩmanĩ kya Nevo. Yosua ũla ‘wausũĩte veva wa ũĩ,’ nĩwe watiiwe atongoesye Aisilaeli. (Kũt. 34:1-9) Ĩvindanĩ yĩu Aisilaeli maĩ vakuvĩ kwosa nthĩ ya Kanaani ĩtw’ĩke yoo. Nĩ kana Yosua ethĩwe e mũtongoi mũseo, aaĩlĩte kwĩthĩwa e na ũĩ kuma kwa Ngai. O na ĩngĩ, aaĩlĩte kũmũĩkĩĩa Yeova na ayonany’a ũkũmbaũ na vinya.—Kũt. 31:22, 23.

6. (a) Kwosana na ĩandĩko ya Yosua 23:6, ve vata mwaũ wa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na ĩandĩko ya Meko ma Atũmwa 4:18-20 na Meko ma Atũmwa 5:29?

⁶ No nginya ũĩ, ũkũmbaũ, na mũĩkĩĩo ũla Yosua waĩ naw’o ĩvinda yĩla mokitaa na nthĩ ya Kanaani wĩthĩwe wamekĩie Aisilaeli vinya. Aisilaeli nĩmaaĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmbaũ wa kũkita na wa kũatĩĩa ũtao ũla Yosua wamanengie. E vakuvĩ kũkw’a, Yosua aisye: “Ĩthĩwai na ũkũmbaũ mũnene mũsũvĩe na kwĩka w’onthe ũla ũandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya mĩao ya Mose, nĩ kana mũtikethyũũe ngalĩ ya kw’oko kwa aũme kana kwa aka mũmĩtie.” (Yos. 23:6) O naitũ nĩtwaĩlĩte kwĩthĩwa na ũkũmbaũ nĩ kana tũmwĩw’e Yeova ĩvinda yonthe. Twaĩle kwĩka ũu o na ĩla andũ mekwenda twĩke ũndũ ũũtũla mĩao ya Ngai. (Soma Meko ma Atũmwa 4:18-20; 5:29.) Twamwĩkwatya Yeova mboyanĩ, akatũtetheesya twĩthĩwe na ũkũmbaũ o ta ũsu.

7. Nĩ kana Yosua ethĩwe na ũkũmbaũ na ayaĩlya nzĩa yake, aaĩlĩte kwĩka ata?

⁷ Nĩ kana twĩthĩwe na ũkũmbaũ wa kwĩka kwenda kwa Ngai, no nginya twĩmanyĩsye Ndeto yake na kũmĩatĩĩa. Ũu nĩw’o Yosua weeiwe ĩla watiĩiwe ũtongoi nĩ Mose: “Ĩthĩwa na vinya na ũkũmbaũ mũnene, ũsũvĩe wĩke kwĩanana na mĩao yonthe, ĩla Mose mũthũkũmi wakwa wakwĩaĩe: . . . Ĩvuku yĩĩ ya mĩao yĩtikaaume kanyw’anĩ waku, ĩndĩ wĩmĩsũanĩaa mũthenya na ũtukũ, nĩ kana ũsũvĩe wĩke kwĩanana na w’onthe ũla ũandĩkĩtwe nthĩnĩ wayo: nũndũ nĩvo ĩndĩ wĩaĩlya nzĩa yaku, na nĩvo wĩĩka na kĩlĩko.” (Yos. 1:7, 8) Yosua nĩwaatĩĩie ũtao ũsu na ‘aaĩlya nzĩa yake.’ O naitũ tweeka ũu, tũkeethĩwa na ũkũmbaũ mwingĩ na tũyaĩlya ũthũkũmi witũ kwa Ngai.

8. Ĩandĩko ya mwaka wa 2013 yumĩtw’e va, na yĩkaũtetheesya ata?

⁸ No nginya Yosua ethĩwe eekĩiwe vinya mũno ĩla weewie ndeto ii sya Yeova: “Ĩthĩwa na vinya na ũkũmbaũ mũnene; ndũkaakĩe, o na ndũkaateve: nũndũ Yeova Ngai waku e vamwe naku o kũla wĩthi.” (Yos. 1:9) O naitũ twĩ vamwe na Yeova. Kwoou ‘tũikakĩe, o na tũikateve’ o na twakwatwa nĩ matatwa. Mũno mũno, twĩendeew’a nĩ ndeto ii: “Ĩthĩwa na vinya na ũkũmbaũ mũnene; . . . Yeova Ngai waku e vamwe naku.” Ndeto isu sya Yosua 1:9 nĩsyo inyuvĩtwe syĩthĩwe ĩandĩko ya mwaka wa 2013. Ndeto isu ikatwĩkĩa vinya myeinĩ ĩla yĩ mbee, o vamwe na meko na ndeto sya andũ angĩ maĩ na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ.

9. Laavi oonanisye mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ ata?

⁹ Ĩla Yosua watũmie athiani elĩ mathi Kanaani, Laavi yĩla ĩlwaya nĩyamavithie na yeelelũkya amaitha moo. Nũndũ wa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo, Laavi na mũsyĩ wake nĩmoovoiw’e ĩla mũsyĩ wa Yeliko waanangawa nĩ Aisilaeli. (Aevl. 11:30, 31; Yak. 2:25) Laavi nĩwaekie mwĩkalo wake mũthũku nĩ kana amwendeesye Yeova. Andũ amwe ala matw’ĩkĩte Aklĩsto maĩ na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ, na maalyũla mwĩkalo woo nĩ kenda mamwendeesye Ngai.

10. Luthi akwatĩtwe nĩ maũndũ maũ atambĩte kũnyuva ũthaithi wa w’o, na akwatie moathimo maũ?

¹⁰ Ĩtina wa kĩkw’ũ kya Yosua, Luthi mũndũ mũka Mũmoavi nĩweethĩiwe na ũkũmbaũ wa kũatĩĩa ũthaithi wa w’o. E mũndũ mũka ndiwa wa mũndũũme Mũisilaeli, nĩvatonyeka akethĩwa eesĩ maũndũ mana ĩũlũ wa Yeova. Naomi, ũla waĩ mũndũ mũka ndiwa na inyia wa mũũme wa Luthi, ekalaa nthĩ ya Moavi ĩndĩ atw’a kũsyoka Mbethi-leemu. Me nzĩanĩ, Naomi nĩwamwĩsũvie Luthi asyoke kwa andũ make ĩndĩ Luthi asũngĩa: “Eka ũnthing’ĩĩsya ngũtie, nĩthyũũe nĩeke ũkũvikĩla; . . . andũ maku makeethĩwa andũ makwa, na Ngai waku Ngai wakwa.” (Lu. 1:16) Luthi nĩweeyumĩtye kwĩka ũu. Ĩtina wa ĩvinda ĩna, Luthi nĩwatwaiwe nĩ Mboasi, mũndũ wa mũvĩa wa Naomi, na asyaa mwana na ĩtina Luthi eethĩwa ũsũe wa Ndaviti na Yesũ. Nĩ w’o, Yeova nũathimaa andũ ala methĩawa na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ.—Lu. 2:12; 4:17-22; Mt. 1:1-6.

11. Yeoiata na Yeoseva moonanisye ũkũmbaũ ata, na ũu weanĩisye kyaũ?

¹¹ Ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo witũ nĩwongelekaa twamanya kana Ngai e vamwe na ala mekaa kwenda kwake, na kũthĩnĩkĩa athaithi ala angĩ vandũ va kwĩthĩnĩkĩa. Kwa ngelekany’o, kwasũanĩa ĩũlũ wa Mũthembi Mũnene Yeoiata na kĩveti kyake Yeoseva. Ĩtina wa kĩkw’ũ kya Mũsumbĩ Aasia, Athalia inyia wake nĩwooaie ũsyao ũla watiele wa kĩ-ũsumbĩ, ate o Yoasi, na eyosea kĩvĩla kya ũsumbĩ. Yeoiata na Yeoseva nĩmeelikilye mũisyonĩ kwa kũmũtangĩĩa mwana wa Aasia ũla wetawa Yoasi, na mamũvitha vandũ va myaka thanthatũ. Mwaka wa mũonza, Yeoiata nĩwamũtw’ĩkĩthisye Yoasi mũsumbĩ na eeĩaa Athalia oawe. (2 Asu. 11:1-16) Ĩtina, Yeoiata nĩwamũtetheeisye Mũsumbĩ Yoasi kũtũngĩĩa ĩkalũ. Na ĩla Yeoiata wakwie e na myaka 130, nĩwathikiwe katĩ wa asumbĩ ‘nĩkwĩthĩwa nĩwamekie Isilaeli nesa, o na kwa Ngai na nyũmba Yake.’ (2 Mav. 24:15, 16) O na ĩngĩ, ũkũmbaũ wa Yeoiata na wa kĩveti kyake nĩwasũvĩie mosyaanĩo ma kĩ-ũsumbĩ kuma Ndaviti kũvikĩĩa Masia.

12. Eveti-meleki oonanisye ũkũmbaũ ata?

¹² Eveti-meleki, ũla waĩ mũndũ mũvakũe nyũmbanĩ ya Mũsumbĩ Nzetekia nĩweelikilye mũisyonĩ kwondũ wa Yelemia. Mũsumbĩ nĩwamũnenganĩte Yelemia mokonĩ ma anene me mbee ũsumbĩnĩ wa Yuta, ala mamwilĩĩile maũndũ ma ũvũngũ makyasya nũkũleana na ũsumbĩ, na mamwĩkya ĩimanĩ yĩ ndaka akw’ĩe vo. (Yel. 38:4-6) Eveti-meleki nĩwamwĩsũvie Nzetekia kwondũ wa mwathani ũsu o na kau vaĩ mũisyo nũndũ Yelemia nĩwamenetwe. Nzetekia nĩweetĩkĩlile, na atũma aũme 30 maendany’e na Eveti-meleki makamwovosye Yelemia. Kwĩsĩla mwathani Yelemia, Ngai nĩwamũĩkĩĩthisye Eveti-meleki kana akamũtangĩĩa ĩla Yelusaleme ĩkethĩwa ĩkyanangwa. (Yel. 39:15-18) Ngai nũathimaa ala methĩawa na ũkũmbaũ wa kwĩka kwenda kwake.

13. Ala Aevelania atatũ moonanisye ũkũmbaũ ata, na ngelekany’o yoo ĩtonya kũtũtetheesya ata?

 ¹³ Myaka 600 na kĩndũ M.Ĩ.Y., athũkũmi ma Yeova atatũ ala maĩ Aevelania nĩmeyoneie kana Ngai nũathimaa ala me na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ. Mũsumbĩ Nevukatilesa nĩwoombanisye anene ma Mbaviloni na eeĩaa mathaithe mũvw’anano mũtũlu wa thaavu. Mũndũ alea kwĩka ũu aĩ ekw’e ikonĩ yĩ mwaki mwakanu. Aevelania asu atatũ mamwĩie Nevukatilesa me na ndaĩa atĩĩ: “Ngai waitũ ũla tũthũkũmaa nũtonya kũtũtangĩĩa kuma ikonĩ yĩ mwaki mwakanu; nake akatũtangĩĩa kuma mokonĩ maku, we mũsumbĩ. Ĩndĩ ethĩwa ti ũu, ũmanyĩke kwaku, we mũsumbĩ, tũtithũkũma ngai syaku, o na kũthaitha mũvw’anano wa thaavu ũla ũnaũngamisye.” (Nda. 3:16-18) Ĩandĩko ya Ndanieli 3:19-30 nĩyĩeleetye nesa ũndũ Aevelania asu atatũ matangĩĩiwe kwa nzĩa ya ũsengy’o. O na kau ti laisi kwĩkw’a ikonĩ yĩ mwaki, ithyĩ nĩtũkwatawa nĩ maũndũ ala matataa ũĩkĩĩku witũ mwĩanĩu, na no twĩthĩwe na mũĩkĩĩo wa kana Ngai akatũathima nũndũ wa mũĩkĩĩo witũ na ũkũmbaũ.

14. Kwosana na ĩvuku ya Ndanieli kĩlungu kya 6, Ndanieli oonanisye ũkũmbaũ ata, na nĩ kyaũ kyeethĩiwe nũndũ wa kwĩka ũu?

¹⁴ Ndanieli oonanisye mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ ĩla amaitha make mamwĩsũvie Mũsumbĩ Ndalio nĩ kenda aumye mwĩao wa kana “o ũla wĩvoya ũndũ wa ngai o na yĩva kana kwa mũndũ ĩvinda ya matukũ mĩongo ĩtatũ, ate o kwaku, we mũsumbĩ, akekw’a ngunganĩ ya mĩnyambũ.” Ĩla Ndanieli wamanyie kana ũandĩko ũsu nĩweekĩiwe saii, “aenda nyũmbanĩ yake (na ĩndĩ mbũthi sya kasũmba kake syaĩ mbingũe kwelekela Yelusaleme); na atulasya ndu kĩla mũthenya katatũ, aivoya, na aitũngĩa mũvea vu mbee wa Ngai wake, o tondũ weekaa tene.” (Nda. 6:6-10) Ndanieli nĩwekiw’e ngunganĩ ya mĩnyambũ nũndũ wa ũkũmbaũ wake, ĩndĩ Yeova amwovosya.—Nda. 6:16-23.

15. (a) Akwila na Vilisila moonanisye mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ ata? (b) Ndeto sya Yesũ ila syĩ ĩandĩkonĩ ya Yoana 13:34 syonanasya ata, na Aklĩsto aingĩ monanĩtye wendo ũsu ata?

¹⁵ Akwila na Vilisila ‘nĩmeeyũmbanĩtye kũtilwa mĩtwe kwondũ wa thayũ wa Vaulo’ nũndũ wa maũndũ mataeleetw’e Mbivilianĩ. (Meko 18:2; Alo. 16:3, 4) Nũndũ wa ũkũmbaũ woo, meekie kwosana na ndeto ii sya Yesũ: “Nĩngũmũnenga mwĩao mweũ, atĩ mwendane inyw’ĩ kwa inyw’ĩ; o ũndũ namwendie, nenyu mwĩthĩwe mũkyendana o w’o.” (Yoa. 13:34) Kwosana na Mĩao ya Mose, mũndũ aaĩlĩte kwenda mũtũi wake o tondũ weeyendete mwene. (Ali. 19:18) Ĩndĩ mwĩao wa Yesũ waĩ  “mweũ” nũndũ woonanasya kana mũndũ aĩlĩte kwenda ũla ũngĩ ũkethĩa no akw’e kwondũ wake o tondũ Yesũ weekie. Aklĩsto aingĩ nĩmonanĩtye wendo kwa kwĩthĩwa na ũkũmbaũ, ‘meyũmbanĩtye kũtilwa mĩtwe yoo’ nũndũ wa kũvitha athaithi ala angĩ maikanyamaw’e kana maikoawe nĩ amaitha.—Soma 1 Yoana 3:16.

16, 17. Aklĩsto amwe ma mbee makwatiwe nĩ matatwa maũ, na matatwa asu mavw’anene ata na ma Aklĩsto amwe ma ĩvinda yitũ?

¹⁶ Aklĩsto ma mbee nĩmoonanasya ũkũmbaũ kwa kũmũthaitha Yeova e weka o tondũ Yesũ weekaa. (Mt. 4:8-10) Nĩmaleaa kũvĩvya ũvani mamũtaĩe mũsumbĩ wa Lomi. (Sisya visa.) Daniel P. Mannix aandĩkie: “O na kau kĩwanzanĩ vaĩ kĩthembeo kyeethĩawa na mwaki wakanĩte nĩ kana wĩthĩe nĩ laisi kĩla ũmwe kũvĩvya ũvani, no Aklĩsto anini makaĩaa mũĩkĩĩo woo. Ala maĩ ove maaĩlĩte o kwĩkya ũvani mũnini mwakinĩ nĩ kana manengwe Valũa wa Kumya Nthembo na ĩndĩ maithaw’a. Mũklĩsto nĩwaeleaw’a nesa kana kwĩka ũu kũyaĩ kũthaitha mũsumbĩ ĩndĩ yaĩ o nzĩa ya kwonany’a nĩweetĩkĩla kana mũsumbĩ wa Lomi nĩ ngai. No Aklĩsto anini vyũ meetĩkĩlaa kwĩka ũu nĩ kana mathaw’e.”—Those About to Die.

¹⁷ Aklĩsto ma ĩvinda yitũ ala moovetwe kambinĩ sya mathĩna sya Nazi me mũisyonĩ wa kĩkw’ũ, nĩmanengawa myanya ya kwĩkĩa saii valũa wa kũmũkaĩa Yeova. Ĩndĩ no anini meekĩie saii. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, Aklĩsto Atusi na Autu nĩmaneelikilye mũisyonĩ nĩ kana masũvĩe ala angĩ ĩvindanĩ ya ũaani mũnene nthĩ ya Rwanda. Kwĩthĩwa na ũkũmbaũ na mũĩkĩĩo nĩ kwa vata mũndũ e matatwanĩ ta asu.

18, 19. Mbivilia ĩwetete andũ meva moonanisye mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ ũla ũtonya kũtũtetheesya wĩanĩ witũ wa kũtavany’a?

¹⁸ Twĩ na kĩanda kya mwanya kya kũthũkũma wĩa ũla mũnene vyũ Ngai ũnengete athũkũmi make wa kũtavany’a ũvoo wa Ũsumbĩ na kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a. (Mt. 24:14; 28:19, 20) Nĩtũtanaa nũndũ wa ngelekany’o ĩte maela ya Yesũ. Yesũ ‘aendaa angangĩle ndũanĩ na mĩsyĩ, akĩtavany’a na kũnyaĩĩkya ũvoo mũseo wa ũsumbĩ wa Ngai.’ (Luka 8:1) O naitũ nĩtwaĩle kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ nĩ kana tũtavany’e ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Ngai no atũtetheesye twĩthĩwe na ũkũmbaũ ta Noa ũla waĩ “mũtavan’ya wa ũlũngalu,” aitavya “nthĩ ya ala matamũkĩaa Ngai” ĩla yaĩ vakuvĩ kwanangwa nĩ mbua ya kĩw’ũ kingĩ.—2 Vet. 2:4, 5.

¹⁹ Mboya nĩtũtetheeasya wĩanĩ witũ wa kũtavany’a. Ĩla amanyĩw’a amwe ma Klĩsto ala manyamaaw’a mavoyie ‘maneene ndeto ya Ngai na ũnyiau,’ mboya yoo nĩyasũngĩiwe. (Soma Meko ma Atũmwa 4:29-31.) Ethĩwa nũkĩaa kũtavany’a nyũmba na nyũmba, Yeova akakũsũngĩa wamũvoya wĩthĩwe na mũĩkĩĩo na ũkũmbaũ mwingangĩ.—Soma Savuli 66:19, 20. *

20. Nĩ kyaũ kĩtwĩkĩaa vinya twĩ athũkũmi ma Yeova?

²⁰ Nĩ ũndũ wĩ vinya kwĩka kwenda kwa Ngai nthĩnĩ wa nthĩ ĩno nthũku na ya mathĩna. Ĩndĩ, tũi ithyoka. Ngai e vamwe naitũ. O na Mwana wake ũla nĩwe Mũtwe wa kĩkundi e vamwe naitũ. O na ĩngĩ twĩ na Ngũsĩ sya Yeova mbee wa 7,000,000 nthĩ yonthe. Ekai twĩ namo tũendeee kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo na kũtavany’a ũvoo mũseo na tũiendeea kũlilikana ĩandĩko ya mwaka wa 2013 yĩla yaĩtye: “Ĩthĩwa na vinya na ũkũmbaũ mũnene; . . . Yeova Ngai waku e vamwe naku.”—Yos. 1:9.