Ĩvinda ĩte ĩasa mũno ĩvĩtu, mavuku maingĩ ala maeleetye mawoni ma andũ ala maasya kũi Ngai nĩmanyaĩĩkĩtwʼe. Andũ aingĩ nĩmasomete mavuku asu na ũu ũkatuma maneenea mũno maũndũ ala me mavukunĩ asu. Aineenea ũndũ ũsu, neuroscientist wĩtawa David Eagleman aandĩkie atĩĩ: “Andũ amwe ala masoma mavuku asu matiawa . . . mayĩsilya kana andũ ma saenzi mesĩ kĩla kĩndũ.” Ongeleeile kwasya: “Ĩndĩ asomi aseo ma saenzi nĩmetĩkĩlaa mawoni ma andũ ala angĩ, na wĩa woo wendaa kwĩka ũkunĩkĩli nĩ kana mamanye maũndũ meũ.”

Kwa myaka mingĩ, andũ ala me kĩnengo kya maũndũ ma saenzi nĩmakwatĩte mosũngĩo maingĩ ma ũsengyʼa ma maũndũ masaanĩtye ala methĩĩtwe mayĩkĩa ũkunĩkĩli ĩũlũ wa wũmbi. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, amwe nĩmekaa mavĩtyo manene nthĩnĩ wa ũkunĩkĩli woo. Isaac Newton nĩ ũmwe wa andũ ma saenzi ala manengetwe ndaĩa kwa ĩvinda ĩasa. Nĩwoonanisye ũndũ gravity ĩkwatĩĩaa syĩndũ ta planets, ndata, na ikundi sya ndata (galaxies) yayayanĩ. Nĩwe wavumbũie nzĩa ya kwĩka masavu yĩtawa calculus, ĩla ĩtũmĩawa maũndũnĩ ma kombiũta, ma saenzi ya nuclear, na syĩndũnĩ ila syĩsĩlaa kĩsevenĩ ta ndeke. Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, Newton nĩweekie alchemy, ĩla nĩ mũthemba wa saenzi yĩtawa pseudoscience, ĩla mũndũ ũtũmĩaa ũtũĩka wa kũsoma ndata (astrology) na kwĩka syama atũmĩĩte vinya wa Satani nĩ kana avĩndũe syũma ta lead itwʼĩke thaavu.

Myaka mbee wa 1,500 Newton ate mũsyae, mũsomi ũmwe wa ndata waĩ Mũkiliki wĩtawa Ptolemy nĩwoonie ndata mbingĩ atũmĩĩte metho make. Ũtukũ nĩwoonie planets na aĩ na ũtũĩka wa kũsola mavu. Ĩndĩ aĩkĩĩaa kana nthĩ nĩ yo yĩ katĩkatĩ wa syĩndũ syonthe. Mũsomi ũmwe wa syĩndũ ila syĩ yayayanĩ (astrophysicist) wĩtawa Carl Sagan, aandĩkie ũũ ĩũlũ wa Ptolemy: “Ũwʼo wa kana andũ maĩkĩĩie woni ũsu wa Ptolemy ũte wa wʼo kwa ĩvinda ya myaka 1,500, wĩonanyʼa nesa kana mũndũ no ethĩwe e mũĩ, ĩndĩ ũyĩthĩa ũndũ ũla wĩsĩ ti wa wʼo.”

Ũmũnthĩ andũ ma saenzi nĩmethĩawa na mawetu ta asu ĩla me wĩanĩ woo. Yo makesa kũelesya nesa vyũ ũndũ nthĩ na yayaya iilyĩ? O na kau nĩ ũndũ mũseo kwĩtĩkĩla kana saenzi nĩyĩkĩte maendeeo na ĩkatuma andũ matetheka, ve vata wa kũmanya kana ve maũndũ ĩtatonya kwĩanĩsya. Mũsomi wa physics wĩtawa Paul Davies aisye atĩĩ: “Nĩ vinya mũno kwĩsa ũkwata ũsũngĩo ũkũelesya nesa ũndũ yayaya ĩilyĩ kwa nzĩa ĩkũeleeka na ĩte kwĩvĩnga.” Ndeto isu syĩonanyʼa kana mũndũ ndesa kũelewa wũmbi vyũ. Kwoou ĩla tweewʼa kana saenzi no yĩelesye maũndũ onthe, wĩthĩwa wĩ ũndũ wa vata vyũ tũkalilikana kana ve maũndũ saenzi ĩtesa kũmanya.

Mbivilia nĩwetete kana syĩndũ ila syoombiwe nĩ sya ũsengyʼa mũno. Yaĩtye atĩĩ: “Sisya, ii no ndee sya nzĩa syake [Ngai]: Na kaĩ no kĩwe kĩnini twĩwʼaa ũndũ wake!” (Yovu 26:14) Ve maũndũ maingĩ mũno matiele andũ matesa kũmamanya kana kũmaelewa. Vate nzika, ndeto ii sya mũtũmwa Vaulo ila waandĩkie myaka vakuvĩ 2,000 nĩ sya wʼo: “A! kyũngũ kya ũthwii wa ũĩ na ũmanyi wa Ngai! Motwʼĩo make matamanyĩka, na nzĩa syake itamanthĩka!”—Alomi 11:33.