1-3. (a) Nĩ kyaũ kyatumie Vaulo athata mũno yĩla waĩ Athene? (b) Ngelekanyʼo ya Vaulo ĩtonya kũtũmanyĩsya kyaũ?

 MAŨNDŨ ala Vaulo weeyoneie e ndũanĩ ya Athene, ĩla yaĩ Ũkiliki, nĩmatumie athata mũno. Ndũa ĩsu yaĩ ya vata mũno maũndũnĩ ma kĩsomo. Na nĩkwʼo ĩvindanĩ yĩmwe Socrates, Plato, na Aristotle, ala maĩ amanyĩsya maĩ nguma mamanyĩĩasya. Andũ ndũanĩ ĩsu nĩmendete maũndũ ma ndĩni mũno na mathaithaa ngai mbingĩ. Vaulo asisya kĩla vandũ, oonaa kusũĩte mĩvwʼanano. Kwaĩ na mĩvwʼanano makalũnĩ moo, nzĩanĩ nene, na malelũnĩ. Vaulo nĩweesĩ woni wa Yeova ĩũlũ wa ũthaithi wa mĩvwʼanano. (Kuma 20:4, 5) O ta Yeova, mũtũmwa ũsu mũĩkĩĩku nĩwamenete mĩvwʼanano.

² Maũndũ ala Vaulo woonie ailika sokonĩ maĩ ma kũtelemya mũno. Kwaĩ na mĩvwʼanano mingĩ ya ngai ya Emesi, ĩla yaĩ na mũvwʼano wa ĩmutha ya ũsyai ya mũndũũme, na yavangĩtwe ngalĩko ya ĩũlũ welekele ũthũĩlonĩ wa syũa vakuvĩ na mbingĩlo ĩla nene yatũmĩawa kũlika sokonĩ. Soko ũsu wausĩe mathembo. We mũtũmwa ũsu wĩ kĩthito esaa kũtavanyʼa ata ndũanĩ ĩsu ũthaithi wa mĩvwʼanano weekinyĩĩte mũno? We nĩweesiĩĩie na aneenea maũndũ ala weetĩkĩlanaa na ethukĩĩsya make? Nĩwavotie kũtetheesya mũndũ o na ethĩwa no ũmwe amũmanthe Ngai wa wʼo na aimwona?

³ Ĩvukunĩ ya Meko ma Atũmwa 17:22-31, Vaulo nĩwatũtiĩe ngelekanyʼo ya ũndũ tũtonya kũmanyĩsya tũtũmĩĩte ũĩ na ũmanyi na kwa nzĩa ĩkũtia andũ mate na nzika, o tondũ weekie yĩla wamanyĩasya aũme asomu ma Athene. O na ĩngĩ, ngelekanyʼo ya Vaulo no ĩtũmanyĩsye ũndũ tũtonya kũneenea maũndũ tũkwĩtĩkĩlana na ala tũũtavya ũvoo mũseo na tũimatetheesya kũsũanĩa.

4, 5. Vaulo atavanisye va e Athene, na akomanie na andũ ma mũthemba mwaũ?

⁴ Vaulo athokeie Athene e kyalonĩ kyake kya kelĩ kya ũmisonalĩ ta mwakanĩ wa 50 ĩtina wa Klĩsto. a Eteele Sila na Timotheo mavike maumĩte Velia, “nĩwambĩĩie kũsũanĩa na Ayuti ĩsinakokenĩ,” o tondũ wakothaa kwĩka. O na ĩngĩ nĩwaendie kũtavanyʼa “sokonĩ,” vala waĩ atonya kũneena na andũ mate Ayuti ala mekalaa Athene. (Meko 17:17) Soko ũsu waĩ ngalĩ ya ĩũlũ  welekele ũthũĩlonĩ wa syũa wa ndũa ya Athene, ĩla yaakĩtwe vandũ vokĩlĩĩle, na wakwete kĩsio kya eka ta 12. O vamwe na kwĩthĩwa watũmĩawa maũndũnĩ ma viasala, soko ũsu nĩwatũmĩawa ta vandũ va vata mũno vyũ va kũmbanĩa. Ĩvuku yĩmwe yĩeleasya kana soko ũsu nĩwʼo waĩ “kĩtina kya maũndũ ma viasala, siasa, na syĩthĩo ndũanĩ ĩsu.” Andũ ma Athene nĩmendete kũmbanĩa vau maneenee maũndũ ma kĩsomo.

⁵ Sokonĩ ũsu Vaulo nĩwakomanie na andũ mataĩ laisi kũneena namo. Amwe moo maĩ andũ asomu ma ikundi ilĩ syaĩ na mawoni me kĩvathũkanyʼo. Kĩmwe kyeetawa Aevikulio na kĩla kĩngĩ Asitoiko. b Aevikulio maĩkĩĩaa kana thayũ weekie kwĩyumĩlya. Maasya kana “vai na vata wa kũkĩa Ngai; mũndũ amina kũkwʼa ndewʼaa woo; mũndũ enda no eke kĩla kyaĩle; na mũndũ no omĩĩsye yĩla wakwatwa nĩ maũndũ mathũku.” Namo Asitoiko maĩkĩĩaa kũi Ngai na kana andũ no maendeee nesa o kwa kũtũmĩa kĩlĩko kyoo nesa maũndũnĩ onthe. Aevikulio na Asitoiko mayaĩkĩĩaa kana kwĩ ũthayũũkyo, ũla amanyĩwʼa ma Klisto mamanyĩasya. Nĩ ũndũ wĩ ũtheinĩ kana ikundi isu syelĩ syaĩ na mawoni me kĩvathũkanyʼo vyũ na ũwʼo ũte maela ũla Vaulo watavanasya na ũla Aklĩsto ma wʼo maĩkĩĩaa.

6, 7. Andũ amwe asomu ma Ũkiliki moonaa ata Vaulo na maũndũ ala wamanyĩasya, na amwe mekaa ata twamatavya ũvoo mũseo ũmũnthĩ?

⁶ Andũ asomu ma Ũkiliki meekie ata meewʼa maũndũ ala Vaulo wamanyĩasya? Amwe mamwĩtie mũndũ “wa kũvũa mũnuka,” na ndeto ya Kĩkiliki ĩla ĩtũmĩĩtwe vau no yonanyʼe “kasũni kakolanasya ngii.” (Meko 17:18) Mũsomi ũmwe ayĩelesya ndeto ya Kĩkiliki ĩla yatũmĩkie vau aisye: “Mbeenĩ ndeto ĩsu yatũmĩkaa kũelesya mũthemba wa kasũni kanini kaendaa kaikolanyʼa ngii nthĩ, na ĩtina nĩyambĩĩie kũtũmĩka kwonanyʼa andũ ala maendaa sokonĩ maikolanyʼa matialyo ma lĩu na syĩndũ ingĩ. O na ĩngĩ, ĩtina nĩyambĩĩie kũtũmĩka kwa nzĩa ya ngelekanyʼo kũelesya mũndũ wosanasya maũvoo kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo ĩndĩ ũyĩthĩa ndamaeleetwe nesa.” Kwoou, aũme asu asomu no ta maasya kana Vaulo aĩ mũtumanu na kana atũngĩlĩĩlaa maũndũ wamewʼĩte kuma kwa andũ angĩ. Ĩndĩ o tondũ tũkwona, Vaulo ndaakwʼa ngoo nũndũ wa kĩvũthya kyoo.

⁷ Ũu nowʼo vethĩawa vailye ũmũnthĩ. Andũ nĩmatwĩtaa masyĩtwa ma kĩvũthya nũndũ twĩ Ngũsĩ sya Yeova na nĩtũĩkĩĩaa Mbivilia. Kwa ngelekanyʼo, alimũ amwe mamanyĩasya kana syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya, na maasya kana ethĩwa wĩ na kĩlĩko no nginya ũĩkĩĩe ũu. Na kwoou no ta methĩawa mayasya kana ala mataĩkĩĩaa syĩndũ syeekie kwĩyumĩlya nĩ atumanu. Andũ asu asomu methĩawa mayenda angĩ matwone ta ‘tũsũni tũtomatomaa ngii’ yĩla tũũmamanyĩsya kĩla Mbivilia yaasya na tũũmonyʼa ũkũsĩ ũũmaĩkĩĩthya kana kwĩ Mũmbi. Ĩndĩ tũikusaa ngoo. Vandũ va ũu, tũneenaa na ũkũmbaũ yĩla tũũtetea mũĩkĩĩo witũ wa kana ve Mũmbi mũĩ ũla woombie syĩndũ syonthe ĩũlũ wa nthĩ, nake nĩ Yeova Ngai.—Ũvu. 4:11.

8. (a) Andũ amwe meekie ata meewʼa Vaulo aitavanyʼa? (b) Ndeto “Aleovako” ĩtonya kwĩthĩwa yoonanasya kyaũ? (Sisya maelesyo ma kwongeleela ĩthangũnĩ ya 142.)

⁸ Ve andũ angĩ mamwĩwie Vaulo aitavanyʼa sokonĩ maĩ na mawoni me kĩvathũkanyʼo. Maasya atĩĩ: “Eoneka nĩ mũtavanyʼa wa ngai ngeni.” (Meko 17:18) Kwa wʼo  Vaulo amanyĩasya andũ ma Athene ĩũlũ wa ngai ngeni? Ũsu waĩ ũndũ mũito mũno, na kĩtumi nũndũ myaka maana maingĩ ĩtina, Socrates nĩwasilĩilwe na ooawa nũndũ wa ũndũ ta ũsu. Kwoou ti ũsengyʼo kwona Vaulo akwatiwe na atwawa Aleovako, na akũlwʼa aelesye momanyĩsyo asu meewʼĩkaa me maeni nĩ andũ ma Athene. c We Vaulo esaa kũtavya ũvoo mũseo ata andũ asu mataĩ na ũmanyi o na ũmwe wa Maandĩko?

9-11. (a) Vaulo atũmĩie ata maũndũ ala weetĩkĩlanaa na andũ ma Athene nĩ kana amatavye ũvoo mũseo? (b) Tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Vaulo ata yĩla tũũtavanyʼa?

⁹ Lilikana kana Vaulo nĩwathatĩtwʼe mũno nĩ ũthaithi wa mĩvwʼanano ũla wausũĩte Athene. Ĩndĩ vandũ va kwambĩĩa kũsilĩla andũ ma Athene nũndũ wa ũthaithi wa mĩvwʼanano, nĩwatwie kwĩkala auĩtye. Nũndũ nĩwendaa kũmatetheesya mamanye ũla wʼo, nĩwatũmĩie ũĩ na atwʼa kũneenea maũndũ maĩ matonya kwĩtĩkĩlana.  Ameie atĩĩ: “Andũ ma Athene, nĩngwona maũndũnĩ onthe mwĩthĩawa na kĩkĩo kingĩ kwa ngai kwĩ andũ ala angĩ.” (Meko 17:22) Vaulo no ta wameaa, ‘Nĩngwona nĩmwendete mũno maũndũ ma ndĩni.’ Vaulo nĩwatũmĩie ũĩ kwa kũmakatha nũndũ nĩmendeeawʼa nĩ maũndũ ma ndĩni. O na nĩweesĩ kana amwe maaĩtwʼe nĩ momanyĩsyo ma ũvũngũ ma ndĩni nĩmatonya kwĩthĩwa na ngoo nzeo na no metĩkĩle ũwʼo. O nake mwene aiweta ũndũ wailye tene aisye: “Neekaa ũu ndesĩ na ndyaĩ na mũĩkĩĩo.”—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Vaulo nĩwaendeeisye ũneenanyʼa kwa kũneenea kĩthembeo kĩla kyavathĩtwe “Kwa Ngai Ũtesĩkĩe.” Ũsu waĩ ũkũsĩ woonanasya kana andũ ma Athene nĩmendete maũndũ ma ndĩni. Ĩvuku yĩmwe yĩeleasya kana “Akiliki na andũ angĩ nĩmakothaa kũvatha ithembeo kwondũ wa ‘ngai itesĩkĩe.’ Meekaa ũu maikĩa kũtia ngai imwe ũthaithinĩ woo na kwoou iimathatĩa.” Kĩthembeo kĩu kyoonanasya kana andũ ma Athene nĩmetĩkĩlaa kwĩ Ngai matamwĩsĩ. Vaulo atũmĩie kĩthembeo kĩu ta mũsingi wa kũmatavya ũvoo mũseo. Ameie atĩĩ: “Kĩla mũthaithaa mũtesĩ, kĩu nĩkyo ngũmũtavya.” (Meko 17:23) Vaulo amatavisye ũndũ wa vata, ĩndĩ eekie ũu atũmĩĩte ũĩ. Ndatavanasya ĩũlũ wa ngai ngeni, o tondũ amwe maasya. Ĩndĩ amaeleasya ĩũlũ wa Ngai wa wʼo ũla matamwĩsĩ.

¹¹ Tũtonya kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Vaulo ata ũthũkũminĩ witũ? Tweethĩwa twĩ metho, no twone maũndũ meũtũĩkĩĩthya kana ũla tũũneena nake nĩwendete maũndũ ma ndĩni. Kwa ngelekanyʼo, no tũsisye mwĩkĩĩle wake kana syĩndũ ila wanakavĩtye nyũmba nasyo. No tũmwĩe: ‘Nĩngwona nĩwendete maũndũ ma ndĩni. Nĩendaa mũno kũneena na mũndũ taku.’ Twatũmĩa ũĩ kũmũkatha nũndũ nĩwendete maũndũ ma ndĩni, nĩvatonyeka tũkakwata ũndũ tũkwĩtĩkĩlana tũtonya kũneenea nake. Lilikana kana kĩeleelo kitũ ti kũsilĩla andũ nũndũ wa maũndũ ala maĩkĩĩaa. Katĩ wa ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ, ve aingĩ ĩvinda yĩmwe maĩkĩĩaa momanyĩsyo ma ũvũngũ.

12. Vaulo atũmĩie nzĩa yĩva kũkiita ngoo sya ethukĩĩsya make?

¹² Vaulo nĩwambĩĩisye ũneenanyʼa nesa na andũ ma Athene. Ĩndĩ esaa kũũendeesya ata na aimaumĩsya ũkũsĩ? Nũndũ nĩweesĩ kana ala mamwĩthukĩĩsye mamanyĩĩtwʼe momanyĩsyo ma Akiliki na mayeesĩ Maandĩko, nĩwatũmĩie nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo nĩ kana akiite ngoo syoo. Mbee, aneeneie momanyĩsyo me Mbivilianĩ, ĩndĩ ateũweta Maandĩko ĩmwe kwa ĩmwe. Kelĩ, nĩwatũmĩie ndeto syatumie ethukĩĩsya make mewʼa kana nĩwamaeleawa na eewʼaa o tamo. Ta kwa ngelekanyʼo, vandũ va kũmea “kĩla ũmwe wenyu,” aasya “kĩla ũmwe witũ,” na vandũ va kwasya “mwĩ,” aasya “twĩ.” Katatũ, nĩwatũmĩie ndeto syaĩ mavukunĩ ma Akiliki nĩ kana amonyʼe maũndũ amwe wamanyĩasya nĩmaandĩkĩtwe o na mavukunĩ moo. Ekai yu tũneenee ndeto sya Vaulo ila syaĩ sya kũkiita ngoo mũno. Vaulo amanyĩisye andũ ma Athene ũwʼo wĩva wa vata ĩũlũ wa Ngai ũla matamwĩsĩ?

13. Vaulo aeleisye kyaũ ĩũlũ wa wumo wa nthĩ na syĩndũ ila syĩ yayayanĩ, na ndeto syake syoonanasya ata?

¹³ Ngai nĩwoombie nthĩ na syĩndũ ila syĩ yayayanĩ. Vaulo aisye atĩĩ: “Ngai ũla  woombie nthĩ na syĩndũ syonthe ila syĩ nthĩnĩ wayo, ũla nĩwe Mwĩaĩi wa matu na nthĩ, ndekalaa makalũnĩ maseũvĩtwʼe na moko.” d (Meko 17:24) Nthĩ na syĩndũ ila syĩ yayayanĩ iyaaumĩla oou kĩtumbo. Ngai ũla wa wʼo nĩwe Mũmbi wa syĩndũ syonthe. (Sav. 146:6) Athena na ngai ila ingĩ sya mĩvwʼanano syataĩawa nũndũ wa makalũ, mathembo, na ithembeo ila syatũmĩawa kũithaithĩa. Ĩndĩ kĩvathũkanyʼo na ngai isu, Mwĩaĩi Mũsumbĩ Mũnene ndesa kwĩanĩa makalũnĩ maseũvĩtwʼe nĩ andũ na ndataĩawa nũndũ wamo. (1 Asu. 8:27) Ndeto sya Vaulo nĩsyoonanisye ũtheinĩ vyũ kana Ngai wa wʼo ndesa kũelekanwʼa o na vanini na mĩvwʼanano ĩla yaseũvĩtwʼe nĩ andũ na yeethĩawa makalũnĩ maseũvĩtwʼe nĩ andũ.—Isa. 40:18-26.

14. Vaulo oonanisye ata kana Ngai ndekwatasya andũ?

¹⁴ Ngai ndekwatasya andũ. Athaithi ma tene ma mĩvwʼanano nĩmakothaa kwĩkĩa mĩvwʼanano yoo ngũa sya mbesa, makamĩtwaĩa mĩthĩnzĩo mingĩ ya thooa mũnene, kana makamĩtwaĩa lĩu na syĩndũ sya kũnywʼa, maisũanĩa atĩ yĩ na vata wa syĩndũ isu! O na ũu wĩ o vo, nĩvatonyeka Akiliki amwe asomu ala mamwĩthukĩĩsye Vaulo makethĩwa maĩkĩĩaa kana ngai ndĩsa kwĩthĩwa na vata wa kũtetheewʼa nĩ andũ. Ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, tũi na nzika kana nĩmeetĩkĩlanile na ndeto sya Vaulo kana Ngai “ndathũkũmawa na moko ta wĩ na vata wa kĩndũ.” Kwa wʼo, Ngai ũla woombie syĩndũ syonthe ndesa kwĩthĩwa ayenda ũtethyo o na ũmwe kuma kwa andũ! Vandũ va ũu, nĩwe ũnengae andũ kĩla me na vata nakyo ta “thayũ na mĩthũmũ na syĩndũ syonthe,” ila nĩ vamwe na syũa, mbua, na mũthanga mũseo. (Meko 17:25; Mwa. 2:7) Kwoou, Ngai ũla ũnenganae syĩndũ syonthe ndesa o na vanini kwĩkwatya mũndũ, ũla wĩthĩawa na vata wa kũtetheewʼa.

15. Vaulo atetheeisye ata andũ ma Athene ala moonaa tamo ma vata kwĩ andũ ala mate Akiliki, na kĩu kĩtũmanyĩsya ũndũ wĩva wa vata?

¹⁵ Ngai nĩwe woombie mũndũ. Andũ ma Athene maĩkĩĩaa kana nĩmo maĩ ma vata kwĩ andũ ala mataĩ Akiliki. Ĩndĩ woni wa kana nthĩ ya mũndũ kana mbaĩ  yake nĩyo ya vata kwĩ ila ingĩ ndwosanĩte o na vanini na ũwʼo wĩ Mbivilianĩ. (Kũt. 10:17) Vaulo nĩwatũmĩie ũĩ kũelesya ũwʼo ũsu. Aisye atĩĩ: “[Ngai] nĩwe woombie mbaĩ syonthe sya andũ kuma mũndũnĩ ũmwe.” Ndeto isu iiema kwĩthĩwa syatumie ethukĩĩsya ma Vaulo masũanĩa kelĩ. (Meko 17:26) Aeleasya ngewa ĩla yĩ ĩvukunĩ ya Mwambĩlĩlyo ĩneeneete Atamu, ĩthe wa mbaĩ syonthe. (Mwa. 1:26-28) Kwoou nũndũ andũ onthe maumanĩte na mũndũ ũmwe, vai mbaĩ kana nthĩ yĩthĩawa yĩ ya vata kwĩ ĩla ĩngĩ. Ethukĩĩsya ma Vaulo mailea kwĩthĩwa maeleiwe nĩ kĩla wendaa kũmamanyĩsya. Na ngelekanyʼo yake no ĩtũmanyĩsye ũndũ wa vata. O na kau nĩtwaĩle kũtũmĩa ũĩ nĩ kana tũikawete ndeto itonya kũkĩlya ngananĩo yĩla tũũtavanyʼa, tũyaĩle kũola ũito wa ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩ kana twĩtĩkĩlane na ala tũũneena namo.

16. Kĩeleelo kya Mũmbi kwondũ wa andũ nĩ kĩva?

¹⁶ Ngai nĩwendaa andũ methĩwe na ũnyanya mũseo nake. O na ethĩwa asomi Akiliki ala mamwĩthukĩĩsye Vaulo nĩmeethĩĩtwe maineenea kĩeleelo kya andũ kwĩthĩwa thayũ kwa ĩvinda yĩasa, momanyĩsyo moo mayaĩ matetheesya mũndũ akaelewa ũndũ ũsu. Ĩndĩ Vaulo nĩwaeleisye nesa nĩkĩ andũ moombiwe. Aisye moombiwe “mamũmanthe Ngai, o na ethĩwa meĩka kũvavata mamwone, nũndũ nde vaasa na kĩla ũmwe witũ.” (Meko 17:27) Ngai ũsu andũ ma Athene matamwĩsĩ ndaĩ Ngai ũtatonya kũmanyĩka. Kĩvathũkanyʼo na ũu, we nĩ Ngai ũte vaasa na onthe ala mekwenda kũmũmantha na mekwenda kwĩmanyĩsya ĩũlũ wake. (Sav. 145:18) O tondũ twoona, Vaulo aisye “kĩla ũmwe witũ,” kwonanyʼa kana aĩ ũmwe katĩ wa ala maĩ “mamũmanthe” na “kũvavata” nĩ kana mamwone Ngai.

17, 18. Nĩkĩ andũ maĩlĩte kwenda kũmũmanya Ngai, na nzĩa ĩla Vaulo watũmĩie kũneena na ethukĩĩsya make yĩtũmanyĩsya kyaũ?

¹⁷ Andũ nĩmaĩlĩte kwenda kũmũmanya Ngai. Vaulo aisye kana “twĩ na thayũ . . .  nĩtũendaa na twĩ kwʼo” nũndũ wa Ngai. Asomi amwe maasya kana Vaulo awetaa ndeto sya mũtungi ũmwe wa mbathi waĩ wa Kilete weetawa Epimenides, ũla waĩ kwʼo myakanĩ ya 500 mbee wa Klĩsto, na “waĩ nguma mũno syĩthĩonĩ sya andũ ma Athene.” Vaulo ainengane kĩtumi kĩngĩ kya kũmũthengeea Ngai aisye atĩĩ: “O tondũ atili amwe menyu ma mbathi maĩtye, ‘Nũndũ o naitũ twĩ syana syake.’” (Meko 17:28) Andũ nĩmaĩlĩte kwĩwʼa me vakuvĩ na Ngai nũndũ nĩwe Ĩthe wa mũndũ wa mbee ũla andũ onthe maumanie nake. Vaulo nĩwatũmĩie ũĩ nĩ kana akiite ngoo sya ala mamwĩthukĩĩsye yĩla wawetie ĩmwe kwa ĩmwe ndeto sya aandĩki Akiliki manengetwe ndaĩa. e O ta Vaulo, mavinda amwe no tũtũmĩe maũndũ o mana mawetetwe mavukunĩ ma isitoli na mavukunĩ angĩ manengetwe ndaĩa. Kwa ngelekanyʼo, yĩla twatũmĩa kwa nzĩa ĩla yaĩlĩte maũndũ mawetetwe mavukunĩ ta asu, no tũtetheesye mũndũ ũte Ngũsĩ akaelewa wumo wa syĩthĩo imwe sya ndĩni sya ũvũngũ.

¹⁸ Kũvikĩa vau, Vaulo nĩwavotete kũelesya ũwʼo wa mũsingi ĩũlũ wa Ngai atũmĩĩte ũĩ nĩ kana ethukĩĩsya make maelewe maũndũ ala wamanyĩasya. Mũtũmwa ũsu endaa andũ ma Athene ala mamwĩthukĩĩsye meke ata ĩtina wa kwĩwʼa maũndũ asu ma vata? Vate kwananga ĩvinda, nĩwamaeleisye kĩla maĩle kwĩka.

19, 20. (a) Vaulo atũmĩie ũĩ ata kwonanyʼa kana kũthaitha mĩvwʼanano kũyosanĩte na kĩlĩko? (b) Ala mamwĩthukĩĩsye Vaulo maaĩlĩte kwosa matambya meva?

¹⁹ Vaulo nĩweeyũmbanĩtye kwĩkĩa vinya ethukĩĩsya make mose matambya. Aineenea ĩngĩ ila ndeto syaandĩkĩtwe mavukunĩ ma Akiliki aisye atĩĩ: “Kwoou nũndũ twĩ syana sya Ngai, tũyaĩle kũsũanĩa kana Ngai avwʼanene na thaavu kana vetha kana ĩvia, ta kĩndũ andũ masũanĩie na maseũvya.” (Meko 17:29) Kwa wʼo, ethĩwa Ngai nĩwe woombie andũ, vatonyeka ata akethĩwa ailye ta mĩvwʼanano ĩla ĩseũvĩtwʼe nĩ andũ? Vaulo nĩwatũmĩie ũĩ kwonanyʼa ũtheinĩ kana nĩ ũndũ ũte kwosana na kĩlĩko kũthaitha mĩvwʼanano ĩla ĩseũvĩtwʼe nĩ andũ. (Sav. 115:4-8; Isa. 44:9-20) Yĩla Vaulo watũmĩie ndeto “tũyaĩle,” kĩu nĩkyatumie yĩthĩwa yĩ laisi kwa ala mamwĩthukĩĩsye kũatĩĩa ũtao wake.

²⁰ Mũtũmwa ũsu nĩwoonanisye ũtheinĩ kana ethukĩĩsya make nĩmaĩlĩte kwosa matambya. Ameie atĩĩ: “Ĩvinda yĩla andũ matamwĩsĩ Ngai [kana kwa ndeto ingĩ, yĩla andũ masũanĩaa Ngai no endeewʼe nĩ andũ meũthaitha mĩvwʼanano] nĩwekalile ta ũtene; ĩndĩ yu etavya andũ onthe kĩla vandũ kana nĩmaĩle kwĩlila.” (Meko 17:30) Andũ amwe mamwĩthukĩĩisye Vaulo nĩmatonya kwĩthĩwa masengʼie mũno yĩla meewie kana maĩlĩte kwĩlila. Ĩndĩ ndeto isu sya Vaulo nĩsyoonanisye ũtheinĩ kana Ngai nĩwe wamanengete thayũ, na kwoou nĩmaaĩlĩte kumya ũtalo mbee wake ĩũlũ wa ũndũ mekũũtũmĩa. Nĩmaaĩlĩte kũmũmantha Ngai, memanyĩsye ũwʼo ĩũlũ wake, na mayĩkala kwosana na kwenda kwake maũndũ onthe. Na kwoou andũ ma Athene nĩmaaĩlĩte kũelewa kana ũthaithi wa mĩvwʼanano nĩ naĩ na maiekana nawʼo.

21, 22. Vaulo aminĩĩie kwa kũweta ndeto syĩva sya kũkiita ngoo, na itũkonetye ata ũmũnthĩ?

 ²¹ Vaulo aminĩĩie ũneeni wake na ndeto ii sya kũkiita ngoo: “[Ngai] nũtwʼĩte mũthenya ũla ũkasilĩla nthĩ yonthe na ũlũngalu kwĩsĩla mũndũ ũla ũnyuvĩte, na nũnenganĩte ũĩkĩĩthyo kwa andũ onthe kwa kũmũthayũũkya.” (Meko 17:31) Nũndũ maĩ manamanya kana Mũthenya wa Sila wa ũsilĩlo nĩwũkĩte, yu maĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmũmantha na kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Ngai ũsu wa wʼo! Vaulo ndaaweta nũũ ũnyuvĩtwe eĩthĩwa Mũsili ĩvindanĩ yĩu. Vandũ va ũu, kĩla weekie nĩ kũweta ũndũ wa kwendeesya ĩũlũ wa Mũsili ũsu. Aisye kana nĩwekalile kũũ nthĩ e mũndũ, akwʼa, na Ngai amũthayũũkya.

²² Ndeto isu waminĩĩie nasyo nĩ sya vata mũno kwitũ. Nĩtwĩsĩ Mũsili ũla ũnyuvĩtwe nĩ Ngai nĩ Yesũ Klĩsto, ũla wathayũũkiwʼe. (Yoa. 5:22) O na ĩngĩ nĩtwĩsĩ kana Mũthenya wa Sila ũkeethĩwa na ũasa wa myaka ngili na wĩ vakuvĩ mũno. (Ũvu. 20:4, 6) Tũikĩaa Mũthenya wa Sila nũndũ nĩtwĩsĩ kana ũkaetee ala makasilĩlwa kwĩthĩwa me aĩkĩĩku moathimo maingĩ. Kũthayũũkwʼa kwa Yesũ Klĩsto nĩkwʼo kũtũĩkĩĩthasya vyũ kana wĩkwatyo witũ wa ĩvinda ĩseo yũkĩte ũkeanĩa!

23. Ala mamwĩthukĩĩsye Vaulo maĩ na mawoni meva me kĩvathũkanyʼo?

²³ Ala mamwĩthukĩĩisye Vaulo nĩmeethĩiwe na mawoni me kĩvathũkanyʼo. ‘Amwe moo nĩmambĩĩie kũvũthĩĩsya’ yĩla meewie ĩũlũ wa ũthayũũkyo. Namo angĩ maĩ na ndaĩa, ĩndĩ mayaaĩtĩkĩla kwosa matambya ma kwĩlila na kũtwʼĩka etĩkĩli. Maisye: “Tũkakwĩthukĩĩsya ĩngĩ ũndũnĩ ũsu.” (Meko 17:32) O na vailye ũu, ve andũ avũthũ meetĩkĩlile nũndũ “aũme amwe [nĩmamũatĩĩie] na matwʼĩka etĩkĩli. Katĩ woo vaĩ Ndionisio, ũla waĩ mũsili wa koti wa Aleovako, na mũndũ mũka weetawa Ndamali, na andũ angĩ.” (Meko 17:34) O naitũ nĩtũkomanaa na andũ me na mawoni me kĩvathũkanyʼo ũthũkũminĩ witũ. Amwe no matũvũthye, namo angĩ makatwĩthukĩĩsya ĩndĩ maiema kwosa matambya. O na vailye ũu, nĩtũtanaa mũno yĩla amwe meetĩkĩla ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ na matwʼĩka etĩkĩli.

24. Tũtonya kwĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa ndeto ila Vaulo waneenie e mbee wa Aleovako?

²⁴ Ndeto sya Vaulo no itũmanyĩsye ũndũ tũtonya kũelesya maũndũ kwa nzĩa ĩkũtuma ala tũũneena namo mendeewʼa na maiĩkĩĩa kana twĩmamanyĩsya ũwʼo. O na ĩngĩ, no itũmanyĩsye vata wa kwĩthĩwa na wũmĩĩsyo na kũtũmĩa ũĩ yĩla tũũneena na andũ ala maĩtwʼe nĩ momanyĩsyo ma ndĩni sya ũvũngũ. Ũndũ ũngĩ wa vata tũkwĩmanyĩsya nĩ kana tũyaĩlĩte kũola ũito wa ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩ kana twendeesye ethukĩĩsya maitũ. Ĩndĩ twaatĩĩa ngelekanyʼo ya mũtũmwa Vaulo, no twĩthĩwe alimũ aseango ũthũkũminĩ witũ. Namo asyaĩĩsya no methĩwe alimũ aseo kĩkundinĩ. Tweeka ũu, tũkeethĩawa twĩyũmbanĩtye nesa kũtetheesya angĩ “mamũmanthe Ngai . . . mamwone.”—Meko 17:27.