1, 2. Vaulo eteele kũthi kyalo kyailye ata, na atonya kwĩthĩwa eekũlasya makũlyo meva?

 VAULO nĩwaendeeie kũvindĩĩsya ndeto ila Vesito wamũtavisye, nũndũ nĩsyakonetye thayũ wake ĩvindanĩ yũkĩte. Ngavana Vesito amwĩĩte atĩĩ: “Kwa Kaisali nĩkwʼo ũũthi.” Vaulo ekalĩte e mũvingĩe yela kwa myaka ĩlĩ. Kwoou kyalo kĩu kĩasa kya kũthi Lomi nĩkyesaa kũtuma ethĩwa mawĩthyũlũlũkonĩ me kĩvathũkanyʼo. (Meko 25:12) O na kau Vaulo nĩwaendete syalo mbingĩ ũkanganĩ, ti syonthe syeethĩawa sya kwendeesya. Kyalo kĩĩ waendete akaũngame mbee wa Kaisali nĩkĩtonya kwĩthĩwa kyatumie ekũlya makũlyo maito ĩũlũ wa kĩla kyaĩ mbee wake.

² Mavinda maingĩ, Vaulo nĩwakomanĩte na “mĩisyo ũkanganĩ.” Nĩwaanangĩkĩiwe nĩ meli mavinda atatũ, o na nĩwekalile ũkanganĩ mũliku ũtukũ ũmwe na mũthenya ũmwe. (2 Ako. 11:25, 26) O na ĩngĩ, kyalo kĩĩ kyesaa kwĩthĩwa kĩ kĩvathũkanyʼo vyũ na syalo ila ingĩ waendaa e misonalĩ na yĩla waĩ na ũthasyo. Ĩvindanĩ yĩĩ e mũvungwa aaĩlĩte kũthi kyalo kĩasa kya mbee wa kĩlomita 3,000 kuma Kaisalea nginya Lomi. We nĩwesaa kũmina kyalo kĩu nesa ateũkwatwa nĩ mĩisyo? O na avika nesa, nĩvatonyeka akethwa esaa kũsilĩlwa kũawa? Lilikana, aaĩle kũsilĩlwa nĩ silikalĩ ĩla yaĩ vinya vyũ ĩvindanĩ yĩu nthĩnĩ wa nthĩ ĩno nthũku ya Satani.

3. Vaulo atwʼĩte kwĩka ata, na twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

³ Wavindĩĩsya maũndũ ala ũsomete ĩũlũ wa Vaulo, we nũkwona ta weewʼaa e na wia na ate na wĩkwatyo asũanĩa kĩla kyamweteele? Aiee! Nĩweesĩ nũtonya kũkomana na mawetu, ĩndĩ ndeesĩ nĩ ma mũthemba mwaũ. Nĩweesĩ kwĩmakĩa nũndũ wa maũndũ ũtaĩ atonya kũsiĩĩa kũyesaa kũmũtethya. Ĩndĩ, kwesaa kũtuma asya ũtanu ũla waĩ nawʼo ũtavanyʼanĩ wake. (Mt. 6:27, 34) Vaulo nĩweesĩ kana Yeova endaa atũmĩe myanya yonthe ĩla waĩ nayo kũtavanyʼa ũvoo mũseo ĩũlũ wa Ũsumbĩ wa Ngai, o na kwa ala maĩ na ũkũmũ. (Meko 9:15) Vaulo nĩwatwʼĩte vyũ kwĩanĩsya kĩanda kyake, o na maũndũ mathi ata. O naitũ twĩthĩawa tũtwʼĩte oou. Yu ekai tũatĩanĩe na ngewa ĩno ya Vaulo, twone maũndũ ala meekĩkie kyalonĩ kĩĩ na ũndũ ngelekanyʼo yake ĩtonya kũtũtethya.

4. Vaulo ayambĩĩa kyalo kyake akuĩtwe nĩ meli ya mũthemba mwaũ, na aendanĩtye naaũ?

⁴ Vaulo vamwe na avungwa angĩ nĩmanenganiwe ũsũvĩonĩ wa mũsikalĩ  Mũlomi weetawa Yuliusi, ũla watwie mathi na meli ya kũkua mĩio ĩla yaĩ ĩnavika Kaisalea. Meli ĩsu yaumĩte Atilamitio, kĩlĩndĩ kyaĩ ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Asia Nini, na yesĩile ndũanĩ ya Mitilene, ĩla yaĩ kĩthamanĩ kya Lesivosi ĩtanamba kũvika kũu. Yaaĩle kwĩsĩla ngalĩ ya ĩũlũ na ĩndĩ yĩithi na ngalĩ ya ũthũĩlonĩ wa syũa, na kwʼonthe kũla yaũngamaa nĩyaumasya mĩio na ĩivakĩa ĩngĩ. Meli ta isu iyaseũvĩtwʼe sya kũkua andũ, na mũno mũno avungwa. (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Syalo sya Ũkanganĩ na Isio sya Viasala.”) Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana, Vaulo tiwe waĩ Mũklĩsto e weka katĩ wa kĩkundi kĩnene kya ingʼendilĩ ila waĩ aendanyʼe nasyo melinĩ ĩsu. Vaĩ ana-a-asa elĩ maendanĩtye nake, namo maĩ Alisitaliko na Luka. Vate nzika, Luka nĩwe waandĩkie ngewa ĩno. Tũyĩsĩ ethĩwa ana-a-asa asu elĩ nĩmaĩvĩie kyalo kyoo kana meetĩkĩlilwe mathi mana nũndũ maĩ atetheesya ma Vaulo.—Meko 27:1, 2.

5. Yĩla Vaulo wavikie Sitoni oonie aaũ, na ũndũ ũsu wĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁵ Ĩtina wa kũmina mũthenya mũima ũkanganĩ, meli ĩsu nĩyaũngamie Sitoni, ũtee wa ũkanga wa Silia. Kũvikĩa vau maĩ maendete mũendo wa kĩlomita ta 110 melekele ngalĩ ya ĩũlũ. Veonekana Yuliusi ndaakua Vaulo ta avungwa ala angĩ, na nĩvatonyeka akethĩwa eekie ũu nũndũ Vaulo aĩ laiaa wa Lomi na ndaĩ anasilĩlwa. (Meko 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliusi nĩwamwĩtĩkĩlilye aume melinĩ akonane na ana-a-asa na eĩtu-a-asa make. No nginya ana-a-asa na eĩtu-a-asa methĩwe matanĩie mũno kũsũvĩa mũtũmwa ũsu, ĩtina wa kwĩthĩwa oovetwe yela kwa ĩvinda yĩasa! We no ũmanthe myanya wonanyʼe ũlau ta ũsu, ĩla ĩtonya kũtuma wĩkĩwa vinya?—Meko 27:3.

6-8. Kyalo kya Vaulo kuma Sitoni nginya Kinito kyailye ata, na akwatie myanya yĩva ya kũtavanyʼa?

⁶ Meli ĩsu nĩyaumie Sitoni, na ĩndĩ mambata na mavĩtũka Silisia, vakuvĩ na ndũa ya Taliso, vala Vaulo weanĩie. Luka ndawetete vandũ vangĩ maaũngama, ĩndĩ nĩwonanĩtye kana nĩmesaa kũkwatwa nĩ mũisyo, nũndũ aĩtye atĩĩ: “Kĩseve kyauutanaa kyumĩte ngalĩ ĩla twaendete.” (Meko 27:4, 5) O na vailye ũu, kwakũna visa Vaulo aitũmĩa mwanya o na wĩva ũla waumĩla nĩ kana atavanyʼe ũvoo mũseo. Kwa wʼo, nĩwatavisye ũvoo mũseo avungwa ala angĩ, vamwe na andũ angĩ ala mathũkũmaa vo na asikalĩ. O na ĩngĩ nĩwaneenaa  na andũ ala meethĩawa kũla meli yaũngamaa. O ta Vaulo, ũmũnthĩ nĩtũtũmĩaa nesa myanya ĩla yaumĩla kũtavanyʼa ũvoo mũseo?

⁷ Ĩtina wa ĩvinda, meli ĩsu nĩyavikie Mila, kĩlĩndĩ kyaĩ ngalĩko ya ĩtheo ya Asia Nini. Mavika vau, Vaulo na ala angĩ nĩmaaĩlĩte kũlika melinĩ ĩngĩ yaaĩle kũmatwaa Lomi, kũla maendete. (Meko 27:6) Ĩvindanĩ yĩu, nganũ mbingĩ ĩla yalikaa Lomi yaumaa Misili, na meli ila syaetae nganũ ĩsu syaũngamaa Mila. Yuliusi nĩwamanthie meli ta ĩsu na ĩndĩ alikya asikalĩ na avungwa. Meli ĩsu no nginya yĩthĩwe yaĩ nenange kwĩ ĩla ya mbee. Yakuĩte mũio wa thooa mũnene wa nganũ o vamwe na andũ 276, ala maĩ athũkũmi mayo, asikalĩ, avungwa na nĩvatonyeka vakethĩwa vaĩ andũ angĩ maendete Lomi. Kwa wʼo, yĩla malikile melinĩ ĩngĩ, Vaulo nĩwakwatie andũ aingĩ ma kũtavya ũvoo mũseo na vate nzika nĩwatũmĩie mwanya ũsu nesa.

⁸ Meli ĩsu yaũngamie ĩngĩ Kinito, ndũa ĩla yaĩ ngalĩko ya ĩtheo ya ũthũĩlonĩ wa syũa ya Asia Nini. Yĩla kwĩ na kĩseve nesa, meli yaĩ ĩtonya kũthi kyalo kĩu kwa mũthenya o ũmwe. Ĩndĩ o na vailye ũu, Luka aĩtye atĩĩ: “Ĩtina wa kũthi kavola mĩthenya mingĩ, nĩtwavikie na thĩna mwingĩ ndũanĩ ya Kinito.” (Meko 27:7a) Kyalo kyoo kĩyaĩ laisi nũndũ nzeve yaĩ nthũku. (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “ Iseve syĩ Vinya sya Menditelenia,” ĩthangũnĩ ya 208.) Kwasũanĩa ũndũ ala maĩ melinĩ ĩsu matonya kwĩthĩwa meewʼaa yĩla yaendeee kũngʼangʼana na iseve syĩ vinya na itulumo sya kĩwʼũ.

9, 10. Nĩ mĩisyo yĩva yaumĩlile vakuvĩ na Kilete?

⁹ Mũtwai wa meli ĩsu avangĩte maendeee na kyalo melekele ngalĩko ya ũthũĩlonĩ wa syũa kuma Kinito. Ĩndĩ Luka, ũla waĩ vo, aĩtye atĩĩ: “Kĩseve nĩkyatũsiĩĩe kũthi na mbee.” (Meko 27:7b) O ũndũ meli yaendeeie kũsonga na mbee ĩtiĩte nthĩ nyũmũ, nowʼo yaendeeie kũthi ũtee wa vala vesĩle kĩseve kĩla kyakuumanĩte na nthĩ nyũmũ kĩendete kũla maendete. Na ĩndĩ kũthũkya ũvoo, kĩseve kyaĩ na vinya kyaumĩte ngalĩko ya ĩũlũ nĩkyasukumie meli ĩsu kwelekela ũthũĩlonĩ wa syũa, na nĩvatonyeka kĩkethĩwa kyamĩsukumie kĩmĩsembethetye mũno. O tondũ navu mbeenĩ kĩthama kya Kuvolo kyaĩ kĩnasũvĩana meli na iseve syaĩ na vinya mwingĩ, ĩvindanĩ yĩĩ, kĩthama kya Kilete nĩkyeekie ũu. Ĩtina wa meli kũvĩtũka Salimone, ĩla yaĩ ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa ya Kilete, maũndũ nĩmaseũvangie. Nĩkĩ? Nũndũ yu meli yaĩ ngalĩko ya ĩtheo ya kĩthama kĩu, vala kĩseve kĩtaĩ na vinya mwingĩ. Kwasũanĩa ũndũ ala maĩ melinĩ ĩsu meewie mausya! Ĩndĩ athũkũmi mayo nĩmeesĩ kana ĩvinda ya mbevo mbingĩ yaĩ vakuvĩ kũvika. Na ĩvindanĩ yĩu syalo sya ũkanganĩ syeethĩawa na mĩisyo mingĩ. Kwoou maĩ na itumi mbingĩ sya kũthĩnĩka.

¹⁰ Luka aandĩkie ũũ: “Nĩtwaendeeie na kyalo kitũ na thĩna mwingĩ, tũkuumanĩte na isio [sya Kilete] ila syĩ ũtee wa ũkanga, na twavika vandũ veetawa Ũthũmũo Mũseo.” O na kau nĩmasũvĩanĩiwe na kĩseve kĩu nũndũ maĩ vakuvĩ na nthĩ nyũmũ, ndwaĩ ũndũ wĩ laisi kũlũnga meli ĩsu. Mũthya, nĩmavikie kĩsionĩ kĩseo kyaĩ na kĩthangathĩ, vala maĩ matonya kwĩkya nanga, na andũ masũanĩaa kana kĩsio kĩu kĩ vakuvĩ na vala ũkanga wĩkotele kũthi ngalĩ ya ĩũlũ. Mekalile vau ĩvinda yĩana ata? Luka aĩtye “ĩvinda yĩasa,” ĩndĩ o ũndũ maendeeie kũvekalanga, nowʼo vesaa kwĩthĩwa na mĩisyo mingangĩ ya kwĩsĩla ũkanganĩ. Mweinĩ wa 9 kana Mweinĩ wa 10, kwĩsĩla ũkanganĩ kweethĩawa na mĩisyo mingangĩ.—Meko 27:8, 9.

11. Nĩ ũtao wĩva Vaulo wanengie ala waĩ namo melinĩ, ĩndĩ matwie kwĩka ata?

 ¹¹ Andũ amwe maĩ melinĩ ĩsu nĩmatonya kwĩthĩwa makũlilye Vaulo ũtao nũndũ nĩwaendete syalo mbingĩ esĩle Ũkanganĩ wa Menditelenia. Vaulo aisye kana ti ũseo maendeee na kyalo kĩu. Na maendeea nakyo, kyaĩ kĩete “wanangĩko na wasyo mũnene,” o na andũ maĩ matonya kwasya mathayũ moo. Ĩndĩ o na vailye ũu, mũtwai wa meli na mwene wa meli ĩsu, mendaa kũendeea na kyalo kĩu, na nĩvatonyeka makethĩwa meewʼaa maĩlĩte kũmantha na mĩtũkĩ vandũ vaseango matonya kũũngamya meli. Nĩmamũthingʼĩĩisye Yuliusi, na andũ aingĩ ala maĩ melinĩ ĩsu moona kana nĩmaaĩlĩte kũtata mavike Vinisi, kĩlĩndĩ kyaĩ vaasanga ũtee wa ũkanga ũsu. Nĩvatonyeka kĩkethĩwa kyaĩ kĩnenange na kyaĩ vandũ vaseango va kwĩkala ĩvindanĩ yĩu ya mbevo mbingĩ. Kwoou yĩla kaseve kaseo kuma ngalĩ ya ĩtheo kambĩĩe kũkũna, nĩmoonie yĩu ne ĩvinda ĩseo ya kũendeea na kyalo kyoo.—Meko 27:10-13.

12. Meli ĩsu yakwatiwe nĩ mĩisyo yĩva ĩtina wa kuma Kilete, na athũkũmi mayo meekie ata nĩ kana mamĩsũvĩane na mĩisyo ĩsu?

¹² Thĩna mũnenange nĩwaumĩlile. “Kĩseve kĩ na vinya” nĩkyauutanie kuma ngalĩ ya ĩũlũ ya wumĩlonĩ wa syũa. Kwa ĩvinda yĩana ũna, nĩmasũvĩanĩiwe na kĩseve kĩu nĩ “kathama keetawa Kauta,” kala kaĩ kĩlomita ta 65 kuma Ũthũmũo Mũseo. Ĩndĩ o na vailye ũu, meli ĩsu yaĩ mũisyonĩ wa kũsukumwa nĩ kĩseve ĩtwaĩtwe ngalĩ ya ĩtheo nginya ĩkakimanwʼe kĩthangathĩnĩ kĩla kyaĩ ũtee wa ũkanga kĩsionĩ kya Africa. Nĩ kana mevathane na mũisyo ũsu, athũkũmi ma meli nĩmoosie kasiwa kala kakusĩtwʼe nĩ meli makalikya melinĩ. Nĩmangʼangʼanie mũno kũtethya wĩa ũsu, nũndũ nĩvatonyeka kasiwa kau kakethĩwa kausĩe kĩwʼũ. Na ĩndĩ nĩ kana malũlũmĩĩlye meli, nĩmesĩlilye makanda kana nyololo ungu wayo nĩ kana movanyʼe mbwaũ syayo vamwe. Ĩtina wa ũu, nĩmatheeisye itambaa syayo, na maendeea kũngʼangʼana maume kĩsevenĩ kĩu. Kwavindĩĩsya ũndũ matonya kwĩthĩwa matelemete! O na ĩtina wa kũtethya wĩa ũsu wʼonthe, meli ĩsu nĩyaendeeie ‘kwĩkwʼa kũũ na kũũ nĩ kĩuutani kĩu kyaĩ na vinya.’ Mũthenya wa katatũ, nĩmekisye syĩndũ sya kũtwʼaa meli, na nĩvatonyeka makethĩwa meekie ũu nĩ kana ĩendeee kũlela.—Meko 27:14-19.

13. Maũndũ matonya kwĩthĩwa mailye ata ĩtina wa Vaulo na ala maĩ melinĩ kũkomana na kĩuutani kĩnene?

¹³ No nginya ala maĩ melinĩ ĩsu methĩwe matelemete mũno. Ĩndĩ Vaulo na anyanyae nĩmeesĩ nesa ki, kana maikwʼa. Mbeenĩ, Mwĩaĩi nĩwamũĩkĩĩthĩtye Vaulo kana ndalea kumya ũkũsĩ Lomi, na ĩtina mũlaĩka nĩwamũĩkĩĩthisye ũndũ ũsu ĩngĩ. (Meko 19:21; 23:11) O na ũu wĩ o vo, kwa syumwa ilĩ, mũthenya na ũtukũ, kĩseve kĩu nĩkyaendeeie kũuutana. Nũndũ wa mbua mbingĩ ĩla yaendeeie kua, na matu maito ala mavwʼĩkĩte syũa na ndata, mũtwai wa meli ĩsu ndaĩ atonya kũmanya vala maĩ kana ngalĩ ĩla meli yeelekele. Yu o na vai mũndũ weewʼaa atonya kũya. Kwaĩ na mbevo na mbua mbingĩ; maĩ na wia mwingĩ, na kĩla mũndũ eewʼaa ta ũwaie.

14, 15. (a) Nĩkĩ Vaulo walilikanilye ala waĩ namo ĩũlũ wa kĩla wamatavĩtye mbeenĩ? (b) Twĩĩmanyĩsya kyaũ twavindĩĩsya ũvoo wa wĩkwatyo ũla Vaulo watavanisye?

¹⁴ Vaulo nĩwaũngamie. Na amawetea ĩũlũ wa kĩla wamatavĩtye mbeenĩ, ĩndĩ ndaamaumanyʼa kana akamea, ‘Ndimũtavisye.’ Ĩndĩ maũndũ ala mamakwatie nĩmaĩkĩĩthisye kana ũtao wa Vaulo waĩ wa ũĩ na nĩmaaĩlĩte kũũatĩĩa. Ĩtina wa vau ameie atĩĩ: “Yu nĩmwĩsũva mwĩthĩwe na ũkũmbaũ nũndũ vaiĩ ũmwe wenyu wĩkwʼa, ĩndĩ meli nĩkwanangĩka.” (Meko 27:21, 22) No nginya ndeto isu syĩthĩwe syakiakĩisye  mũno ala mamwĩthukĩĩsye! O nake no nginya ethĩwe eekĩiwe vinya mũno, kwona Yeova aimũnenga ũvoo ũsu wa wĩkwatyo aũtavye ala waĩ namo melinĩ. Nĩ ũndũ wa vata tũlilikanae kana Yeova nĩwonaa thayũ wa kĩla ũmwe waitũ wĩ wa vata. Mũtũmwa Vetelo aandĩkie atĩĩ: “Yeova . . . ndendaa o na ũmwe wenyu anangwe, ĩndĩ endaa onthe mavikĩe kwĩlila.” (2 Vet. 3:9) Kwoou, nĩ ũndũ wa vata twĩke kyonthe kĩla tũtonya na mĩtũkĩ nĩ kana tũtavye andũ aingĩ ũndũ vatonyeka ũvoo wa wĩkwatyo! Thayũ wa andũ aingĩ, ũla nĩ wa vata mũno methonĩ ma Yeova, wĩ mũisyonĩ.

¹⁵ Nĩvatonyeka Vaulo akethĩwa atavasya andũ aingĩ ala maĩ melinĩ ĩũlũ wa ‘wĩkwatyo wa watho ũla Ngai wathanie.’ (Meko 26:6; Ako. 1:5) Ĩndĩ yĩla onthe mamanyie kana nĩmatonya kwanangĩkĩwa nĩ meli, yu Vaulo aĩ na kĩtumi kĩseo kya kũmaĩkĩĩthya kana nĩmeũvonoka. Aisye atĩĩ: “Ũtukũ, mũlaĩka wa Ngai ũla nyie nĩthaithaa . . . nũũngamie vakuvĩ nakwa na asya: ‘Vaulo, ndũkakĩe. No nginya ũũngame mbee wa Kaisali, na sisya! Ngai nũkũnengete onthe ala wĩ namo melinĩ.’” Vaulo aendeeie kũmekĩa vinya kwa kũmea atĩĩ: “Kwoou ĩthĩwai na ũkũmbaũ aũme, nũndũ nĩnĩĩkĩĩe kana Ngai nũkwĩka maũndũ asu o ũndũ nĩtaviwʼe. Ĩndĩ, no nginya twĩkwʼe ũtee wa kĩthama kĩna.”—Meko 27:23-26.

16, 17. (a) Vaulo avoyie ĩvindanĩ yĩva, na ĩtina wa vau maũndũ mekalile ata? (b) Kĩla Vaulo wawetete kyeanĩie ata?

¹⁶ Ĩtina wa kwĩthĩwa na wia kwa syumwa ilĩ, yĩla meli yasukumiwe nĩ kĩseve yatwawa ũasa wa kĩlomita ta 870, athũkũmi mayo nĩmamanyie kana yu no ta me vakuvĩ na nthĩ nyũmũ, nũndũ nĩvatonyeka makethĩwa meewie wasya wa itulumo iikima ũtee wa ũkanga. Nĩmatheeisye nanga ila syaĩ ngalĩ ya ĩtina ya meli, nĩ kana maikekwʼe kũũ na kũũ nĩ kĩseve na mayelekelya ngalĩ ya mbee ya meli mamĩtwaĩte nthĩ nyũmũ. Ĩvindanĩ yĩĩ, nĩmatatie kũma melinĩ ĩndĩ asikalĩ mamasiĩĩa maikeke ũu. Vaulo eeie mũnene wa asikalĩ na asikalĩ ala angĩ atĩĩ: “Andũ aa malea kwĩkala melinĩ, mũyĩĩthĩwa mũtonya kũtangĩĩwa.” Nũndũ yu kwaĩ kũnausya, Vaulo nĩweeie andũ onthe nĩmaye lĩu, na amaĩkĩĩthya ĩngĩ kana nĩmeũvonoka. Na ĩndĩ “amũtũngĩa Ngai mũvea mbee woo onthe.” (Meko 27:31, 35) Yĩla waumisye mboya ya kũtũnga mũvea, nĩwaiĩie Luka, Alisitaliko, na Aklĩsto onthe ũmũnthĩ ngelekanyʼo nzeo ya kũatĩĩa. We mboya ila umasya mbee wa andũ nimekĩaa vinya na ikamakiakisya?

¹⁷ Ĩtina wa Vaulo kumya mboya, “onthe [nĩmeethĩiwe] na ũkũmbaũ na mambĩĩa kũya lĩu.” (Meko 27:36) Na ĩndĩ, moosa nganũ mekya ũkanganĩ nĩ kana meli ĩvũthe, wĩthĩe no ĩlele mũnango kĩwʼũnĩ na ĩivika nthĩ nyũmũ. Yĩla kwakyee, athũkũmi mayo nĩmatilile nanga, mathasya makanda ala moovete mĩko ĩla yatũmĩawa kũkomoa meli, na maambatya kĩtambaa kĩnini kya mbee kya meli nĩ kana kĩkwate kĩseve, wĩthĩe no makomoe meli ithi yelekele nthĩ nyũmũ. Na ĩndĩ ngalĩ ya mbee ya meli yalũma weethĩa ndĩthi, na noĩthwa yalũmile kĩvumbunĩ kya kĩthangathĩ kana ndakanĩ, nayo ngalĩ ya ĩtina yambĩĩa kũtũlangwa nĩ itulumo syaĩ na vinya. Asikalĩ amwe mendaa kũaa avungwa nĩ kana maikatoloke, ĩndĩ Yuliusi nĩwalikĩlĩĩile ũndũ ũsu na amasiĩĩa maikeke ũu. Eeie onthe nĩmathambĩe kana malele nginya nthĩ nyũmũ. Kĩla Vaulo wathanĩte mbeenĩ nĩkyeanĩie, onthe me 276 nĩmavonokie. Ĩĩ, “onthe [nĩmavikie] nesa nthĩ nyũmũ.” Ĩndĩ mo maĩ va?—Meko 27:44.

18-20. Andũ ma kĩthama kya Melita moonanisye “ũseo mũnene” ata, na nĩ kyama kĩva Ngai weekie kwĩsĩla Vaulo?

¹⁸ Andũ asu mavonokie maĩ kĩthamanĩ kya Melita, kĩla kyaĩ ngalĩ ya ĩtheo ya  Sisilia. (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “ Melita—Yaĩ Va?”) Andũ ma kĩthama kĩu, ala maneenaa kĩthyomo kĩeni, nĩmamonisye “ũseo mũnene.” (Meko 28:2) Nĩmamavuvĩie mwaki, nũndũ maĩ athithu mũno na nĩmathĩlĩaa. Mwaki ũsu nĩwatumie mambĩĩa kwĩwʼa muutĩa o na kau kwaĩ mbevo na nĩkwauaa. O na ĩngĩ, nĩwatumie kyama kĩna kĩkĩka.

¹⁹ Vaulo nĩwendaa kũtetheesya. Na kwoou akolanyʼa ngũ, na asyĩkĩa mwakinĩ. Aendeee kwĩka ũu, nzoka mbai nĩyaumie vo, yamũũma, na yalũma kwʼokonĩ kwake. Andũ ma kĩthama kĩu kya Melita, moonie ũsu ta waĩ ũkanyʼo kuma kwa ngai. a

²⁰ Yĩla andũ ma kĩthama kĩu moonie kana Vaulo nĩwaũmwa nĩ nzoka, noĩthwa masũanĩie kana “nũkwimba.” Ĩvuku yĩmwe yonanĩtye kana ndeto ĩla yatũmĩiwe vaa, nĩ “ndeto ĩtũmĩkaa maũndũnĩ ma ũiiti.” Ti ũndũ wa kũsengyʼa kwona “Luka, ũla mũiiti mwendwa,” atũmĩie ndeto ĩsu. (Meko 28:6; Ako. 4:14) Ĩndĩ, Vaulo nĩwavunzie nzoka ĩsu yavalũka na ndaakwatwa nĩ ũndũ mũthũku.

21. (a) Nĩ kyaũ kĩkwonanyʼa kana maũndũ ala Luka waandĩkie ngewanĩ ĩno maĩ ma wʼo, na nĩwaeleasya maũndũ o tondũ mailye? (b) Nĩ syama syĩva Vaulo weekie, na ũu watumie andũ ma Melita meka ata?

²¹ Mũndũ ũmwe waĩ mũthwii na waĩ na mĩũnda weetawa Vuvilio ekalaa kĩsionĩ kĩu. Na nĩvatonyeka akethĩwa no we waĩ mũsikalĩ wa Lomi ũla waũngamĩe kĩthama kĩu kya Melita. Luka amwĩtĩte “mũnene wa kĩthama kĩu,” ĩsyĩtwa yĩla yĩkwatĩkanaa o mavinda elĩ maandĩkonĩ ma Melita. Nĩwathokisye Vaulo na ala angĩ waĩ namo na mekala kwake mĩthenya ĩtatũ. Ĩndĩ o na vailye ũu, ĩthe wa Vuvilio aĩ mũwau. Luka nũeleetye ũndũ ũsu ĩngĩ nesa vyũ. Aĩtye kana ĩthe wa Vuvilio “nĩwakomete kĩtandanĩ awaĩte ndetema na kwĩtũũa nthakame,” ndeto ila syĩkwonanyʼa nesa ũndũ ũwau wake wailye. Vaulo nĩwavoyie na amwilĩĩla moko, na avoa. Nũndũ andũ ma kĩthama kĩu nĩmendeeiwʼe mũno nĩ kyama kĩu, nĩmaetie awau moo vala ve Vaulo nĩ kana mavowʼe, na mamaetee mĩthĩnzĩo vamwe na syĩndũ ingĩ ila mendaa.—Meko 28:7-10.

22. (a) Vulovesa ũmwe akathĩte ata ngewa ĩla yaandĩkiwe nĩ Luka ĩũlũ wa kyalo kya kũthi Lomi? (b) Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩla yĩatĩĩe?

²² Kũvikĩĩa vau, nĩtwoona kana ngewa ya kyalo kya Vaulo yaandĩkiwe nesa o ũndũ maũndũ mailye na nĩ ya wʼo. Vulovesa ũmwe aisye atĩĩ: “Ngewa ĩla yaandĩkiwe nĩ Luka . . . nĩ ĩmwe katĩ wa ngewa ila ieleetwʼe nesa vyũ Mbivilianĩ na yumĩlĩtye maũndũ ũtheinĩ. Maũndũ me kĩvathũkanyʼo ala ũwetete ĩũlũ wa syalo sya ũkanganĩ sya ĩvindanĩ ya atũmwa nĩ ma wʼo vyũ, na kĩla ũeleetye ĩũlũ wa ũndũ maũndũ mailye ngalĩko ya wumĩlonĩ wa syũa wa Menditelenia nĩ kya wʼo vyũ na nĩ kya kũĩkĩĩka.” Ũu wĩonanyʼa no nginya methĩwe maumĩtwʼe vandũ maandĩkĩtwe kwosana na ũndũ meekĩkaa. Luka nũtonya kwĩthĩwa aandĩkie maũndũ asu yĩla waĩ kyalonĩ na mũtũmwa ũsu. Na ethĩwa ũu nĩwʼo vailye, no nginya ethĩwe akwatie maũndũ maingĩ ma kũandĩka kĩlungunĩ kĩla kyaatĩĩe kya kyalo kyoo. Nĩ kyaũ kyesaa kũmũkwata Vaulo mavika Lomi? Ekai twone.