NĨ KYAŨ ũsũanĩaa ĩla weew’a ĩũlũ wa kĩvumbu kya takataka? Nĩvatonyeka ũkethĩwa ũsũanĩaa ĩũlũ wa vandũ ve mũuke mũthũku na ve syĩndũ ite vata. Ĩndĩ nĩ vinya mũno kũsũanĩa ta wĩsa kũkwata kĩndũ kĩsa ũkũtethya, o na ti laisi ũkethĩa kĩndũ kya vata mũno ta ĩvia ya thooa mũnene takatakanĩ ũsu.

Myaka 100 mĩvĩtu, nĩveethĩiwe kĩndũ kya vata mũno kĩvumbunĩ kya takataka. Kĩndũ kĩu kĩyaĩ ĩvia ya thooa mũnene ĩndĩ kyaĩ kĩndũ kĩngĩ kya vata mũno. Kĩndũ kĩu kyaĩ kyaũ? Kĩndũ kĩu kyeethĩiwe takatakanĩ kĩtũmanyĩsya kyaũ?

Mwambĩĩonĩ wa myaka ya 1900, Bernard P. Grenfell na Arthur S. Hunt, asomi ma Oxford University, nĩmaendie kũtembea Egypt. Me Egypt, vakuvĩ na Nile Valley, nĩmeethĩie ivumbunĩ nene sya takataka tũlungu twĩana ũndũ mũna twa makangaa twaandĩkiwe ĩvinda ya tene. Mwaka wa 1920, o maendeee na kũkwatany’a tũlungu tũu, Grenfell nĩwakwatie tũlungu tũngĩ tũandĩke twenzĩtwe Egypt. Oosie tũlungu tũu nĩ kana atũtwae The John Rylands Library ĩla yĩ Manchester, England. O na ũu wĩ o vo, aũme asu elĩ makwie mataminĩte kũkwatany’a tũlungu tũu.

Wĩa ũsu waminĩĩiwe nĩ mũsomi ũngĩ wa Oxford University wĩtawa Colin H. Roberts. Aendeee kũvathũkany’a tũlungu tũu nĩwoonie kamwe kaĩ na kĩthimo kya inzi 3.5 kwa 2.4 (sendimita 9 x 6). Ũndũ ũla wamũseng’isye nĩ kana kalungu kau woonie kaĩ na mũandĩko wa Kĩkiliki waĩ na ndeto wasyĩsĩ. Ngalĩko ĩmwe yaĩ na ndeto sya ĩandĩko ya Yoana 18:31-33. Nayo ngalĩko ĩla ĩngĩ yaĩ na ndeto imwe syĩ mũsoanĩ wa 37 na wa 38. Roberts nĩwamanyie kana nĩwakwata kĩndũ kya vata mũno kĩtaĩ kĩthooeka.

Roberts nĩweesikiwe kana kalungu kau ka ĩkangaa kaĩ kakũũ mũno. Ĩndĩ esaa kũmanya ata ũkũũ wako? Asianĩisye mũandĩko wako na mĩandĩko ĩngĩ ya mavuku ma tene ala meesĩkĩe ĩvinda yĩla maandĩkiwe. Nzĩa ĩsu ya kũmanya ĩla kĩndũ kyaandĩkiwe yĩtawa paleography. * Kwa kũtũmĩa nzĩa ĩsu, nĩ waĩ atonya kũtalĩthya nĩ ka ĩndĩĩ. Ĩndĩ endaa aĩkĩĩthye kana matukũ ala wakwatie nĩ ma w’o. Kwoou, akakũna visa na aitũma kwa andũ atatũ ala masomeete ĩũlũ wa kũmanya ĩvinda yĩla syĩndũ sya tene syaandĩkiwe, na amea masisye ũkũũ wako. Asomi asu maisye ata meeka ũkunĩkĩli?

Ĩla asomi asu me atatũ makunĩkĩile nesa mũandĩko ũla waĩ visanĩ sya kalungu kau, na tũũvano tũngĩ, nĩmeetĩkĩlanile kana kalungu kau kaandĩkiwe myakanĩ ya 100 kũvika 150 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto. Yĩu ĩyaĩ ĩvinda ĩasa mũno ĩtina wa kĩkw’ũ kya mũtũmwa Yoana. Ĩndĩ paleography ti yo nzĩa ĩla nzeo vyũ ya kũmanya ĩla mavuku ma tene maandĩkiwe. O na ĩngĩ, kwosana na mũsomi ũngĩ nĩvatonyeka kalungu kau kakethĩwa kaandĩkiwe ĩvindanĩ ya myaka 100 kũvika 200 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, kalungu kau ka ĩkangaa nĩko ka tene vyũ katĩ wa mavuku ma tene ala maaoneka ma Maandĩko ma Kĩkiliki ma Kĩklĩsto.

Nĩkĩ kalungu kau kaĩ na maandĩko ma ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Yoana nĩ ka vata kwa ala mendete kũsoma Mbivilia ũmũnthĩ? Nũndũ wa itumi ta ilĩ.  Kĩtumi kya mbee nĩ kana mũvangĩle wako nũtumaa tũelewa kana Aklĩsto ma tene nĩmendete Maandĩko.

Myakanĩ ya 100 nginya 200 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto, veethĩawa na mĩthemba ĩlĩ ya mavuku. Yĩmwe nĩ scroll na yĩla yĩngĩ nĩ codex. Mũthemba ũsu wĩtawa scroll weethĩawa ũseũvĩtw’e na makangaa maasa matumanĩw’e vamwe. Mavuku asu ma makangaa meethĩawa matonya kũkũnzwa kana kũkũnzũwa mũndũ enda kũmatũmĩa. Mavinda maingĩ no ngalĩko ĩmwe yamo yaandĩkawa.

Ĩndĩ kalungu kala Roberts wakwatie kaandĩkĩtwe ngalĩko syelĩ, na ũu woonanisye kana kaumĩte nthĩnĩ wa codex ĩndĩ ti scroll. Ĩvuku ya codex yeethĩawa yĩseũvĩtw’e na makangaa matumanĩw’e vamwe na makakũnzwa makekala ta ĩvuku.

Nĩkĩ codex yaĩ nzeango kwĩ scroll? Ũndũ ũmwe twaĩle kũmanya nĩ kana Aklĩsto ma ĩvinda ya tene maĩ atavany’a. (Mathayo 24:14; 28:19, 20) Matavanasya vandũ vonthe vala meethĩa andũ ta mĩsyĩnĩ, sokonĩ, na nzĩanĩ. (Meko ma Atũmwa 5:42; 17:17; 20:20) Kwoou weethĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwĩthĩwa na ĩvuku yĩmwe yĩkwatanĩtw’e vamwe, kwĩ kũkua makangaa maasa makwatany’e.

Kwa kũtũmĩa codex, yaĩ laisi kwa ikundi kana andũ kumĩĩsya Maandĩko. Kwoou mavuku ma Ũvoo Mũseo nĩmaendeeie kumwa kovi na vate nzika ũndũ ũsu nĩwatumie Aklĩsto methĩwa me aingĩ.

Kĩtumi kya kelĩ kĩla kĩtumaa kalungu ka Rylands kethĩwa ke ka vata ũmũnthĩ nũndũ kaĩkĩĩthasya kana o na kau Mbivilia nĩyumĩthĩtw’e kovi mavinda maingĩ, ũvoo ũla wĩ vo ũilyĩ o ũndũ wailyĩ kuma ĩla yaandĩkiwe. O na kau kalungu kau ke o mĩsoa mĩnini kuma ĩvukunĩ ya Ũvoo Mũseo ya Yoana, maũndũ ala me vo no ta mavw’anene vyũ na ũndũ vaandĩkĩtwe Mbivilianĩ. Tũlungu tu twa Rylands twĩonany’a kana Mbivilia ndyaalyũka o na kau nĩyumĩthĩtw’e ĩngĩ na ĩngĩ kwa ĩvinda ĩasa.

Vate nzika, kalungu kau ka Rylands kala kaĩ na ndeto syĩ ĩvukunĩ ya Ũvoo Mũseo ya Yoana no kamwe katĩ wa tũlungu ngili mbingĩ na mavuku ma tene ala maĩkĩĩthasya kana Mbivilia ndyaalyũka. Nthĩnĩ wa ĩvuku The Bible as History, Werner Keller aminĩĩie na kwasya atĩĩ: “[Mavuku] aa ma tene nĩ ũsũngĩo kwa andũ ala mekĩaa nzika kana Mbivilia ĩla twĩ nayo ũmũnthĩ yĩ maandĩko mavw’anene na ala maandĩkiwe kuma mwambĩĩonĩ.”

Syĩndũ sya tene ila syĩnzawa tisyo itumaa Aklĩsto maĩkĩĩa Mbivilia. Maĩkĩĩaa kana “kĩla ũandĩko nĩwaveveewe nĩ Ngai.” (2 Timotheo 3:16) O na ũu wĩ o vo, wĩthĩawa wĩ ũndũ wa kwĩkĩa vinya ĩla syĩndũ isu sya vata mũno sya ĩvinda ya tene syaĩkĩĩthya ũw’o wa ndeto ii sya Mbivilia: “Ndeto ya Mwĩaĩi nĩyĩkalaa tene na tene”!—1 Vetelo 1:25.