ĨSOMO YA 25
“Nĩenda Ĩkoani Yakwa Yĩkethukĩĩwʼe Nĩ Kaisali!”
Vaulo nĩwatwiĩe ngelekanyʼo ya kũtetea ũvoo mũseo
Kwosana na Meko ma Atũmwa 25:1–26:32
1, 2. (a) Vaulo eeyĩthĩĩile maũndũnĩ meva? (b) Ũtwi wa Vaulo wa kũkũlya ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali wĩumĩlya ĩkũlyo yĩva?
VAULO aendeeie kwĩkala Kaisalea asungĩtwe mũno. Myaka ĩlĩ ĩtina, o na vatavĩtĩte mĩthenya mingĩ asyoka Yutia, Ayuti maĩ manatata kũmũaa ta mavinda atatũ. (Meko 21:27-36; 23:10, 12-15, 27) Kũvikĩĩa vaa, amaitha make nĩmaemetwe vyũ nĩ kũmũaa, ĩndĩ mayeewʼaa maamũeka. Yĩla Vaulo woonie kana nũtonya kũnenganwe mokonĩ moo, eeie ngavana Mũlomi weetawa Vesito atĩĩ: “Nĩenda ĩkoani yakwa yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali!”−Meko 25:11.
2 We Yeova nĩwakwatie mbau ũtwi wa Vaulo wa kũkũlya ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ mũsumbĩ ũsu wa Lomi? Ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu nĩ wa vata kwitũ ũmũnthĩ ala tũendeee kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai ĩvindanĩ yĩĩ ya mũminũkĩlyo. Nĩtwaĩlĩte kũmanya ethĩwa Vaulo nĩwatũtiĩe ngelekanyʼo tũatĩĩae yĩla ‘wateteaa ũvoo mũseo kwosana na mĩao.ʼ—Avi. 1:7.
“Nĩũngamĩte Mbee wa Kĩvĩla kya Sila” (Meko 25:1-12)
3, 4. (a) Nĩkĩ Ayuti makũlasya Vaulo atwawe Yelusaleme, na avonokie kĩkwʼũ ata? (b) O tondũ Yeova wamwĩkĩie Vaulo vinya, ũmũnthĩ ekĩaa athũkũmi make vinya ata?
3 Vesito nĩwaendie Yelusaleme mĩthenya ĩtatũ ĩtina wa kũtwʼĩkĩthwʼa ngavana mweũ wa Lomi kĩsionĩ kya Yutia. a E kũu, nĩweethukĩĩisye anene ma athembi, na aũme me nguma katĩ wa Ayuti maimũsikatĩa Vaulo mavĩtyo maito. Nĩmeesĩ kana ngavana ũsu mweũ nĩwathingʼĩĩawʼa aĩkĩĩthye e na mũuo namo, na Ayuti onthe. Kwoou nĩmamwĩsũvie Vesito etĩkĩle Vaulo atwawe Yelusaleme na aisilĩlwa e kũu. Ĩndĩ o na vailye ũu, makũlasya ũndũ ũsu me na mũvango mũthũku. Amaitha asu mavangĩte kũmũaa Vaulo e nzĩanĩ ya kuma Kaisalea nginya Yelusaleme. Vesito nĩwaleanile na ũndũ ũsu mamũkũlasya na amea atĩĩ: “Ekai ala matongoetye katĩ wenyu matheee nakwa [Kaisalea] makamũsikate, ethĩwa kwa wʼo mũndũ ũũ nĩwĩkĩte ĩvĩtyo.” (Meko 25:5) Kwoou ĩvindanĩ yĩĩ, Vaulo nĩwavonokie kĩkwʼũ ĩngĩ.
4 Mavinda onthe ala Vaulo watatawa, Yeova nĩwatũmĩaa Mwĩaĩi Yesũ Klĩsto kũmwĩkĩa vinya. Lilikana kana woninĩ, Yesũ eeie mũtũmwa wake atĩĩ: “Ĩthĩwa na ũkũmbaũ!” (Meko 23:11) O na ũmũnthĩ athũkũmi ma Ngai nĩmakwatawa nĩ mawetu, o na makatĩswʼa. Yeova ndatũsiĩĩanĩaa na mawetu onthe, ĩndĩ nũtũnengae ũĩ na vinya wa kũmomĩĩsya. Mavinda onthe no twĩkwatye “vinya ũvĩtũkĩte wa mũndũ,” ũla Ngai witũ wĩ wendo ũtũnengae.—2 Ako. 4:7.
5. Vesito athĩnĩkĩie ĩkoani ya Vaulo ata?
5 Ĩtina wa mĩthenya yĩana ũna, Vesito ‘nĩwekalĩĩile kĩvĩla kya Silaʼ e Kaisalea. b Mbee wake vaũngye Vaulo na ala mamũsikatĩte. Vaulo aisũngĩa ĩũlũ wa maũndũ mate na mũsingi ala mamũsikatĩe, ameie atĩĩ: “Vaiĩ naĩ nĩkĩte ĩũlũ wa Mĩao ya Ayuti kana ĩkalũ kana Kaisali.” Mũtũmwa ũsu ndeekĩte ĩvĩtyo, na aaĩlĩte kũthawʼa. We Vesito esaa kumya ũtwi wĩva? Nũndũ nĩwendaa kwendeesya Ayuti akũlilye Vaulo atĩĩ: “Nũkwenda kwambata Yelusaleme nĩ kana ũkasilĩlwe mbee wakwa ĩũlũ wa maũndũ aa?” (Meko 25:6-9) Ũsu waĩ ũndũ ũtosanĩte na kĩlĩko o na vanini! Ta keka Vaulo nĩwatũngiwe Yelusaleme ala mamũsikatĩte nĩmo methĩwa mamũsilĩile na vate nzika ethĩwa ooaiwe. Ũndũnĩ ũũ, Vesito anyuvie kwĩyĩuna maũndũnĩ ma siasa vandũ va kũatĩĩa ũsili wa katĩ. Vondio Vilato, ũla waĩ ngavana navu mbeenĩ, eekie ũndũ o ta ũsu ĩkoaninĩ yakonetye mũvungwa ũngĩ waĩ wa vata mũnango. (Yoa. 19:12-16) O na ũmũnthĩ asili ma makoani no malee kũatĩĩa ũsili wa katĩ nĩ kana mendeesye angĩ. Kwoou tũyaĩlĩte kũsengʼa koti syaumya ũtwi wĩ kĩvathũkanyʼo vyũ na ũkũsĩ ũla waumwʼa, makoaninĩ makonetye andũ ma Ngai.
6, 7. Nĩkĩ Vaulo wakũlilye ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali, na kwa kwĩka ũu atiĩe Aklĩsto ma wʼo ũmũnthĩ ngelekanyʼo yĩva?
6 Wendi wa Vesito wa kwendeesya Ayuti waĩ ũtonya kũtuma Vaulo oawa. Kwoou Vaulo nĩwatũmĩie ũthasyo ũla waĩ nawʼo e laiaa wa Lomi. Amwĩie Vesito atĩĩ: “Nyie nĩũngamĩte mbee wa kĩvĩla kya sila kya Kaisali, vala naĩle kũsilĩlwa. Vaiĩ ĩvĩtyo nĩvĩtĩsye Ayuti, na we no ũendeee kwona ũndũ ũsu nesa. . . . Nĩenda ĩkoani yakwa yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali!” Mavinda maingĩ mũndũ akũlya ũndũ ta ũsu ndwaĩ ũtonya kũvĩndũwa. Vesito nĩwakindĩlĩĩle kĩu kwa kwasya atĩĩ: “Wasya wĩenda ĩkoani yaku yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali; kwa Kaisali nĩkwʼo ũũthi.” (Meko 25:10-12) Vaulo nĩwatiĩe Aklĩsto ma wʼo ũmũnthĩ ngelekanyʼo nzeo kwa kũkũlya ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ mũndũ wĩ na ũkũmũ mũnenange wa kĩ-mĩao. Yĩla ala matũvĩngaa matata ‘kwĩtĩkĩla sila wa katĩ ũtwʼĩke mwĩao,ʼ Ngũsĩ sya Yeova nitũmĩaa ũthasyo wa kĩ-mĩao ũla syĩ nawʼo nĩ kana itetee ũvoo mũseo. c—Sav. 94:20, BCK.
7 Kwoou ĩtina wa kwovwa mbee wa myaka ĩlĩ nũndũ wa mavĩtyo ũteekĩte, nĩwanengiwe mwanya atwae ĩkoani yake kũu Lomi. Ĩndĩ atanambĩĩa kyalo kĩu, ve mũtongoi ũngĩ wendaa kũmwona.
Nĩtũtwaaa makoani kotinĩ ila nene yĩla twasilĩlwa ũndũ vataĩle
“Nyie Ndyaalea Kwĩka Kwosana na Ũndũ Noonie” (Meko 25:13–26:23)
8, 9. Nĩkĩ Mũsumbĩ Akiliva waendie Kaisalea?
8 Mĩthenya kauta ĩtina wa Vaulo kũmwĩa Vesito eenda ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali, Mũsumbĩ Akiliva na mwĩĩtu-a-inyia Velinike nĩmookie “kũmũkethya” ngavana ũsu mweũ. d Ĩvindanĩ ya Lomi, anene nĩmakothaa kũthokea makavana eũ ala manyuvwa. Yĩla Akiliva wamũkathie Vesito nũndũ wa kũnyuvwa, vate nzika atataa kũlũlũmĩĩlya ngwatanĩo ya kĩ-siasa, na yake mwene vamwe na Vesito ĩla yesaa kũmũtethya ĩvindanĩ yũkĩte.—Meko 25:13.
9 Vesito nĩwatavisye mũsumbĩ ũsu ĩũlũ wa Vaulo, na Akiliva eethĩwa na mea ma kũmwĩthukĩĩsya. Mũthenya ũla waatĩĩe atongoi asu elĩ nĩmekalile nthĩ methukĩĩsye ĩkoani ya Vaulo. Ĩndĩ ũkũmũ woo na ũnene woo, iyaĩ sya kwendeesya mũno kwĩ ndeto ila mũvungwa ũsu waĩ mbee woo wakilye kũneena.—Meko 25:22-27.
10, 11. Vaulo amwonisye Akiliva ndaĩa ata, na nĩ maũndũ meva waeleisye mũsumbĩ ũsu ĩũlũ wa ĩvinda yake ĩvĩtu?
10 Vaulo nĩwamũtũngĩie Mũsumbĩ Akiliva mũvea e na ndaĩa, nũndũ wa mwanya ũla wamũnengie etetee mbee wake, na aweta kana mũsumbĩ ũsu nĩweesĩ nesa syĩthĩo syonthe sya Ayuti na ngananĩo ila maĩ nasyo. Ĩtina wa ũu, nĩwaeleisye ũndũ maũndũ make mailye ĩvindanĩ ĩvĩtu. Aisye: “Naĩ Mũvalisi na nekalaa kwosana na maũndũ onthe ala makonetye kĩkundi kitũ kya ndĩni kĩla kĩatĩĩaa vyũ maũndũ ma ũthaithi witũ.” (Meko 26:5) Yĩla Vaulo waĩ Mũvalisi, nĩweeteele Masia. Na yu e Mũklĩsto, nĩwoonanisye e na ũkũmbaũ kana Yesũ Klĩsto nĩwe waĩ Masia ũsu weeteelwe kwa ĩvinda yĩasa. Vaulo asikatĩtwe nũndũ wa mũĩkĩĩo ũla we, vamwe na ala mamũsikatĩte maĩ nawʼo, ũla nĩ wĩkwatyo wa kwĩanĩwʼa kwa watho ũla Ngai wathĩte aa-ũmae moo. Maũndũ ala Vaulo waeleisye nĩmatumie Akiliva endeewʼa mũnango nĩ ndeto ila wesaa kũneena. e
11 Vaulo Aililikana ũndũ waĩ mũngʼendu na wathĩnasya Aklĩsto ĩvindanĩ ĩvĩtu, aisye atĩĩ: “Nyie a vakwa naĩ na mũĩkĩĩo kana nĩnaĩle kwĩka maũndũ maingĩ nĩ kana nĩleane na ĩsyĩtwa ya Yesũ Mũnasaleti. . . . Nũndũ nĩnamathatĩe mũno [aatĩĩi ma Klĩsto], o na nĩnaendaa kũmathĩnyʼa ndũanĩ ila syĩ nza wa Yelusaleme.” (Meko 26:9-11) Vaulo ndeekaa kwongela ndeto mũnyũ. Andũ aingĩ nĩmeesĩ ũndũ waĩ mũngʼendu na wathĩnĩtye Aklĩsto mũno. (Aka. 1:13, 23) Noĩthwa Akiliva eekũlasya nĩ kyaũ kyatumie mũndũ ta ũsu avĩndũka.
12, 13. (a) Vaulo aeleisye ata kĩla kyatumie avĩndũka? (b) Nĩ kwa nzĩa yĩva Vaulo weethĩĩtwe aendeee “kũtheela mĩsenge”?
12 Ndeto sya Vaulo ila syaatĩĩe nĩsyasũngĩie ĩkũlyo yĩu. Aisye atĩĩ: “Nĩendete Ndamasiku, nĩnengetwe ũkũmũ na ũtũmani kuma kwa anene ma athembi, kwĩ saa sita sya mũthenya, we Mũsumbĩ, nĩnoonie kyeni kĩtisu kũte kya syũa kyakena kuma ĩtunĩ, na kyamulĩka ngalĩko syonthe vala naĩ na ala naendanĩtye namo. Na yĩla ithyonthe twavalũkile nthĩ, nĩneewie wasya ũimbĩa ũũ na kĩthyomo kya Kĩevelania: ‘Saulo, Saulo, nĩkĩ ũũnthĩnyʼa? Kũendeea kũtheela mĩsenge kwĩtuma maũndũ methĩwa me momũ kwaku.’ Nakwa nakũlya: ‘Nue ũũ, Mwĩaĩi?’ Nake Mwĩaĩi anzũngĩa: ‘Ninyie Yesũ, ũla ũũthĩnyʼa.’” f—Meko 26:12-15.
13 Kyama kĩĩ kĩtanamba kwĩkĩka, kwa nzĩa ya ngelekanyʼo Vaulo aendeee “kũtheela mĩsenge.” Mũsenge waĩ mũtĩ mũasa ũla wakothaa kwĩthĩwa na mũthya mũĩ wa kyũma na watũmĩawa kũinga indo. Nyamũ ĩla ĩingĩtwe yeethĩwa yĩ ngʼendu na yatheela mũsenge ũsu, yeekaa kwĩyĩũmĩsya. O ta ũu, Vaulo nĩweeyĩũmĩisye kĩ-veva yĩla waleanile na kwenda kwa Ngai. Yĩla Yesũ, ũla waĩ anathayũũkwʼa, wamumĩlĩĩile e nzĩanĩ aendete Ndamasiku, kĩu nĩkyatetheeisye mũndũũme ũsu waĩ na ngoo nzeo, na weelelũkĩte, avĩndũe kĩsũanĩo kyake.—Yoa. 16:1, 2.
14, 15. Vaulo awetie maũndũ meva ĩũlũ wa moalyũku ala weekĩte thayũnĩ wake?
14 Vaulo nĩweekie moalyũku manene thayũnĩ wake. Amwĩie Akiliva atĩĩ: “Nyie ndyaalea kwĩka kwosana na ũndũ noonie woninĩ ũsu wa ĩtunĩ, ĩndĩ nĩnambie kũtavya ala me Ndamasiku, na ĩtina wa vau natavya ala me Yelusaleme na nthĩ ya Yutia yonthe, o vamwe na andũ ma mbaĩ ingĩ kana nĩmaĩle kwĩlila na maimũsyokea Ngai kwa kwĩka maũndũ ala mekwosana na wĩlilo.” (Meko 26:19, 20) Kwa myaka mingĩ, Vaulo eethĩĩtwe ayĩanĩsya wĩa ũla Yesũ Klĩsto wamũnengie woninĩ ũla wamwonisye saa sita sya mũthenya. Kyo kĩthito kyake nĩkyeethĩiwe na mosyao? Ĩĩ. Ala meetĩkĩlile ũvoo mũseo ũla Vaulo wamatavisye nĩmeelilile nũndũ wa mwĩkalĩle woo mũthũku, na mamũsyokea Ngai. Na nĩmatwʼĩkie laiaa aseo, manengete mĩao ndaĩa na mamĩatĩĩaa.
15 Ĩndĩ o na vailye ũu, Ayuti ala mamũvĩngaa Vaulo mayoonaa moseo asu ta kĩndũ. Vaulo aisye atĩĩ: “Kĩu nĩkyo kĩtumi Ayuti mangwatie nĩ ĩkalũnĩ na menda kũmbũaa. Ĩndĩ nũndũ nĩnonete ũtethyo ũla wumaa kwa Ngai, nĩnĩendeee nginya ũmũnthĩ kũmaumĩsya ũkũsĩ anini na anene.”—Meko 26:21, 22.
16. Tũtonya ata kũatĩĩa ngelekanyʼo ya Vaulo yĩla tũũneena na asili ma makoani na atongoi ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ?
16 Twĩ Aklĩsto ma wʼo, no nginya ‘mavinda onthe twĩthĩawe twĩyũmbanĩtye kũtetea’ mũĩkĩĩo witũ. (1 Vet. 3:15) Yĩla tũũneena na asili ma makoani na atongoi ĩũlũ wa mũĩkĩĩo witũ, nĩtũtonya kũtetheka twaatĩĩa nzĩa ĩla Vaulo watũmĩie yĩla waneenaa na Akiliva na Vesito. Nĩtũtonya kũkiita ngoo sya ala me na ũkũmũ kwa kũmaelesya twĩ na ndaĩa ũndũ ũwʼo ũla wĩ Mbivilianĩ ũtumĩte ithyĩ ene tũalyũka vamwe na ala meethukĩĩsya ũvoo witũ.
“No Ũngalyũle Ngatwʼĩka Mũklĩsto” (Meko 26:24-32)
17. Vesito awetie ũndũ wĩva ĩtina wa kwĩwʼa Vaulo ayĩtetea, na nĩ woni wĩva wĩ kwʼo ũvwʼanene na ũsu?
17 Atongoi asu elĩ nĩmakiitiwe mũno nĩ ũkũsĩ wa kũĩkĩĩka ũla Vaulo waumisye. Kwa sisya kĩla kyeethĩiwe. Ngewa ĩsu yaĩtye: “Na Vaulo aendeee kũneena maũndũ asu ayĩtetea, Vesito aneena na wasya mũnene, akyasya: ‘We Vaulo wĩ na ndũũka! Kũsoma mũno nĩkũtumĩte ũkwatwa nĩ ndũũka!’” (Meko 26:24) Ũneeni wa Vesito no wonanyʼe kana aĩ na woni o ta ũla wĩthĩawa kwʼo ũmũnthĩ. Ala mamanyĩasya kĩla kĩ Mbivilianĩ monekaa nĩ aingĩ me andũ makwatĩĩaa ndĩni mũno. Mavinda maingĩ, ala methĩawa na ũĩ wa nthĩ ĩno monaa ne ũndũ wĩ vinya kwĩtĩkĩlana na ũmanyĩsyo wa Mbivilia ĩũlũ wa ũthayũũkyo wa ala akwʼũ.
18. Vaulo amũsũngĩie Vesito ata, na kĩu kyatumie Akiliva asya ata?
18 Ĩndĩ Vaulo amũsũngĩie ngavana ũsu atĩĩ: “Nyie ndi na ndũũka, Mũtaĩwa Vesito, ĩndĩ nĩneena ndeto sya wʼo na sya mũndũ wĩ na kĩlĩko kĩseo. Nĩkwĩthĩwa mũsumbĩ ũla ngũneena nake nĩ na ũthasyo nĩwĩsĩ ĩũlũ wa maũndũ aa . . . We Mũsumbĩ Akiliva nũĩkĩaa Mavuku ma Athani? Nĩnĩsĩ nũmaĩkĩaa.” Akiliva asũngĩie atĩĩ: “Kwa ĩvinda ĩkuvĩ no ũngalyũle ngatwʼĩka Mũklĩsto.” (Meko 26:25-28) Ndeto ii, syĩthĩwe syaumĩte ngoonĩ kana iyaumĩte ngoonĩ, syĩonanyʼa kana ũkũsĩ wa Vaulo nĩwakiitie mũsumbĩ ũsu mũno.
19. Nĩ ũtwi wĩva Vesito na Akiliva matwie ĩũlũ wa Vaulo?
19 Na ĩndĩ Akiliva na Vesito maũngama, nĩ kana monanyʼe mũthya wa kwĩthukĩĩsya ĩkoani yĩu. “Maendete, mambĩĩa kũneenanyʼa ene kwa ene, makyasya: ‘Mũndũ ũũ ndekwĩka ũndũ ũtonya kũtuma oawa kana ovwa.’ Na ĩndĩ Akiliva amwĩa Vesito: ‘Mũndũ ũũ ethĩwa athawʼa ta kethĩwa ndaneeasya eenda ĩkoani yake yĩkethukĩĩwʼe nĩ Kaisali.’” (Meko 26:31, 32) Nĩmeesĩ kana mũndũ ũla maĩ maneethukĩĩsya ndaĩ na ĩvĩtyo. Noĩthwa kuma vau, mesaa kwĩthĩwa na woni mũseango ĩũlũ wa Aklĩsto.
20. Ũkũsĩ ũla Vaulo waumĩisye ala maĩ na ũkũmũ weanĩisye maũndũ meva?
20 Vai ũmwe katĩ wa atongoi aa elĩ me ũtonyi mawetetwe ngewanĩ ĩno wonekaa ta waaĩtĩkĩla ũvoo mũseo ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai. Wʼo waĩ ũndũ wa ũĩ kwa mũtũmwa Vaulo kwĩtetea mbee wa aũme asu? Ĩĩ. Nũndũ yĩla Vaulo “[watwaiwe] mbee wa asumbĩ na makavana” ku Yutia, ũkũsĩ nĩwavikĩiwʼe atongoi ma Lomi ala matonya kwĩthĩwa matesaa kwĩwʼa ũvoo mũseo. (Luka 21:12, 13) O na ĩngĩ, ana-a-asa na eĩtu-a-asa nĩmeekĩiwe vinya nĩ maũndũ ala mamũkwatie Vaulo na ũĩkĩĩku ũla woonanisye e matatwanĩ.—Avi. 1:12-14.
21. Nĩ mosyao meva maseo tũtonya kũkwata twaendeea kwĩkĩa kĩthito wĩanĩ wa Ũsumbĩ?
21 O na ũmũnthĩ kwĩthĩawa kũilye ũu. No tũkwate mosyao maseo twaendeea kwĩkĩa kĩthito wĩanĩ wa Ũsumbĩ, o na kau kwĩ mathĩna na nĩtũvĩngawa. O na nĩtũtonya kumĩsya ũkũsĩ anene ala vethĩawa vate laisi kũmavikĩsya ũvoo mũseo. Twaendeea kũmĩĩsya twĩ aĩkĩĩku nĩtũtonya kwĩkĩa vinya ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ, na kĩu kĩituma methĩawa na ũkũmbaũ mwingangĩ wĩanĩ wa kumya ũkũsĩ mwĩanĩu ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai.
a Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Volikio Vesito—Ũla Waĩ Ngavana wa Yutia,” ĩthangũnĩ ya 199.
b “Kĩvĩla kya sila” kyaĩ kĩvĩla kyaiĩtwe vandũ vatũlu. Nĩkwĩthĩwa kyaĩ vandũ vatũlu, ũtwi ũla weekawa nĩ mũsili woonekaa newʼo wa mũthya na waaĩlĩte kũnengwa ndaĩa. Vilato ailyĩ kĩvĩlanĩ kya sila yĩla weethukĩĩsye maũndũ ala Yesũ wasikatĩwe.
c Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Kũtetea Ũthaithi wa Wʼo Kotinĩ Ila Nene Ũmũnthĩ,” ĩthangũnĩ ya 200.
d Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Mũsumbĩ Elote Akiliva II,” ĩthangũnĩ ya 201.
e Yĩla Vaulo watwʼĩkie Mũklĩsto, nĩweetĩkĩlile Yesũ ta we Masia. Namo Ayuti ala mamũleile Yesũ mamwonaa e mũkaĩi wa mũĩkĩĩo.—Meko 21:21, 27, 28.
f Mũsomi ũmwe wa maũndũ ma Mbivilia ayĩelesya ndeto sya Vaulo yĩla waisye aĩ kyalonĩ “saa sita sya mũthenya,” aĩtye atĩĩ: “Mũndũ wĩ kyalonĩ nĩwathyũmũaa saa sita sya mũthenya nũndũ wa ũvyũvu ũla weethĩawa kwʼo, eka o yĩla wĩkalaatĩte vyũ akeanĩsye ũndũ mũna. Kwoou nĩtũkwona ũndũ Vaulo weekĩaa kĩthito vyũ akathĩnyʼe Aklĩsto.”
