1. Kwosana na Ndeto ya Ngai-ĩ kwĩ ndĩni mĩthemba yĩana ata?

 YESŨ aisye: “Votai inywĩ nthĩnĩ na mbingĩlo ĩla ntheke: nũndũ mbingĩlo nĩ nthanthau, na nzĩa nĩ mbaamu, ĩla ĩelete wanangĩkonĩ, nao nĩ aingĩ ala mavotelaa mbingĩlonĩ ĩsu. Nũndũ mbingĩlo nĩ ntheke, na nzĩa nĩ nziĩĩe, ĩla ĩelete thayũnĩ, na nĩ avũthũ ala mamyonaa.” (Mathayo 7:13, 14) Mothaithi nĩ ma mĩthemba ĩlĩ tũ kwosana na Ndeto ya Ngai, ũmwe nĩwa wʼo na ũla ũngĩ nĩwa ũvũngũ, ũmwe ũtwaĩte andũ thayũnĩ na ũla ũngĩ ũmatwaĩte wanangĩkonĩ.

2. Maandĩko monanasya ata kana ti ndĩni syonthe imwendeeasya Ngai?

² Andũ amwe mesilasya kana ndĩni syonthe nĩmwendeeasya Ngai. Mĩsoa ĩno ya Mbivilia yonanĩtwʼe vaa ĩtheo yĩonanyʼa kana mesilya asu ti mawʼo:

•   “Na ana ma Isilaeli meeka ũla Yeova wonaa wĩ ũthũku ĩngĩ, na mathũkũma Mbaalimu, na Asetalothi, na ngai sya Silia, na ngai sya Sitoni, na ngai sya Moavi, na ngai sya ana ma Amimoni, na ngai sya Avilisiti; na matia Yeova, na matyaamũthũkũma. Na ũthatu wa Yeova wamakanĩa Isilaeli.” (Asili 10:6, 7) Ĩndĩ ethĩwa tũkathaitha mĩvwʼanano kana o ngai sya mũthemba ĩngĩ nati Ngai ũla wa wʼo, tũikamwendeesya Yeova.

•   “Andũ aa nĩmandaĩaa [Ngai] na ilomo syoo, ĩndĩ ngoo syoo syĩ kũasa nakwa. Ĩndĩ manthaithaa ũthaithi wa mana, makĩmanyĩsya momanyĩsyo, nao nĩ mĩao ya andũ.” (Maliko 7:6, 7) Ethĩwa andũ meitavya nĩmathaithaa Ngai kai memanyĩsya maũndũ mate Mbivilianĩ, ũthaithi woo no wa mana. Wʼo ndwĩtĩkĩlĩka nĩ Ngai.

•   “Ngai nĩ veva: na ala mamũthaithaa mũvaka mamũthaithae nthĩnĩ wa veva na nthĩnĩ wa wʼo.” (Yoana 4:24) Ũthaithi witũ no mũvaka wosane vyũ na ũwʼo ũla wĩ Ndetonĩ ya Ngai.

3. Nzĩa ĩmwe ya ũvathũkanyʼa ndĩni yawʼo na ya ũvũngũ nĩ myaũ?

³ Tũtonya ũmanya ata kana ndĩni nĩmwendeeasya Ngai kana ndĩmwendeeasya? Yesũ aisye ũũ: “Kĩla mũtĩ mũseo nũsyaa ũsyao mũseo; ĩndĩ mũtĩ mũthũku nũsyaa ũsyao mũthũku . . . Kwondũ wa ũu nĩmũkamamanya nĩ mosyao moo.” Kwa nzĩa ĩngĩ nĩkwasya, ethĩwa ndĩni yumanĩte na Ngai, ĩkasyaa mosyao maseo; ĩndĩ yethĩwa yumanĩte na Satani, ĩkasyaa mosyao mathũku.—Mathayo 7:15-20.

4. Athaithi ma Yeova monanasya ndaĩa yĩva?

⁴ Ndĩni ya wʼo yumasya andũ mendanĩte na kũmenda andũ ala angĩ. Kĩtumi nũndũ Yeova we mwene nĩ Ngai wĩ wendo. Yesũ aisye: “Na kwondũ wa ũu, andũ onthe makamanya kana mwĩ amanyĩwʼa makwa, ethĩwa mwĩthĩwa na wendo inywʼĩ kwa inywʼĩ.” Ndĩni mbingĩ syasianĩwʼa na kĩthimo kĩu kya ũthaithi wa wʼo-ĩ, syo nikwĩtĩkĩlĩka?−Yoana 13:35; Lũka 10:27; 1 Yoana 4:8.

5. Ĩvuku yĩmwe ya encyclopedia yĩeleasya ata ĩũlũ wa ũthoosya wa ngombo wa Aavĩlĩka?

⁵ Kwavindĩĩsya ĩvinda yĩla Aavĩlĩka mathooawʼa ta ngombo. Ĩvuku yĩtawa The New Encyclopædia Britannica yaasya ũũ: “Aavĩlĩka vakuvĩ milioni 18 nĩmathooiwʼe nthĩ sya Ũisilamu mũingo wa Saala na mũingo wa Ũkanga wa India myaka ya kuma 650 kũvika 1905. Kĩlungu kya kuma katĩkatĩ wa sengyali ya 15 Asũngũ ma Yulovu namo malika mwĩmbĩsĩnĩ wa ũthoosya ngombo mũniinĩonĩ wa nthĩ ya Avĩlĩka ya ũthũĩlonĩ wa sua. Kũvika mwaka wa 1867, Aavĩlĩka ta milioni 7 kũvika 10 maĩ makuĩtwe na meli na makathoowa ta ngombo nthĩ ya Amelika ya Ĩtheo na ya Ĩũlũ, ovamwe na ithama sya Kalimbia.”

6. Ndĩni syaĩ na kĩlio kyaũ nthĩnĩ wa ũthoosya wa ngombo?

 ⁶ Ndĩni ila syaĩkwʼo syoonie ata thĩna ũsu waĩ nthĩ ya Avĩlĩka yĩla aũme, aka, na syana maumawʼa na vinya mĩsyĩ, kũtiithũkanwʼa na andũ ma mũsyĩ woo, movanĩtwʼe na mĩnyololo, na makekĩwa ũvano na kyũma kĩvyũ, mathooetwʼe na makathoowa ta indo? Mũandĩki ũmwe wa ĩkaaseti ya Ilovi, Kenya, yitawa Daily Nation, mũwandu Bethwell Ogot aisye: ‘Aklĩsto na Aisilamu mamanyĩasya kana andũ ma mbaĩ syonthe nĩmaĩlwe kwĩthĩwa na ũũmwe, ĩndĩ ndĩni isu ilĩ syethĩiwe na aatĩĩi mena kĩmena kya kĩmbaĩ onamo maambĩĩa ũkwati wa ngombo. Aisilamu na Aklĩsto nĩmaĩlwe nĩ kwĩtĩkĩla kana mena mavĩtyo nũndũ nĩmasindiwe nĩ kũlea viasala ĩsu ya ngombo na kĩmena kya kĩmbaĩ kĩla kyaeteie Aavĩlĩka thĩna mũnene kwa myaka mingĩ.’

7. Atongoi ma ndĩni methĩĩtwe na kĩlio kyaũ nthĩnĩ wa kaũ?

⁷ Ndĩni ya ũvũngũ nĩyonanasya mosyao mayo mou kwa nzĩa o ingĩ. Kwa ngelekanyʼo, ona kau Mbivilia yaasya “enda mũtũi waku,” atongoi ma ndĩni ma nthĩ yonthe methĩawa makĩingĩanĩsya andũ kaũnĩ.—Mathayo 22:39.

8. (a) Atongoi ma ndĩni meekĩie ata vinya ithokoo sya kaũ nthĩnĩ wa nthĩ ya Avĩlĩka? (b) Vasita ũmwe aisye ata ũndũ wa atongoi ma ndĩni ĩvinda ya kaũ wa ene kwa ene naku Naingyelia?

⁸ Nĩ ũndũ wĩsĩkĩwe vyũ kana mwaka wa 1994 Avea na masisita amwe nĩmoaie andũ nthĩ ya Rwanda. Ndĩni syĩthĩĩtwe na kĩlio kĩnene ithokoonĩ nthĩnĩ wa nthĩ ya Avĩlĩka. Kwa ngelekanyʼo, ĩvinda ya kaũ wa ene kwa ene nthĩ ya Naingyelia (Nigeria) ndĩni ngalĩko syelĩ sya kaũ syathangaasya andũ mũno mokite. Kaũ ũsu o ũendee, Vasita ũmwe aisye kana atongoi ma makanisa “nĩmaekie wĩa ũla manengiwe nĩ Ngai.” Na ongeleela  kwasya: “Ĩthyĩ ala twĩyĩtaa athũkũmi ma Ngai tũtwʼĩkĩte athũkũmi ma Satani.”

9. Mbivilia yaasya ata ĩũlũ wa athũkũmi ma Satani?

⁹ Ĩineena ũndũ ũilyĩ ota ũsu waneenwa, Mbiviliani yaasya: “Na ti ũndũ wa ũsengʼya; nũndũ o na Satani nake nĩwĩyĩalyũlaa mwene ethĩwe ta mũlaĩka wa kyeni. Na kwondũ wa ũu ti ũndũ ũnene athũkũmi make kwĩalyũla methĩwe ta athũkũmi ma ũlũngalu.” (2 Akolintho 11:14, 15) O tondũ andũ athũkũ metwĩkĩthasya ta andũ aseo, nowʼo Satani ũkengaa andũ kwĩsĩla athũkũmi ala monekaa ta alũngalu ĩndĩ meko moo nĩ mathũku na mosyao moo nĩ mou.

10. Ni kwa nzĩa yĩva atongoi ma ndĩni mamũkaĩĩte Ngai?

¹⁰ Kĩla vandũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe, atongoi ma ndĩni matavanasya andũ methĩwe na wendo, mũuo, na kwĩka maũndũ maseo, ĩndĩ monanasya imena, makokita kaũ, na maiĩ na ũũngai. Mbivilia ĩmaeleasya nesa atĩĩ: “Maasya kama nĩmesĩ Ngai; ĩndĩ mekonĩ moo nĩmeũmũkaĩa.”—Tito 1:16.

11. Nĩ kwa nzĩa yĩva Mbivilia ĩeleasya ndĩni ya ũvũngũ?

¹¹ Notũtonye ũmanya woni wa Yeova kwelekela ndĩni ya ũvũngũ kwa kũsoma ĩvuku ya Ũvuanʼyo nthĩnĩ wa Mbivilia. Nthĩnĩ wayo ndĩni ya ũvũngũ ĩelekanawʼa na mũndũ mũka, “Mbavilonĩ Ĩla Nene.” (Ũvuanʼyo 17:5) Sisya nesa ũndũ Ngai ũkũmũelesya mũndũ mũka ũsu:

•   “Yĩla ĩlwaya ĩnene . . . yĩla asumbĩ ma nthĩ malaalaile nayo.” (Ũvuanʼyo 17:1, 2) Vandũ va kwĩthĩwa ĩlũmanĩtye na Ngai, ndĩni ya ũvũngũ yeelikilye motetinĩ ma nthĩ, mavinda onthe ĩitavasya silikalĩ ũndũ syaĩlwe nĩ kwĩka.

•   “Nthĩnĩ wayo kwoonekie nthakame ya athani na ala atheu, na ya onthe ala mooaiwe nthĩ.” (Ũvuanʼyo 18:24) Ndĩni ya ũvũngũ nĩyĩthĩĩtwe ĩinyamasya na kũwaa athũkũmi ma Ngai ala melũmanĩtye nake na noyo yatumie mamilioni ma andũ moawa kaũnĩ.

•   “We wetaĩe, na kwĩkala motanunĩ ma mwĩĩ.” (Ũvuanʼyo 18:7) Ndĩni ya ũvũngũ yĩna mothwʼii maingĩ mũno, ala matũmĩawa nĩ atongoi mayo mekale ũtanunĩ.

•   “Mbaĩ syonthe nĩsyakengiwe nĩ ũoi waku.” (Ũvuanʼyo 18:23) Kwa ũmanyĩsyo wayo wa ũvũngũ ta ũla waasya thayũ ndũkusaa, ndĩni ya ũvũngũ ĩtumĩte andũ melikya nthĩnĩ wa kĩla mũthemba wa kũneena na maveva na ũingya wa nyũnyi na ĩkatuma andũ mambĩĩa ũkĩa akwʼũ na kũthaitha asyai moo ala makwʼie.

12. Mbivilia ĩnenganae ũkanyʼo mwaũ ĩũlũ wa ndĩni ya ũvũngũ?

¹² Ĩikanyʼa andũ kwa ũkũmbaũ meevathane na ndĩni ya ũvũngũ, Mbivilia yĩasya: “Umai nthĩnĩ wake, andũ makwa, nĩ kana mũikethĩwe na mũamba na naĩ syake, na mũikose mothĩnʼyo make.”—Ũvuanʼyo 18:4, 5.

13. Nĩ ata ũkakĩtĩkĩa ndĩni ya ũvũngũ na aatĩĩi mayo?

¹³ Kavinda kokĩte kate vaasa, Mbavilonĩ ĩla Nene, ũsumbĩ wa nthĩ yonthe wa ndĩni ya ũvũngũ ũkaminwa vyũ. Ũũ nĩwʼo Mbivilia ĩnĩkwasya: “Mũthenya o ũmwe mothĩnʼyo make makooka, kĩkwʼũ, na kĩmeto na yũa; nake akavĩvwʼa vyũ na mwaki; nĩkwĩthĩwa Mwĩaĩi Ngai ũla wamũsilĩle e vinya.” (Ũvuanʼyo 18:8) Nĩkana tũikakwatwe nĩ mothĩnʼyo make no nginya tũtile vyũ mĩnaina yonthe ĩla ĩtwovanasya na ndĩni ya ũvũngũ, na kwĩvathana vyũ na syĩthĩo, mboka itaĩle, kana mĩkĩĩo ĩla ĩtamwendeeasya Ngai. Ũsu nĩ ũndũ wa kwĩka na mĩtũkĩ mũno nũndũ mathayũ maitũ me mũisyonĩ.—2 Akolintho 6:14-18.